پُوَر وڇوٽ مُحبتون
هن دنيا جي گولي تي پالڻهار ڪيترائي سانگ چِٽي ڇڏيا آهن. ان سڄي مانڊاڻ ۾ ڪيئي اربين جيو گهرڙا آهن، جيڪي پنهنجي پنهنجي ڏسيل واٽ ۽ رِٿيل گس تي روان دوان آهن. اهو سلسلو ازل کان ابد تائين هلندو رهندو. پالڻهار پنهنجي رحم ۽ ڪرم سان انسان توڙي حيوان، جاندار توڙي بيجان سڀني تي هڪ جھڙو شفقت جو هٿ رکي ٿو. جتي انسان نوان نوان علم سکيو اُتي انسان جي اندر ۾ وهمن ۽ وسوسن بـ جنم ورتو. سائنس جي حيران ڪندڙ ترقي انهن سڀني وهمن ۽ وسوسن کي نيست ۽ نابود ڪري چڪي آهي. هن ڌرتيءَ جو انسان، دنيا جي گولي تي ڪنهن ابهم ٻار وانگر قلفي چوسڻ ۾ پورو آهي، کيس خبر ئي نـ آهي تـ سائنس جون روز بروز وڌندڙ نيون نيون ايجادون سندس لاٰءِ جتي آسائشون کڻي آيون آهن، اُتي اهي سائنسي ترقيءَ جا نوان راز ڪڏهن ڪڏهن نقصان ڪار ۽ هاڃيڪار بـ ثابت ٿي سگهن ٿا. اهي سائنس جي تيز ترين ترقي جا ٻئي رخ انسان کي لکين آسائشون بـ ڏئي سگهن ٿا تـ ٻئي طرف انسان پنهنجن ئي هٿن سان ڪيئن نـ هن سهڻي سنسار کي تباهي ڏانهن ڌڪي رهيو آهي. انساني زندگيءَ جو اصل مقصد هيءُ هئڻ گهرجي تـ سنسار کي سنواري سينگاري ان ۾ حُسن ۽ دلچسپي پيدا ڪري، نـ ڪي ان کي نيست ۽ نابود ڪرڻ جا سانباها ۽ جتن ڪري. هي سڌريل ملڪن جا انومان تـ ائٽمي توانائي جي تپش، جيڪڏهن ڪنهن جنوني جي هٿ چڙهي ويئي تـ هن دنيا جي گولي کي ڪير بـ تباهيءَ ۽ برباديءَ کان بچائي نـ ٿو سگهي، ڪنهن حد تائين وسهڻ جوڳا آهن.
هر انسان جي دل ۾ ننڍي توڙي وڏي خواهش ضرور هوندي آهي. تڪليف، محنت، اورچائي، مقصد سان اُنس، جذبو ۽ اڻٿڪ جدوجهد خواهشن کي پوري ڪرڻ جا لازم ۽ ملزوم جُزا آهن. علم اقتصاديات جو هڪ سادو اصول آهي تـ گهٽ ۽ محدود وسيلن جي پٺيان لامحدود خواهشون هونديون آهن. ان کي پوري ڪرڻ جي لاءِ انسان وڏي ۾ وڏو جوکو کڻڻ لاءِ تيار ٿي وڃي ٿو. هاڻي جيترو وڏو جوکم، اوترو وڏو فائدو. سائنس جي اڻٽر ترقي پڻ انهن اصولن تي دارو مدار رکي ٿي.
سوين سال اڳ جڏهن عرب سڳورا سهڻيءَ سنڌ تي منجنيقون کڻي سنڌين کي مسلمان ڪرڻ يا عرب سامراج جي بيٺڪ بنائڻ آيا هئا تـ کين اها خبر ئي نـ هئي تـ سنڌ ۾ اڳي اسلام جو پيغام پهچي چڪو هو. ڪنهن غير سنڌي صحافي پنهنجي اردو مضمون ۾ عراق تي صدر بش جي چڙهائي وقت لکيو هو. تـ“صدر بش ۽ محمد بن قاسم ۾ ڪهڙو فرق آهي، بش عراق ۾ ايٽم بم ڳولڻ جي بهاني داخل ٿيو هو تـ محمد بن قاسم، سنڌ ۾ عربي قيدين جو جواز ٺاهي سنڌ تي ڪاهـ ڪئي هئي. ”. هُئا تـ ٻئي اڳرائي ڪندڙ. پر اسان جو اڻپڙهيل ۽ جاهل مُلو، جيڪو پنهنجو پاڻ کي عالم دين ٿو سڏائي، جنهن نـ اقصاديات جو علم پڙهيو آهي، نـ وري علم عمرانيات کان واقف آهي. هڪ کي غاصب ۽ لٽيرو، جڏهن ٻئي کي مجاهد، ۽ غازي جهڙن لقبن سان ياد ڪري ٿو، انهن جي شان ۾ گلو ڦاڙي وڏا وڏا قصيدا ٿو پڙهي. ائين اسان جي ايندڙ نسل کي اصل حقيقت کان پري ٿو رکڻ چاهي. انهي کي اڃان وڌيڪ هٿي تڏهن ملي ٿي، جڏهن سرڪاري نصاب پڻ انهيءَ جي حمايت ٿو ڪري. اهڙن جاهل مُلن متعلق مولانا غلام محمد گرامي صاحب پنهنجي مقالي “مشرقي