لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

هن ڪتاب ۾ اڻويھين صديءَ جي سٺ کان مٿي نثرنويسن جي مختصر حياتي ۽ سندن ادبي خدمتن ۽ نثر جي اسلوب ۽ ٻوليءَ سميت پيش ڪيو ويو آهي. ڪيترن ئي عالمن ۽ اديبن جون تصويرون ۽ سندن ڪتابن جا عڪس بہ ڏنا ويا آهن. ساڳي وقت نثري ادب ۾ جاگرافي، سائنس، ايڪنامڪس، رياضي، جاميٽري ۽ اسڪولن جي ڪورس جا ڪتاب لکيا ويا اھي پڻ شامل ڪيل آھن. ناول، ناٽڪ، آکاڻي، قصہ نويسي، تحقيق ۽ تنقيد، مضمون، سفرنامي، لطيفيات، اخبار نويسي، لغت نويسي وغيرہ جيڪا اڻوييين صديءَ ۾ ارتقا ٿي ۽ ان ڪھڙي مرحلي مان گذري ترقي ڪئي، ان جو جائزو ورتو ويو آهي. سنڌي نثر جي ترقيءَ ۾ جتي مقامي عالمن ۽ استادن جوحصو آهي، اتي مغربي عالمن جون خدمتون بہ ساراھ جوڳيون آهن. هندستان جي ڪن مرهٽن جو سنڌ جي تعليم ۽ درسي ادب ۾ ڪم هو، هن ڪتاب ۾ انھن کي خصوصي ۽ الڳ حوالن سان پيش ڪيو ويو آهي 

Title Cover of book اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي  تاريخ

اسلم علوي ”اسلم“ (1856_ 1909ع)

”محمد اسلم ولد عبدالڪريم علويءَ جو شمار شڪارپور جي مشهور شاعرن ۽ نثر نويسن ۾ ٿئي ٿو. محمد اسلم علوي استاد جي پيشي سان وابسته رهيو. شڪارپور تعلقي جي ڪيترن اسڪولن ۾ فرائض سرانجام ڏنائين، بعد ۾ هيڊ ماستر مقرر ٿيو. سن 1878ع ۾ بيچانجي جي پرائمري اسڪول ۾ هيڊ ماستر هو. سن 1890ع کان 1900ع تائين ڳڙهي ياسين جي پرائمري اسڪول ۾ هيڊ ماستر ٿي رهيو. ملازمت کان علاوه طب سان گهري لڳاءَ سبب شڪارپور جي مشهور قابل حڪيمن مان ليکيو ويندو هو“.(255) هن ڪتاب ۾ دوائن جي فائدن جي باري ۾ آهي. اسلم علويءَ ڪيترائي ڪتاب لکيا:

تحفة العاشقين
ميان محمد اسلم علوي طب تي به ڪجهه ڪتاب لکيا، جن مان پهريون ”تحفة العاشقين“جون 1893ع ۾ شڪارپور جي مشهور ڪتب فروش ”پوڪرداس ٿانور داس“ لاهور جي مفيد عام پريس مان ڇپائي پڌرو ڪيو. هي ڪتاب 115 صفحن تي مشتمل ۽ ڊيمي سائيز ۾ شايع ٿيل آهي.

طب سنڌي مخزن الادويات
”سيپٽمبر 1893ع ۾ اسلم علويءَ جو ٻيو ڪتاب ’مخزن الادويات‘پوڪرداس پاران اسلاميه پريس لاهور مان ڇپائي پڌرو ڪيو، هي ڪتاب 314 صفحن تي مشتمل آهي. طب جي سلسلي ۾ ٽيون ڪتاب ”حيات بمع مخزن الادويات“ 1893ع ۾ شايع ٿيو“.(256) هن ڪتاب ۾ دوائن جي فائدن جي باري ۾ آهي. ڪتاب مان نثر جو نمونو هيٺ ڏجي ٿو:
انهيءَ حڪيم مطلق جي واکاڻ ڪرڻ واجب آهي جهن پهنجي ڪمال حڪمت ۽ سهڻي صنعت سان مٽي جي هڪڙي مٺ مان انسان کي پيدا ڪري چئن عناصرن موجب طبعيت جي جوڙ جوڙي، ڳالهائڻ جي قوت بخشي جيئين ته خلق الانسان و علمه البيان ۽ کيس اشرف المخلوقات جي لقب سان ساري مخلوق جو سڳورو بڻايو جيئين ته خلق النسان علا صورتهه ڏسو قدرت قادر جي“.(257)
سندس ٽيون ڪتاب شخصيت جي حوالي سان ’قربان دين علوي‘سال 1895ع ۾ اسلاميه پريس لاهور پاران ڇپائي پڌرو ڪيو ويو. محمد اسلم علويءَ ڪي قصا به لکيا، جن ۾ ”قصو هير رانجهي جو“ (1884ع) ۽ ”قصو عمر مارئي جو“ (1884ع) شامل آهن. محمد اسلم جو ڪتاب “سنڌ جي تمام مختصر تواريخ” (1891ع) وغيره اهم آهي.