لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

هن ڪتاب ۾ اڻويھين صديءَ جي سٺ کان مٿي نثرنويسن جي مختصر حياتي ۽ سندن ادبي خدمتن ۽ نثر جي اسلوب ۽ ٻوليءَ سميت پيش ڪيو ويو آهي. ڪيترن ئي عالمن ۽ اديبن جون تصويرون ۽ سندن ڪتابن جا عڪس بہ ڏنا ويا آهن. ساڳي وقت نثري ادب ۾ جاگرافي، سائنس، ايڪنامڪس، رياضي، جاميٽري ۽ اسڪولن جي ڪورس جا ڪتاب لکيا ويا اھي پڻ شامل ڪيل آھن. ناول، ناٽڪ، آکاڻي، قصہ نويسي، تحقيق ۽ تنقيد، مضمون، سفرنامي، لطيفيات، اخبار نويسي، لغت نويسي وغيرہ جيڪا اڻوييين صديءَ ۾ ارتقا ٿي ۽ ان ڪھڙي مرحلي مان گذري ترقي ڪئي، ان جو جائزو ورتو ويو آهي. سنڌي نثر جي ترقيءَ ۾ جتي مقامي عالمن ۽ استادن جوحصو آهي، اتي مغربي عالمن جون خدمتون بہ ساراھ جوڳيون آهن. هندستان جي ڪن مرهٽن جو سنڌ جي تعليم ۽ درسي ادب ۾ ڪم هو، هن ڪتاب ۾ انھن کي خصوصي ۽ الڳ حوالن سان پيش ڪيو ويو آهي 

Title Cover of book اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

بولچند ڪوڏو مل (مرتيو 1915 ع)

بولچند ڪوڏومل جگتياڻي جو جنم حيدرآباد ۾ ٿيو . پنهنجي دور جو وڏو پڙهيل شخص هو.1884ع ۾ الفسٽن ڪاليج، بمبئي مان گريجوئشن ڪيائين. تعليم کاتي ۾ نوڪري ڪيائين. ”نومبر 1890ع ۾ پنگتي ”سُڌار سڀا“ ۽ ”سرسوتي“ نالي ماهوار مخزن جاري ٿيا.ٻنهي مخزنن کي بولچند ڪوڏو مل جي مدد حاصل هئي، جيڪو ان وقت تعليم کاتي ۾ هو. هن انهن اخبارن ۾ دلسوز خط وڌا، جيڪي ڄڻڪ ڪنهن دکي پرڻيل ڇوڪري ماءُ کي لکيا هئا. انهن ليکن گهڻو تاءُ پيدا ڪيو. ايتريقدر جو انهن جي پڙهندي زالن جي اکين مان ته لُڙڪ ٿي وهيا، پر مردن جو من به ڀرجي ٿي آيو“.(241) ڪيترائي درسي ۽ ادبي ڪتاب لکيائين. سندس اهم ڪتابن ۾ ”طلسم“ (ناول)، ”واندڪائيءَ جي وندر“ (ناول 1895 )،”سنڌ ڌرتيءَ جو نروار“ (جاگرفي 1893) ، ”انگلينڊ جي تواريخ“ (تاريخ 1892) ۽ ”گرواپديش“ (1908ع)شامل آهن.

انگلينڊ جي تواريخ
ڀيرومل مهرچند لکي ٿو ته ” مسٽر بولچند هڪ اوائلي گريجوئيٽ هو ۽ سنڌي ۾ نهايت قابل هو.سندس جوڙيل ڪتاب ”انگلينڊ جي تواريخ“ ۽ ” ڌرتيءَ جو نروار“ عمدي اصطلاحي سنڌيءُ ۾ لکيل آهي“.(242)سن 1892ع وڏو انعام 1200 روپين جو جيڪو ڪوڏومل جڳتياڻيءَ کي فلپ جي تاريخ انگلنڊ با تصوير انگريزيءَ مان سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪرڻ تي مليو. فلپ هينري اسٽافون (1805_1875) برطانيه جو مشهور سياستدان ۽ تاريخ نويس ٿي گذريو آهي. مختلف سياسي عهدن تي خدمتون به سرانجام ڏنائين. تاريخ جي مختلف موضوعن تي ڪيترائي ڪتاب لکيائين. ٽائيپ ۾ ڇپيل هن ڪتاب جا 567 صفحا آهن ۽ قيمت 2 رپيا ڄاڻايل آهي. هيءُ ڪتاب ڪمشنر جي ڇاپخاني، ڪراچيءَ مان 1892ع ۾ ڇپيو.