شاعريءَ جا فني قدر ۽ رجحانات” ۾ لکي ٿو تـ “ افسوس اهو آهي تـ انهن اصل پيغام الاهي سان گڏ پنهنجا تاويلات بـ ملائي ڇڏيا آهن ۽ ان پوري ذخيري کي “دين” قرار ڏنو آهي. ” اڃان اڳتي مولانا گرامي صاحب ساڳئي مضمون ۾ لکي ٿو تـ“ خود مسلم تاريخ ۾ امام غزالي، بوعلي سينا، ابن رُشد اندلسي، رازي، ابن تيميـ، امام رباني،شاهـ ولي الله، جمال الدين افغاني، سر سيد احمد خان ۽ علامـ اقبال، جڏهن تـ مولانا عبيدالله سنڌي ۽ علامه عنايت الله مشرقي وغيره بـ تـ “مُلا” جي ردعمل جي پيداوار هئا. انهن دين جي عالمن، شاعرن، بزرگن “مُلا” جي ظاهري تڪلف، چک، مک، عبادت ۽ رياضت ۽ مسلڪ، عقائد ۽ دلائل جون ڌڄون اڏائي ڇڏيون آهن. انهن “مُلان” جي تاويلات اڳيان ڪڏهن بـ ڪنڌ نـ جهڪايو آهي. ” مولانا غلام محمد گرامي متعلق ڊاڪٽر غلام علي الانا لکي ٿو “ جناب مولانا غلام محمد گرامي ءَ جي علم، فلسفي، فڪر ۽ گهري مطالعي کان ڪو بـ سڄاڻ سنڌي انڪار ڪري نـ سگهندو. هو نـ فقط اعليٰ پائي جو عالم فاضل، فلسفي، مفڪر ۽ مقرر هو، پر هو هڪ وڏو نقاد ۽ وسيع مطالعي جو مالڪ هو. گرامي صاحب جي ذات، شخصيت، ڪردار ۽ علم و فضل جي باري ۾ نـ فقط سندس همعصر واقف هئا پر موجوده دور جو پڙهيل اديب بـ مڪمل ڄاڻ رکي ٿو. ننڍي کنڊ هند و پاڪ ۾ هڪ ئي نالي سان ٻـ ديني ۽ سياسي پارٽيون ڪم ڪري رهيون اهن. جمعيتُ علماءُ هند ۽ جمعيتُ علماءُ پاڪستان ( جيڪا ڪافي ڌڙي بندي جو شڪار آهي. ) ٻئي ديني ۽ سياسي پارٽيون آهن پر ٻنهي جو سيڪيولرازم متعلق الڳ نظريو آهي. جمعيتُ علماءُ هند چوي تي تـ اسان هندوستان مان سيڪيولرازم ختم ٿيڻ نـ ڏينداسين. جڏهن تـ ساڳي پارٽي پاڪستان ۾ چوي تـ اسان سيڪيولرازم اچڻ نـ ڏينداسين. يعني هندوستان جي مسلمانن جي نظريي تحت سيڪيولرازم انهن کي مناسب ٿو لڳي. جڏهن تـ اسان جا عالم سڳورا انهي لفظ کي مرڳو ئي ڪفر جي کاتي ۾ وجهيو ڇڏين .
هيءَ دنيا، جيڪا هر قسم جي تباهيءَ ڏانهن تيزيءَ سان وڌي رهي آهي، جنهن ۾ سائنس جي ضرورت کان وڌيڪ ترقي، مذهبي جنونيت، اقتصادي اڻ برابري، موسمي تبديليون، جيڪو ڏاڍو سو گابو وارو اصول، انسان مان انسانيت جي فراريت، نـ قتل ٿيندڙ کي خبر تـ ڇو ٿو قتل ڪيو وڃان، نـ قاتل کي خبر تـ ڇو ٿو قتل ڪريان. اهو انهي ڪري ٿي رهيو آهي جو هر طرف جنونيت ۽ جذباتيت، عقل ۽ فهم تي حاوي ٿي ويا آهن. صبر، تحمل، درگذر ۽ ٻئي کي برداشت ڪرڻ جهڙيون شيون ناپيد ٿي ويون آهن. نتيجتن دنيا هڪ اهڙي جنگ و جدل ۾ ڦاسي پئي آهي، جنهن جو، ان ڌٻڻ مان نڪرڻ في الحال نظر ڪو نـ ٿو اچي.
جيڪڏهن ويجهي ماضي تي نظر ڊوڙائبي تـ پاڪستان ۾ انهن قوتن وڏي سگهـ حاصل ڪري ورتي آهي. جيئن 90 جي ڏهاڪي ۾ افغانستان ۾ ٿيو هو. هن ملڪ ۾ پڻ انهي خدشي کي رد ڪري نـ ٿو سگهجي. ڇو جو گذريل 20 سالن ۾ ڪنهن غيبي هٿ جي مدد سان هنن پوري ملڪ ۾ مدرسن جو ڄار وڇائي ڇڏيو آهي. جڏهن تـ سنڌ ۽ بلوچستان تي هنن خاص توجـهـ ڏني آهي. جيئن ئي اسلام آباد تي هنن هلان ڪئي تـ سڄو ملڪ هنن جي هٿ ۾ هليو ويندو . ايندڙ وقت ۾ انهي جا چٽا امڪان نظر اچي رهيا آهن.