آلومل ٽيڪمداس ڀوڄواڻي (1846- 1926ع؟)
تعليمي خدمتون
1868ع ۾ هڪ گجراتي اسڪول ۾ ماستر مقرر ٿيو. ڪيترائي سال اين جي وي اسڪول جو هيڊ ماستر رهيو،جنهن ۾ پهريون دفعو 1869ع کان 1874ع تائين ، ٻيو دفعو 1899ع کان 1903ع تائين. سيٺ نائونمل پنهنجي يادگيرين ۾ لکي ٿو ته ” ھو گذريل پنجيتاليھھ ورھيھ، مؤلف جو بھترين ذاتي دوست ٿي رھيو آھي. پر سڀ کان وڏو سبب ھيءُ آھي تھ ھو ھميشھ تعليم جي ڪم ۾ دلچسپي وٺندو رھيو آھي. ھن ٢١- مارچ ١٨٦٨ع ۾ سرڪار جي تعليمي کاتي ۾ نوڪري ڪئي ۽ ڪيترا دفعا ساري صوبي جي ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر جي عھدي جا فرائض انجام ڏئي، آخر سيپٽمبر ١٩٠٣ع ۾ ھو پينشن وٺي، نوڪريءَ کان مستعفي ٿيو“.(115) ”ڪيترا سال سنڌ ۾ ڪو جدا تعليم جو ماھر انسپيڪٽر ڪونھ ھو. تعليم جي ڪم جي نظرداري اڪثر ڪري ڪمشنر جو ذاتي نائب ڪندو ھو. تنھنڪري آلومل ئي حقيقي طور تعليم جي محڪمي جو سربراھھ ھو. هن آيامڪاريءَ ۾ سنڌ جي ڳوٺن ۾ وڏي تعداد ۾ هيٺين ڪلاسن جا اسڪول کولرايا. ١٨٨٩ع ۾، وائسراءِ، آلومل کي ”راءِ بھادر“ جو خطاب عطا ڪيو“.(116)
سنڌ جي مختصر تواريخ
سال 1862ع ۾ ”سنڌ جي مختصر تاريخ “ سنڌيءَ ۾ لکيائين. هن ڪتاب لاءِ محمد صديق ميمڻ لکيو آهي ته ”هي ڪتاب انگريزيءَ ۾ ليکن سنڌ جي تاريخن تان مختصر حقيقتون وٺي سنڌيءَ ۾ راءِ بهادر سيٺ آلومل تيار ڪئي هئي ۽ تعليم کاتي جيڪي اوائل ۾ اسڪولن لاءِ درسي ڪتاب تيار ڪرايا هئا، تن سان گڏ تيار ٿي هئي. ان وقت کان وٺي هن وقت تائين هيءَ تاريخ درسي ڪتابن جي ياداشت ۾ داخل آهي؛ پر ٿورا ورهيه ٿيندا، جو سنڌ جون نيون با تصوير تاريخون درسي ڪتاب طور ڪم اچڻ لاءِ منظور ٿي ويون آهن، تنهنڪري هي تاريخ اسڪولن ۾ ڪم ڪا نه ٿي اچي“.(117) ڪتاب جي منڍ ۾ تاريخ لکڻ جو سبب ڄاڻائيندي لکيو اٿس: ”مونکان ،ڪن دوستن اڳ سنڌ جي تاريخ تي ڪتاب لکيا آهن. معلومات ته مڙني ۾ هڪ جهڙي ڪانهي، سواءِ ڪن ٿورن بيانن آڻڻ جي . هن ڪتاب کي لکڻ وقت شاگردن جي سمجهه جو ۽ سندن ذهن تي پوندڙ بار جو پورو پورو خيال ورتو اٿم ته جيئن پڙهڻ وقت بيزاري ظاهر نه ڪن، ساڳئي وقت پياري سنڌ جي اڳين تاريخ ۽ هن وقت جي صورتحال سندن ڄاڻ ۾ واڌاري جو سبب بڻجي استادن کي ويندي آهي ته هو خاميون ڪڍي مون کي هن سلسلي ۾ سونهون ڪن“.(118)آلومل ٽيڪمداس ”سنڌ جي مختصر تواريخ“، کي 1880 ۾ مختصر ڪري 48 صفحن ۾ديوناگري خط ۾ پڻ شايع ڪرايو.
