ميان محمد ”حيدرآبادي“ (وفات 1891ع)
سنڌي لکاوٽ کي مقرر روپ ڏيڻ واري ڪاميٽي جو ميمبر
1853ع ۾ عربي-سنڌي لکاوٽ کي مقرر روپ ڏيڻ واري سرڪاري ڪاميٽيءَ جو ميمبر بھ ھو. پاڻ سنڌي ۽ فارسيءَ ۾ وڏي مھارت رکندو ھو. سنڌي رسم الخط جي تشڪيل ۾ پنھنجي صلاحيتن کي ڀرپور استعمال ڪيائين. هن پنهنجي ڪتاب ”سنڌي صرف و نحو ۾ پنهنجي تجويز ڪيل الف ب ٺهڪندڙ لفظن سان ڏني آهي.
سنڌي صرف و نحو
انهيءَ ڪتاب جي حڪمت عملي سنڌ جي تعليم کاتي جي انچارج گولڊ سمڊ ڪئي هئي. هو ان سلسلي ۾ ڪتاب جي مهاڳ ۾ لکي ٿو ته ”هن گرامر جي ڪتاب جي اهميت لهڻ لاءِ مون پنهنجي ڪوارٽر تي هڪ گڏجاڻي رکي، جنهن ۾ نارمل اسڪول، ڪراچي جو ماستر منشي ننديرام ۽ ڪليڪٽر آفيس جو منشي رضا محمد موجود هئا. مون گرامر جو مسودو انهن جي حوالي ڪيو ته هو ان تي پنهنجي راءِ ڏئي سگهن، پر اهو طريقو مطلوب مقصد لاءِ ڪارائتو ثابت ٿي نه سگهيو. ان کان پوءِ اهو قلمي نسخو ترميم ۽ تصحيح لاءِ ميان محمد ڏانهن موڪلي“.(68)
ان گرامر واري ڪتاب تيار ڪرڻ ۾ ميان محمد سان ديوان پرڀداس به مدد ڪئي هئي. هن ڪتاب جو مهاڳ ميجر گولڊ سمٿ، اسسٽنٽ ڪمشنر لکيو. ڪتاب جي منظوري ۽ ڇپائي لاءِ لکيو اٿس ته ”مون هن مسودي کي چڱي طرح نظر مان ڪڍيو آهي ۽ ان کي ڪتابي صورت ۾ آڻڻ لاءِ سنڌ جي ڪمشنر سر بارٽل فريئر سرڪاري خط نمبر 1969/ بتاريخ 19 آگسٽ 1859ع سان منظوري ڏيڻ فرمائي. هن ڪتاب جو خاص واسطو ابتدائي اسڪولن سان آهي، پر هن لاءِ اها به سفارش ڪئي وڃي ٿي ته اهو انگريزي پڙهندڙ سنڌي شاگردن کي به پڙهڻ گهرجي“.(69)
”هن گرامر ۾ به عربي ۽ فارسي ٻولي جا قاعدا اختيار ڪيا ويا. اصطلاح به ساڳيا اختيار ڪيا ويا. فرق صرف اهو هو ته انهن جي وضاحت يا سمجهاڻي سولي ۽ رواجي ٻوليءَ ۾ ڏني ويئي. ڪتاب جي شروعات ۾ الف-ب جي پٽي ڏئي ، ھر ھڪ اکر جي سامھون ان سان ٺھڪندڙ لفظ ڏنو ويو آھي، جيئن الف-اک ، ب-باھھ، ٻ-ٻانھون، ڀ-ڀاءُ وغيره “.(70)
ميان محمد جا استعمال ڪيل نج ”ڳالهائڻ جا لفظ عربي ۽ فارسي صرف ونحو مطابق فقط ٽي ٺهرايا ويا آهن :اسم، فعل ۽ حرف- پوءِ وري انهن جا قسم ۽ استعمال ڄاڻايو ويو آهي.ميان صاحب جي اهڙي عربي فارسي تشريح کان پوءِ هندو ليکڪن سنڌي ٻوليءَ لاءِ نج سنسڪرتي ۽ هندي الفاظ ۽ اصطلاح اختيار ڪيا“.(71)ميان محمد حيدرآباديءَ جو ڪتاب ڏاڍو مشهور ٿيو، پر افسوس جو 1860ع کان پوءَ ٻيهر شايع ٿي نه سگهيو.ميان محمد ٻيا به ڪيترائي ڪتاب لکيا هئا، جن جي هيئنر معلومات نه ٿي ملي.