لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

هن ڪتاب ۾ اڻويھين صديءَ جي سٺ کان مٿي نثرنويسن جي مختصر حياتي ۽ سندن ادبي خدمتن ۽ نثر جي اسلوب ۽ ٻوليءَ سميت پيش ڪيو ويو آهي. ڪيترن ئي عالمن ۽ اديبن جون تصويرون ۽ سندن ڪتابن جا عڪس بہ ڏنا ويا آهن. ساڳي وقت نثري ادب ۾ جاگرافي، سائنس، ايڪنامڪس، رياضي، جاميٽري ۽ اسڪولن جي ڪورس جا ڪتاب لکيا ويا اھي پڻ شامل ڪيل آھن. ناول، ناٽڪ، آکاڻي، قصہ نويسي، تحقيق ۽ تنقيد، مضمون، سفرنامي، لطيفيات، اخبار نويسي، لغت نويسي وغيرہ جيڪا اڻوييين صديءَ ۾ ارتقا ٿي ۽ ان ڪھڙي مرحلي مان گذري ترقي ڪئي، ان جو جائزو ورتو ويو آهي. سنڌي نثر جي ترقيءَ ۾ جتي مقامي عالمن ۽ استادن جوحصو آهي، اتي مغربي عالمن جون خدمتون بہ ساراھ جوڳيون آهن. هندستان جي ڪن مرهٽن جو سنڌ جي تعليم ۽ درسي ادب ۾ ڪم هو، هن ڪتاب ۾ انھن کي خصوصي ۽ الڳ حوالن سان پيش ڪيو ويو آهي 

Title Cover of book اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي  تاريخ

ڄيٺانند کلڻداس مامتاڻي

ماستر ڄيٺانند کلڻداس مامتاڻي، ڀريا، ضلعي نوشهروفيروز جو رهاڪو هو. هو ناٽڪ نويس ۽ ڌرمي موضوعن تي مضمون لکندو هو، هو ڪراچيءَ جي اسڪول ۾ استاد هو. شاعريءَ ۾ “ڀريائي” تخلص استعمال ڪندو هو. هن نه صرف ناٽڪ لکيا، پر پنهنجن ۽ ٻين جي ناٽڪن لاءِ راڳ به لکيا. ان کان علاوه ڪيترائي درسي ڪتاب ۽ آکاڻيون به لکيائين. ڪوڙيمل چندن مل جي صحبت ۾ علمي ۽ ادبي خدمتون سرانجام ڏنائين، جيڪو سندس ڪتابن جي درستگي به ڪندو هو.

نل دمينتي
ڄيٺانند کلڻداس جو ناٽڪ ”نل دمينتي “ مها ڀارت تان ورتل ڪهاڻيءَ تي مبني آهي.هندو ڏند ڪٿا ۾ هن ڪهاڻي کي وڏي اهميت حاصل آهي. دنيا جي ڪيترن ئي ٻولين ۾ هي ناٽڪ ترجمو ٿي چڪو آهي. سنڌي زبان ۾ به هن ناٽڪ کي ڪيترن ئي ترجمو ڪيو آهي. سال 1884ع ۾ “هرشچندر” جي سنسڪرت ناٽڪ ”نل دمينتي“ کي پيش ڪيو ويو. هن ناٽڪ کي “ڏيارام ڄيٺمل سنڌ ڪاليج اميچوئر ڊريميٽڪ سوسائٽي” اسٽيج تي پيش ڪيو . اها سنڌ جي پهرين ڊريمٽڪ سوسائٽي هئي.
پروفيسر منگهارام ملڪاڻي لکي ٿو ته ”ڄيٺانند جو هيءُ ناٽڪ عبارت ۽ ٻوليءَ جي لحاظ کان هڪ سٺو ڊرامو آهي ۽ اسٽيج تي ڪافي ڪامياب ويو. عجب آهي ته سنڌي ناٽڪ جي تاريخ ۾ هيءُ هڪڙو ئي ڊرامو هو جنهن ۾ فقط هڪڙو رواجي راڳ وڌل هو، جو درگداس آڏواڻيءَ دمينتيءَ جو پارٽ ڪندي ڳايو هو. هن ناٽڪ ۾ راج نل جو ڀارت هيرانند سنتوڪرام وڪيل ڪيو هو، ستجڳ جو سجانسنگ جڳتياڻيءَ ۽ ڪلجڳ جو ڪنولسنگ ملڪاڻيءَ ادا ڪيا“.(246)

قصو دل جي وندر يا ڀُل چُڪ
”قصو دل جي وندر يا ڀُل چُڪ“، هندي قصي تان ترجمو ڪيائين. هي قصو 44 صفحن تي مبني هو ۽ ليٿو ۾ لاهور مان 1887ع ۾ شايع ٿيو.

ست هرشچندر ڪٿا
سندس ڌرمي قصو ” ست هرشچندر ڪٿا“، 1891ع ۾ ڪراچي پنٽنگ پريس مان شايع ٿيو. هي ڪتاب 74 صفحن تي مبني هو.

استري اپديش
ماستر ڄيٺانند کلڻداس جو قصو ”استري اپديش“ 1891ع ۾ شايع ٿيو. هن قصي ۾ عورتن کي اخلاقي ۽ ڌرمي طور نصحيت ٿيل آهي.
ڄيٺانندکلڻداس ڪيترائي درسي ڪتاب لکيا، جن ۾”ديسي حسابن جو ڪتاب“ (1891ع)۽”جدول“ (1896ع شامل آهن ۽ ٻين ڌرمي ڪتابن ۾ ”عجيب داستان“، ”جنم ساکي ڏهن پاتشاهن“ (1901ع) وغيره اهم آهن.