هندستان جي مختصر جاگرافي :
هي ڪتاب 1888ع ۾ لکيائين، جيڪو درسي گهرجون پوري ڪندڙ هو.
تت پرٻوڌ
هي ڪتاب 1890ع ۾ شايع ٿيو، ان جو موضوع اخلاقيات جو درس ڏيڻ هو.
سيٺ نائونمل جي آتم ڪٿا
سيٺ نائونمل جي شخصيت سنڌ جي تاريخ ۾ متضاد آهي. سيٺ نائونمل جي لاءِ اھو مشھور آھي تھ ھن پنھنجي وطن سان غداري ڪري، انگريزن جو ڇاڙتو ٿي، سنڌ کي غلام بنائڻ ۾ اھم حصو ورتو. هن شايد 1870ع ڌاري سنڌي زبان ۾ پنهنجي يادگيرين بابت ڪتاب لکيو يا لکرائي. هن ڪتاب ۾ هن پنهنجي روزنامچا ۽ يادگيريون لکيون آهن. انگريزي زبان ۾ ھي ڪتاب سن ١٩١٥ع ۾ شايع ٿيو ھو. سندس پوٽي راءِ بھادر آلومل ٽيڪمداس ڀوڄواڻيءَ انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيو ھو. سر ايڇ . ايوان، ايم. جيمس، ڪي. سي. آءِ. اي سي. ايس، آءِ. (ڪمشنر سنڌ – ١٨٩١ – ١٨٩٩ع) انھيءَ انگريزي ترجمي کي ترتيب ڏيئي مقدمو لکيو. بعد ۾، ڪتاب :
“A Forgotten Chapter of the History of India”
”ھندستان جي تاريخ جو ھڪ وساريل ورق يعني جي سيٺ نائونمل ھوتچند سي. ايس. آءِ. جون، (١٨٠٤ کان ١٨٧٨ع)“ نالي سان 1915ع ۾ ڇپيو.1956ع ۾ حنيف محمد صديقي هن ڪتاب کي سنڌي ۾ ترجمو ڪري سنڌي ادبي بورڊ طرفان ، نائونمل جون ”يادگيريون“ جي عنوان سان شايع ڪيو.سر ايڇ . ايوان، ايم. جيمس ان ڳالھھ جو اعتراف ڪري ٿو ته ”ڪن مشڪل اشارن جي سمجھائڻ ۾ مون کي سيٺ نائونمل جي نامور پوٽي، راءِ – بھادر آلومل ٽيڪمداس بي . اي، نوازش ڪري منھنجي جيڪا مدد ڪئي آھي، ان لاءِ آءٌ سندس ٿورائتو آھيان. آلومل ۽ مون کان پوءِ، نيپئر، فريئر ۽ سيٺ نائونمل جي وقت واري سنڌ ۽ جديد سنڌ جي وچ ۾ جيڪي آخري ڪڙيون بچيون آھن، سي ختم ٿي وينديون. مان 1870ع ۾ سنڌ ۾ آيو ھوس، جڏھن اڃا ڪيترا نيپئر ۽ فريئر جا ھمعصر عملدار، سرڪاري نوڪرين ۾ ھئا، ۽ مون انھن جي واتان پراڻي زماني جا ڪيترائي قصا ۽ ڪھاڻيون ٻڌيون ھيون. ان ڪري مان سمجھان ٿو تھ ”يادگيرين“ جي اشاعت لاءِ منھنجو انتخاب غير موزون نھ آھي“.(119)جڏھن مسٽر آلومل ملازمت کان سبڪدوش ٿي پينشن تي ويو تڏھن بمبئي سرڪار، ٤- سيپٽمبر ١٩٠٣ع جي چيف سيڪريٽريءَ جي صحيح سان، ھيٺيون ٺھراءُ منظور ڪيو:
”راءِ بھادر آلومل ٽيڪمداس ڀوڄواڻي، سنڌ جو عارضي ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر، ٣٥ ورھين جي نوڪريءَ کان پوءِ، ھن مھيني جي ٥- تاريخ، نوڪريءَ کان سبڪدوش ٿي رھيو آھي. اھو ڊگھو عرصو راءُ بھادر، سنڌ جي صوبي ۾ ھڪ نھايت ذميدار ۽ ڏکيو عھدو سنڀاليو آھي. ھن جي نوڪري قابليت، دانشمندي، بلند اخلاق ۽ انتظام ۾ منصف مزاجيءَ لاءِ نمايان ھئي“.(120)