سنڌ ڌرتيءَ جو نروار
سنڌ ڌرتيءَ جو نروار، سنڌ جي جاگرافي بابت هڪ ناياب ڪتاب آهي. هي ڪتاب گورنمينٽ سينٽرل بڪ ڊيپو پاران 1863ع پاران شايع ٿيو. هن ڪتاب جي هڪ خوبي اها به آهي ته ان ۾ جاگرفي سان گڏ، سنڌ جي تريخ به ڏنل آهي. سنڌ جي تاريخي جاگرافيءَ تي ڪنهن به سنڌي جو لکيل پهريون ڪتاب آهي. ڪتاب کي مختلف بابن ۾ ورهايو ويو آهي. سندس نثر آسان ۽ عام فهم آهي.

طلسم
هي ناول ساڌو هيرانند ۽ ڀيرومل مهرچند جي نالن سان شايع ٿيو هو. ليڪن هي ناول بولچند ترجمو ڪيو هو . پروفيسر منگهارام ملڪاڻي هن ناول لاءِ لکي ٿو ته ”تازو سنڌي نثر جي بزرگ استاد ديوان ڏيارام وسڻ مل کان معلوم ٿيو ته طلسم جو پھريون حصو ساڌو ھيرانند جو ترجمو ڪيل ڪونه ھو. سندس نالو ڏنل به نه ھو. اھڙي پڌرائي پرمانند ميوا رام ۽ ديوان پرڀداس شيوڪ رام جوت اخبار ۾ ڪئي ته سنڌيءَ جي ھڪ ٻئي اوائلي عالم بولچند ڪوڏومل جو ترجمو ڪيل ھو. ڀيرومل، مخزن جو مھتمم ساڌو ھيرانند جي ھجڻ ڪري، ان جو سمجھيو ۽ ساڌوءَ جي نالي ۾ ڇپايائين“.(243)
طلسم جو موضوع صليبي جنگيون آھي. عيسائي حڪمران رچرڊ ۽ سلطان صلاح الدين ايوبيءَ جا معرڪا، رچرڊ جي بيماري ۽ ٻيون سازشون ھن ناول جي ڪھاڻي بنائين ٿيون. ٻيا ڪردار راڻي، ضحاڪ شيدي، ايڊٿ ۽ سر ڪينٿ آھن. ھي ناول نهايت وڻندڙ ۽ سليس زبان ۾ ترجمو ڪيل آھي ۽ عاري نثر ۾ آھي. ھڪ اڌ پئرا مقفيٰ نثر ۾ به آھي. ڪتاب ۾ مهاڪا ۽ چوڻيون سنڌي ماحول مان کنيو ويون آهن. ڪتاب مان نثر جا ڪي نمونا هيٺ ڏجن ٿا:
”فرانس ۽ انگلينڊ اڳيئي پاڻ ۾ چانڊيا مگسي هئا“.
”اوهان جهڙا بهادر ڦڏا ٺڪر ٿي ويٺا آهن، ته پوءِ اسان غريبن کي ڳيهڻ ، هن لاءِ ڇو ڪين آسان ٿيندو.“
مارڪش سمجهيو ته هاڻ ته سوسڙي دکي ، سوهوڙ مان تڳي ڀڄي ويو، جو پاڻ کي ڏٺو ڪرئڻو ڪو نه هوس.
”نه ڪنهن جي کٿيءَ هٿ لائجي ، نه پنهنجو پن ڦڙائجي“.
مڙيا سي جڙيا“. هڪڙو چئي ٻيو مڃي ، تنهن جو پورهيو ڍڻي نه ڀڃي“.(244)

آکاڻيون
پروفيسر منگهارام ملڪاڻي سندس آکاڻين لاءَ لکيو آهي ته ”بولچند ڪوڏومل جون Grisom’s Fairy Tales) تان ترجمو ڪيل ٻه سهڻيون آکاڻيون ”سر سوتي“ ۾ ڇپيون هيون: هڪڙي Cinderella تان ورتل ”اماڙيءَ جي ڳالهه“ ۽ ٻي Snow Drop تان ورتل سرسوتي ۾ شايع ٿيون هيون“.(245)