نولراءِ شوقيرام (1848-1893ع)
1868ع ۾ ڪمشنر جي آفيس ۾، سنڌي ترجمان مقرر ٿيو. سنڌ جي ڪورٽن ۾ وڪالت ڪرڻ به ويندو هو. اهڙيءَ ريت قاعدن ۽ قانونن جي خاصي ڄاڻ ۽ مهارت حاصل ڪري سگهيو. ترجمان جي حيثيت ۾، انگريزيءَ مان سنڌيءَ ۾ترجمو ڪرڻ ۽ سنڌيءَ ۾لکڻ جو خاصو ڏانو اچي ويس. قاعدن ۽ قانونن جا ڪي انگريزي ڪتاب، سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيائين“.(183)
انهيءَ ڏس ۾ پهريائين مسلمانن جي قاعدن جا اصول، ”شرع محمدي“ (1867ع) نالي سان لکي تيار ڪيائين. 1869ع ۾ ”ڌرم شاستر“ لکيائين. ان ۾ هندن جي قاعدن جا اصول ڄاڻايائين وڪالت جي امتحان ڏيندڙن جي سهوليت خاطر ،”وڪالت جا سوال جواب“ (1867ع) نالي سان ڪتاب ڇپائي پڌرا ڪيا. انهن کان علاوه ”جڊيشل سرڪيولر نمبر -1“ (1867ع)،”جوڊيشل سرڪيولر نمبر-2“ (1868ع)، ”سنڌي انڊيڪس ٽو ايڪٽس“ (1868ع)، ”فوجداري قانون هلائڻ جو قاعدو“ (1868ع) به سندس لکيل آهن. منشي اڌارام مير چنداڻي سان گڏ ” دنيا جي تاريخ جو مختصر بيان“ 1873ع ۽ راسيلاس (ناول) ترجمو ڪيائين.
راسيلاس
”سڀ کان پهرين ناول جو سنڌي ترجمو ڪيو ويو اهو هو ڊاڪٽر سيموئل جانسن جو لکيل “راسيلاس” (Rasselass) جنهن جو ترجمو ديوان اڌارام ۽ساڌو نولراءِ گڏجي 1872ع ۾ ڪيو . راسيلاس ترجمو ڪرڻ تي نولراءِ شوقيرام آڏواڻيءَ ۽ اڌارام ٿانورداس کي گڏيل ٽي سو روپيا مليا“.(184)ادبي ڪتاب اکر با اکر ترجمو ٿيڻ مشڪل آهن. انهيءَ تي ”راسيلاس“ ناول جا مترجم اڌارام ٿانورداس مير چنداڻي ۽ نولراءِ شوقيرام آڏواڻي ڄاڻائين ٿا ته: ”هيءُ ڪتاب اصل مشڪل انگريزيءَ ۾ لکيل آهي، جي حرف به حرف ترجمو ڪجي ها ته جيڪر سمجهه ۾ ڪين اچي ها تنهنڪري جيترو ٿي سگهيو آهي اوترو صاف سنڌيءَ ۾ ڪيو ويو آهي“.(185)
دنيا جي تاريخ جو مختصر بيان
هي ڪتاب ديوان اڌارام 1873ع ۾ نولراءِ شوقيرام سان گڏ انگريزي ڪتاب تان سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪئي . ”هن ڪتاب ۾ دنيا جي قومن جو بنياد وچ ايشيا کان شمار ڪيو ويو آهي. اول ايرين ۽ سميٽيڪ ٻه مکيه قومون هيون، ايرين قوم مان ايراني، آريه، انگريز، جرمن، يوناني ۽ رومي قومون پيدا ٿيون، سميٽيڪ قوم مان يهودي، عرب، مصر جا ماڻهو وغيره پيدا ٿيا ۽ ٽيوري مين خانه بدوش قومون هيون، جن مان ڪيتريون ئي شاخون جدا جدا ملڪن ۾ پکڙجي ويون.هي ڪتاب جيتوڻيڪ وڏن ڪلاسن ۾ تعليم وٺندڙ جي مطالع لاءِ هو، ته به ڪن ضروري لفظن جي صحيح تلفظ خاطر انهن تي زير، زبر ۽ پيش ڪم آندل آهن“.(186)