لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

هن ڪتاب ۾ اڻويھين صديءَ جي سٺ کان مٿي نثرنويسن جي مختصر حياتي ۽ سندن ادبي خدمتن ۽ نثر جي اسلوب ۽ ٻوليءَ سميت پيش ڪيو ويو آهي. ڪيترن ئي عالمن ۽ اديبن جون تصويرون ۽ سندن ڪتابن جا عڪس بہ ڏنا ويا آهن. ساڳي وقت نثري ادب ۾ جاگرافي، سائنس، ايڪنامڪس، رياضي، جاميٽري ۽ اسڪولن جي ڪورس جا ڪتاب لکيا ويا اھي پڻ شامل ڪيل آھن. ناول، ناٽڪ، آکاڻي، قصہ نويسي، تحقيق ۽ تنقيد، مضمون، سفرنامي، لطيفيات، اخبار نويسي، لغت نويسي وغيرہ جيڪا اڻوييين صديءَ ۾ ارتقا ٿي ۽ ان ڪھڙي مرحلي مان گذري ترقي ڪئي، ان جو جائزو ورتو ويو آهي. سنڌي نثر جي ترقيءَ ۾ جتي مقامي عالمن ۽ استادن جوحصو آهي، اتي مغربي عالمن جون خدمتون بہ ساراھ جوڳيون آهن. هندستان جي ڪن مرهٽن جو سنڌ جي تعليم ۽ درسي ادب ۾ ڪم هو، هن ڪتاب ۾ انھن کي خصوصي ۽ الڳ حوالن سان پيش ڪيو ويو آهي 

Title Cover of book اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

غلام حسين قريشي (وفات 1896ع)

منشي غلام حسين قريشي ولد محمد قاسم قريشي صديقي جو جنم ٺٽي ۾ ٿيو. ننديرام ميراڻيءَ کيس غلام حسين سبزپوش لکيو آهي. پير حسام الدين راشديءَ پنهنجي ڪتاب ”ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون“ ۾ غلام حسين سبزپوش بابت هن ريت معلومات ڏني آهي: غلام حسين ”افضل“ سبز پوش ٺٽوي (المتوفي 1861ع مطابق 1278هه): هيءُ هڪ نازڪ خيال شاعر هو. نثر نويسيءَ ۾ به وڏو ڪمال رکندو هو. ”تنبيـﮧ المعاندين“، ”مثنوي نان و نمڪ“، ”نظم نوروز“ ۽ انشاء افضل“ سندس ادبي يادگار آهن. اردو ۾ سندس ڪلام جو نمونو ناهي. ۽ جمادي الثاني 1278هه مطابق 1861ع ۾ انتقال ڪيائين. پڇاڙي عمر ۾ ”اسد“ تخلص ڪندو هو. هو شاعر ۽ نثر نويس هو. فارسي ۾ شاعري ڪندو هو. نثر نويسيءَ ۾ به وڏو ڪمال رکندو هو ملازمت دؤران سرڪاري ڪامورن کي سنڌي سيکاريندو ھو. ٺٽي جي ڊپٽي ڪليڪٽر جو منشي ۽ِ ترجمان (Translator) ٿي رھيو . انگريز آفيسرن کي سنڌي سيکاريندو هو.

سنڌي لکاوٽ کي مقرر روپ ڏيڻ واري ڪاميٽي جو ميمبر
سنڌي ٻوليءَ تي دسترس ۽ ترجمي جي خوبين کي ڏسندي انگريز سرڪار کيس 1853 ۾ عربي-سنڌي صورتخطي جي اصلاح واري ڪاميٽي ۾ شامل ڪيو.

