لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

هن ڪتاب ۾ اڻويھين صديءَ جي سٺ کان مٿي نثرنويسن جي مختصر حياتي ۽ سندن ادبي خدمتن ۽ نثر جي اسلوب ۽ ٻوليءَ سميت پيش ڪيو ويو آهي. ڪيترن ئي عالمن ۽ اديبن جون تصويرون ۽ سندن ڪتابن جا عڪس بہ ڏنا ويا آهن. ساڳي وقت نثري ادب ۾ جاگرافي، سائنس، ايڪنامڪس، رياضي، جاميٽري ۽ اسڪولن جي ڪورس جا ڪتاب لکيا ويا اھي پڻ شامل ڪيل آھن. ناول، ناٽڪ، آکاڻي، قصہ نويسي، تحقيق ۽ تنقيد، مضمون، سفرنامي، لطيفيات، اخبار نويسي، لغت نويسي وغيرہ جيڪا اڻوييين صديءَ ۾ ارتقا ٿي ۽ ان ڪھڙي مرحلي مان گذري ترقي ڪئي، ان جو جائزو ورتو ويو آهي. سنڌي نثر جي ترقيءَ ۾ جتي مقامي عالمن ۽ استادن جوحصو آهي، اتي مغربي عالمن جون خدمتون بہ ساراھ جوڳيون آهن. هندستان جي ڪن مرهٽن جو سنڌ جي تعليم ۽ درسي ادب ۾ ڪم هو، هن ڪتاب ۾ انھن کي خصوصي ۽ الڳ حوالن سان پيش ڪيو ويو آهي 

Title Cover of book اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

روچي رام گجومل (1804-1901ع)

ديوان روچي رام گجومل ڪرپالاڻي جو تعلق حيدرآباد سان هو. هو اسسٽنٽ ٽرانسليٽر جي ملزمت تي فائز هو. آکاڻين، پهاڪن ۽ لغت سميت ڪيترائي ڪتاب لکيائين. هي صاحب لوڪ ادب، پهاڪن ۽ آکاڻين جي تاريخ ۾ وڏو نالو رکي ٿو. سندس باري ۾ ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي لکي ٿو ته ”روچيرام گجومل ڪرپالاڻي، جيڪو انگريز عملدارن کي سنڌي پڙهائيندو هو، تنهن اَٺ سؤ کن سنڌي پهاڪا انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪري 1892ع ۾ ڇپائي پڌرا ڪيا. ڪتاب جو نالو رکيائين “A Hand Book of Sindhi proverbs” اِهو ڪتاب ايترو ته عوام ۾ پسند پيو جو اُنهيءَ جا پوءِ چار ڇاپا ڇپيا“.(96)

سنڌي پهاڪن جاڪتاب
روچي رام گجومل ڪرپالاڻيءَ انگريزي پهاڪن سان ٺھڪندڙ ٻن ڀاڱن تي مشتمل سنڌي پهاڪن واري ڪتاب تي ڪم 1892 ۾ شروع ڪيو هو ۽ سندس اهو ڪتاب سنڌ جي ڪمشنر جي ممبئي واري پريس مان شايع ٿيو هو. ديوان روچي رام گجومل ڪرپالاڻي پنهنجي ڪتاب جي مهاڳ ۾ لکي ٿو ته:” آئنده (مستقبل ۾) سندس هن بنيادي ڪم کي نظر ۾ رکي ڪو وڏو ڪم (پهاڪن بابت) ترتيب ڏنو ويندو. ديوان روچي رام جو چوڻ آهي:
“I undertook this work in 1892 but owing to press of office work, and sudden illness, my progress has been very slow… It contains only those proverbs which are most common and generally understood…. Nor does it in any way profess to be free from errors. Defective as it is, it may however be found useful by students of Sindhi and may serve as a basis for a more complete work at some future period”(97)
ان ڪتاب جو مکيھ مقصد ھئو، انھن انگريزي عملدارن کي سنڌي پھاڪن جي ڄاڻ ڏيڻ، جيڪي سنڌ ۾ نوڪري ڪرڻ سببان لازمي طور سنڌي سکندا ھئا. ان ڪتاب جي پھرئين ڀاڱي ۾ سنڌي پھاڪن جي ڀيٽ ھم معنيٰٰٰ انگريزي پھاڪن سان ڪيل آھي. ٻئي ڀاڱي ۾ سنڌي ٻوليءَ جا خاص چونڊ پھاڪا ڏنل آھن. ڪتاب ۾ اٺ سو کان بھ مٿي سنڌي پھاڪا انگريزي ترجمي سان گڏ ڏنل آھن. هيءُ ڪتاب، ٻن حصن ۾ ورڇيل آهي. پهرين حصي ۾ 489 سنڌي پهاڪا ۽ انهن جا هم معنيٰٰٰ انگريزي پهاڪا ڏنل آهن. ٻي حصي ۾ 320 پهاڪا ۽ انهن جي سمجهاڻي سنڌيءَ ۾ ڏنل آهي.

آکاڻي نويس
روچيرام گجومل ڪرپالاڻي لغت نويس سان گڏوگڏ آکاڻي نويس به هو. ان ڏس ۾ سندس ٻه ڪتاب شايع ٿيا، جن ۾ ”عجيب نڪتا“ ۽ ”دلچسپ قصا“ شامل آهن. سندس آکاڻين ۾ ٻارن لاءِ اخلاقي گڻن بيدار ڪرڻ جو احساس سمايل هو. سندس ڪتاب ”عجيب نڪتا“ 1895ع ۾شايع ٿيو. پروفيسر منگهارام ملڪاڻي لکي ٿو ته ”1895ع ۾ هڪ ٻيو اڪسير ڪهاڻين جو ڪتاب ”عجيب نقطا“ جنهن ۾ روچيرام گجومل جون اخلاقي آکاڻيون هيون“.(99)روچي رام گجومل جون لکيل ٻيو وندرائيندڙ آکاڻين جو ڪتاب ”دلچسپ قصا“ 1890ع ۾ شايع ٿيو. هن ڪتاب ۾ وندر ۽ سکيا وارين آکاڻيون هيون.

لغت نويس
ديوان روچي رام گجومل ڪرپالاڻي هڪ استاد ۽ عالم هو. هن پهاڪن کان علاوه سنڌي لغت به تيار ڪئي. ”1904ع کان پهرين ديوان روچيرام گجومل ڪرپالاڻي به ”انگلش – سنڌي ڊڪشنري“ لکي هئي، جيڪا قلمي صورت ۾ رهجي ويئي“.(100)
1900ع ۾ سندس ڪتاب ”بندي ڏيتي ليتي پرڳڻو“ شايع ٿيو. جڏهن ته 1905ع ۾ سندس هڪ ناٽڪ ”عجيب ناٽڪ“ شايع ٿيو.