ڏيارام وسڻمل ميرچنداڻي (1880-1961ع)
ڏيارام وسڻمل ميرچنداڻي تمام وڏو عالم ، اديب ۽ لسانيات جو ماهر هو. سندس ڪيترائي ڪتاب پڻ شايع ٿيل آهن. ڪيترن ئي ادبي تنظيمن جو سربراهه به هيو. ڏيارام وسڻ مل سنه 1904ع ۾ ”سنڌي گرامر“ جي نالي سان ڪتاب لکيو، جيڪو حيدرآباد سنڌ مان شايع ٿيو. ان کان پوءِ، سنه 1914ع ۾ ڏيارام وسڻمل ميرچنداڻيءَ ۽ ڪشنچند گلاب سنگهه گدواڻيءَ (تعليمي کاتي جي ايجوڪيشنل انسپيڪٽر) گڏجي اسڪول شاگردن لاءِ، ”سنڌي وياڪرڻ ڀاڱو پهريون“ لکيو. جڏهن ته ڀاڱو- 2 حيدرآباد سنڌ مان سال 1915ع ۾ شايع ڪيو. ڀاڱي پهرين جو هڪ ٻيو ڇاپو، مصنفن ڪراچيءَ مان 1919ع ۾ ڇپايو، جڏهن ته ٻيو ڀاڱو ڇاپو ٽيون ڪراچيءَ مان 1920ع ۾ شايع ٿيو. ٻنهي صاحبن ”سليس سنڌي گرامر“ جي نالي سان هڪ ڇاپو 1928ع ۾ حيدرآباد مان ڇپائي پڌرو ڪيو . ميرچنداڻي جي لکيل گرامر جو وڌايل ۽ سڌاريل ڇاپو ”سولو سنڌي ويا ڪرڻ: ديوناگري لپي ۾“ سنه 1963ع ۾ ديوناگري سنڌي سڀا، بمبئي ڀارت مان شايع ڪيو آهي.
1935ع ۾ ڏيارام وسڻمل مير چنداڻيءَ ۽ جمناداس ولڀداس سڏاڻيءَ ”چونڊ سنڌي نثر“ ترتيب ڏئي شايع ڪيو.هي ڪتاب بمبئي يونيورسٽيءَ جي مئٽرڪ جي امتحان لاءِ ”نصابي ڪتاب“ طور ترتيب ڏنو ويو هو.هن ڪتاب ۾ پراڻن لکندڙن جا ليکڪ ڏنا هئا.هن ڪتاب جي اها خصوصيت جا شامل ڪتابن ۾ پهرين دفعو نمودار ٿي، سا اها ته ڏيارام مضمون جي شروع ۾ هر هڪ لکندڙ جي شخصيت ۽ سندس تصنيفن جي بابت مختصر تعارف ڏنو آهي. تنهن کانسواءِ ”سنڌي نثر تي نظر“ جي سري سان هڪ تاريخي مهاڳ به لکيل آهي، جنهن ۾ پهريون ئي دفعو سنڌي نثر جي اوسر بابت مختصر احوال ڏنل هو.
ڏيارام وسڻمل ۽ ليلارام پريمچند واڌواڻي جو گڏجي لکيل ڪتاب ”جاميٽري“، اسڪول جي شاگردن لاءِ لکيل ڪتاب ڪرائون سائيز ۾ 1933ع ۾ شايع ٿيو، جنهن ۾ 154 صفحا آهن. هڪ ٻيو ڪتاب ”انگي حساب“ پڻ لکيائين.1907ع ۾ ديوان ڏيارام وسڻمل ۽ ليلارام پريمچند مضمونن جو هڪ مجموعو ”گلدستو“ ڇپرايو، جنهن ۾ ”سرسوتي“، ”جوت“، ”اخبار تعليم“۽ ”پرڀات“ تان مضمون چونڊي شامل ڪيا ويا. هن مجموعي جي مضمونن جا عنوان ”تاج محل“، ”اڪبر جو موت“، ”پريم“، سچو سينگار“، ”راڳ“، ”وويڪ“، ”گورستان مان گذر“ وغيره آهن، جن جا مضمون نگار ڪيولرام سلامت راءِ،، ”بولچند ڏيارام، بولچند ڪوڏو مل، نولراءِ اڌارام، ڪوڙو مل چند مل، مرزا قليچ، ڊاڪٽر گربخشاڻي، ڀيرو مل مهرچند، محمد صديق ميمڻ، تارا چند شوقيرام آهن.
ڏيارام وسڻمل ميرچنداڻي ڪيترن ئي ادبي تنظيمن سان وابسطه هو، انهن ۾ ”سنڌ هسٽاريڪل سوسائٽي“ ۽ ”سنڌو ساهت ڪلب“ اهم هئا، جتي هو ٻوليءَ ادب جي موضوعن جي ليکڪچر ڏيندو هو. 17 جون 1944ع تي هن سنڌو ساهت ڪلب جي پليٽ فارم تان ”سنڌي ٻولي جون خصوصيتون“ جي عنوان سان ليڪچر ڏنو.