ڀنڀي زميندار جي ڳالهه
هن ڪتاب جو تعارف غلام حسين قريشي هن ريت ڪرايو آهي؛ ”هي ڪتاب پهرءِ پنڊت بنسي ڌر جو جوڙيل هندي وائي ۾ هو هاڻي جناب فريرصاحب بهادر سنڌ جي ڪمشنر جي حڪم موجب غلام حسين قريشي صديقي جي پٽ ٺٽي جي رهندڙ جڊيشل ڪمشنر سنڌ کاتي جي منشيءَ سنڌي ۾ جوڙيو آهي“.(79)
هن هڪ ڊگهي آکاڻي ”ڀنڀي زميندار جي ڳالهه“ 1854ع ۾ ترجمو ڪري شايع ڪرائي، جا پنڊت بنسي ڌر جي هندي قصي ”ڌرمسنگهه زميندار“تان ورتل هئي. البت آکاڻيءَ کي ديسي رنگ ۽ ڍنگ ۾ آڻڻ لاءِ ماڻهن ۽ ڳوٺن جا نالا مٽائي ٻيا وڌائين. ڪهاڻي نويسيءَ ۾ ان جي انهيءَ ترجمي کي بنيادي حيثيت آهي. ڪتاب ۾ صاف سنڌي مگر نج لاڙي ٻولي ڪم آيل آهي. ڪتاب ۾ ڪل صفحا 24 آهن. ڪتاب جي شروعات هن ريت ٿئي ٿي؛
” جيڪي ماڻهو هن جڳ ۾ ايمان جي واٽ تي اڀي ۽ ڪم جي پواڏ جي اٽڪل ڪري ڪم ڪن ٿا ۽ ڏکين ۽ نماڻن تي ڪهل ڪريو پنهنجي موچارائي ساڻ انهن جي چڱائي ٿا گهرن ڌڻي انهن کان راضي ٿو رهي“.(80) سندس نثر جو نمونو ھيٺ ڏجي ٿو:
“هيڪڙي مند ڀنڀي زميندار پنجن جريبن ڌرتيءَ جو پٽو اوڀائي کي لکي ڏنو. اوڀائي آکاڙ جي مهيني ۾ هڪڙي ڏينهن هر ۽ ڍڳا ڳنهي وڃي ٻني کيڙي. تا ماٿيلي جي ماڻهن جي ويري ۽ جڳهڙائي هئا، ڏٺو ته اوٻاوڙي جو زميندار اسانجي دنگ جي پاسي ۾ ڦٽل ڌرتي ٿو کيڙي. اهي کاڻا کيڙيندي کيڙيندي اسان جي ڌرتي پڻ کيڙي وڃي. نيٺ سڀني مڙي سڙي ٻنيءَ ۽ ڊنا ته متان وٻاوڙِي جو زميندار کيڙيندي کيڙيندي اسان جي ڌرتي پڻ کيڙي وڃي. نيٺ سڀني مڙِي سڙي ٻنيءَ تي وڃي اوڀائي کي ماري ڪٽي ڀڄايو ۽ انکي هيڪلو ڏسي ڊيڄاريائون ته جي وري تون ڪڏهن هيءَ ٻني کيڙيندين ته توکي لٺيون هڻي هٿ پير ڀڃي ڇڏينداسون. هاڻي اتان اوڀايو گهوڙا گهوڙا ڪندو ڀڳو ويو“.(81)
آکاڻي لاءِ آغا سليم لکي ٿو ته “غلام حسين قريشيءَ ان ڪهاڻي کي اهڙو ته مقامي رنگ ڏنو هو جو، اها ڪهاڻي نج سنڌي ڪهاڻي ٿي پئي هئي. ڪهاڻيءَ جي مقامي (ميرپور ماٿيلو ۽ ڏهرڪي،) ڪردارن جا نالا ڀنڀو ۽ اوڀايو ۽ مسئلو زمين جو جهيڙو هو، جيڪو اڄ به سنڌ جي زرعي سماج جو وڏو مسئلو آهي“.(82)

سنڌ جي تواريخ (فارسي تواريخ معصوميءَ تان)
1853ع ۾ بي ايڇ ايلس هڪ اشتهار ڏنو ته ”تاريخ معصومي“ جي ترجمي ڪندڙ کي سرڪاري انعام ڏنو ويندو. ڪيترن ئي عالمن ان جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو، پر انھن سڀني ۾ ننديرام کي نمبر پھريون ڏنو ويو. ان سلسلي ۾ غلام حسين قريشيءَ به ڪتاب جو ترجمو ڪيو هو، مگر سندس ترجمو مقابلو کٽي نه سگهيو“.(83)