لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

هن ڪتاب ۾ اڻويھين صديءَ جي سٺ کان مٿي نثرنويسن جي مختصر حياتي ۽ سندن ادبي خدمتن ۽ نثر جي اسلوب ۽ ٻوليءَ سميت پيش ڪيو ويو آهي. ڪيترن ئي عالمن ۽ اديبن جون تصويرون ۽ سندن ڪتابن جا عڪس بہ ڏنا ويا آهن. ساڳي وقت نثري ادب ۾ جاگرافي، سائنس، ايڪنامڪس، رياضي، جاميٽري ۽ اسڪولن جي ڪورس جا ڪتاب لکيا ويا اھي پڻ شامل ڪيل آھن. ناول، ناٽڪ، آکاڻي، قصہ نويسي، تحقيق ۽ تنقيد، مضمون، سفرنامي، لطيفيات، اخبار نويسي، لغت نويسي وغيرہ جيڪا اڻوييين صديءَ ۾ ارتقا ٿي ۽ ان ڪھڙي مرحلي مان گذري ترقي ڪئي، ان جو جائزو ورتو ويو آهي. سنڌي نثر جي ترقيءَ ۾ جتي مقامي عالمن ۽ استادن جوحصو آهي، اتي مغربي عالمن جون خدمتون بہ ساراھ جوڳيون آهن. هندستان جي ڪن مرهٽن جو سنڌ جي تعليم ۽ درسي ادب ۾ ڪم هو، هن ڪتاب ۾ انھن کي خصوصي ۽ الڳ حوالن سان پيش ڪيو ويو آهي 

Title Cover of book اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي  تاريخ

قاضي غلام علي ( وفات 1885ع)

قاضي غلام علي پٽ قاضي محمد يحى جعفري ٺٽي جو رهواسي هو. ڊاڪٽر محمد علي مانجهي لکيو آهي ته ” قاضي غلام علي ٺٽي جو مشهور عالم ۽ قانوندان ٿي گذريو آهي. سندس وڏا اچ جا رهاڪو هئا. هي خاندان قاضي طور مقرر ۽ مشهور ره“.(72)کيس سنڌي سان گڏ انگريزي ، فارسي ۽ عربي تي به عبور حاصل هو. سندس وڏا ٺٽي ۾ ”جامع مدرسو“ هلائيندا هئا. جهرڪن جي ڊپٽي ڪليڪٽر مسٽر ڪول جي ويجهو هو. هن جي سفارش تي حڪومت کيس ”ٽرانسليٽر“ مقرر ڪيو، ترقي ڪندي مختيارڪار جي عهدي تي رٽائرڊ ڪيائين. قانون جي ڄاڻ ھجڻ ڪري قاضيءَ کي خاص اجازت مليل هئي ته هو عام ماڻهن جا ڪورٽ ۾ ڪيس پيش ڪري. هو شاعر به هو، سندس ”ديوان جعفري“ 1855ع واري زماني ۾ سنڌي ادبي بورڊ کي ڏنو ويو هو، جتان شايد گم ٿي ويو “.(73)هن ڪيترائي ڪتاب لکيا، جن جي هيئنر گهڻي خبر نه ٿي پوي.

سنڌي لکاوٽ کي مقرر روپ ڏيڻ واري ڪاميٽي جو ميمبر
هندي ، اردو ۽ فارسي ٻولين ۾ مھارت حاصل ھيس.1853 ۾ عربي-سنڌي صورتخطي جي اصلاح واري ڪاميٽي ۾ ماھر جي حيثيت ۾ کنيو ويو.

هندستان جي تاريخ
هن ڪتاب جو تعارف قاضي غلام علي هن ريت ڪرايو آهي؛ ”هيءَ هندستان جي تاريخ جي چنڊيل تاريخ جا اڳي اردوءَ ۾ پنڊت ديبي پرساد جي جوڙيل هئي تهه کي هير هن اڀري غلام علي جعفري قاضي محمد يحى جي پٽ ٺٽي شهر جي رهندڙ جناب فرير صاحب بهادر سنڌ جي ڪمشنر جي حڪم ساڻ سنڌي وايي ۾ جوڙيو ۽ جڏين ان منجهه سنڌ جي ويڙه جي ڳال سڄي لکيل ڪين هئي تهه ڪري اوءَ ڳال وري پوري جئي ٿي هئي تئي جوڙي ان منجهه گڏيم“.(74)
جديد صورتخطيءَ ۾ لکيل ”هندستان جي تاريخ“، ۾177 صفحا آهن. ان جون ٻارنھن سو ڪاپيون شايع ٿيون. هن تاريخ ۾ هندن جي سورج بنسي ۽ چندر بنسي گهراڻن جي بيان کان وٺي سنه 1849ع تائين (يعني سکن ۽ انگريزن جي وچ ۾ ٿيل ٻي ويڙهه جي فيصلي سوڌو) مختصر حقيقتون لکيل آهن. سنڌ جي تاريخ مان فقط ٽالپرن ۽ انگريزن جي تعلق ۽ مياڻي ۽ دٻي وارين لڙاين جو چٽائي سان بيان ڏنل آهي. ڪتاب ۾ صاف سنڌي مگر نج لاڙي ٻولي ڪم آيل آهي. سندس نثر جو نمونو ھيٺ ڏجي ٿو:
خيرپور جي رياست بابت پڻ انهين وير مير علي مراد ۽ مير رستم جي وچ ۾ جهيڙو ٿي ٿيو تنهن منجهه مير علي مراد چارلس نيپيئر صاحب بهادر کي جو لارڊ النبرا جي حڪم سان سنڌ ۾ انگريز سرڪار جي ڪٽڪ جو وڏو مهندار ٿي آيو هو، سمجهائي پنهنجي پار ڪيو ۽ جڏين صاحب ڪٽڪ ڳني اوري آيو تڏين مير رستم پنهنجا مائٽ پاڻ سان ڳني خيرپور کان ڀڄي ويو ۽ ماڻون هيئن ٿي چيو ته هن پٽ ۾ پنج ڪوهن تي امام ڳڙهه ڪوٽ آهي ته ۾ ڏاڍو ٿيو ويٺو آهي.... “.(75)

دوسا ڀائي جا سنڌي جملا
هي ڪتاب ڪيپٽن آرٿر ، منشي غلام عليءَ جي مدد سان سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو هو. هي ڪتاب انتهائي معلوماتي هو، جيڪو استادن ، شاگردن سان گڏوگڏ انگريز عملدارن لاءِ پڻ مفيد هو“.(76)
سنڌ جي تواريخ (فارسي تواريخ معصوميءَ تان)
1853ع ۾ بي ايڇ ايلس هڪ اشتهار ڏنو ته ”تاريخ معصومي“ جي ترجمي ڪندڙ کي ڏيڍ سو روپيا مهيني خانگي ۽ سرڪاري انعام ڏنو ويندو. ڪيترن ئي عالمن ان جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو، پر انھن سڀني ۾ ننديرام کي نمبر پھريون ڏنو ويو. ان سلسلي ۾ قاضي غلام علي به ڪتاب جو ترجمو ڪيو هو، مگر سندس ترجمو مقابلو کٽي سگهيو نه سگهيو“.(77)

قانون جا ڪتاب
قانون جي ڄاڻ ھجڻ ڪري،ڪيترائي ڪتاب قانون بابت لکيائين، جيڪي سندس پوئنرن 1998ع ۾ سنڌي لئنگئيج اٿارٽي کي وڪرو ڪري ڏنا“.(78)