امر جليل سان مٿاڇريون ملاقاتون
دل پئي چاهيو تـ پنهنجي ڪتاب ۾ ڪنهن اهڙي ڪردار جو بـ ذڪر هئڻ گهرجي، جنهن جي قلم ڪڏهن بـ ساهي پٽڻ جي خواهش ظاهر نـ ڪئي هجي. جڏهن تـ سندس تعلق خالص علم ۽ ادب سان هجي. قلم سان جوٽيل جهيڙي هزارين مون جهڙن سندس پڙهندڙن کي بـ انهي سرد جنگ ۾ ڪُڏي ڪنڌ ڪپائڻ جي لاءِ آمادهـ ڪيو هجي. اها جنگ جنهن کي هرڪو پنهنجي جنگ سمجهي ٿو. اهڙا ڪردار تـ سنڌ ۾ هزارين آهن. پر انهي کيتر ۾ منهنجو پهريون عشق امر جليل جون ڪهاڻيون هيو ۽ اڃا آهي. منهنجي خيال ۾ هر شيءِ وسري سگهي ٿي پر پهرين چمي ۽ پهريون عشق نـ ٿو وسري سگهي. اهو ياد نـ اٿم تـ پهرين چمي مون ڪنهن کي ڏني هئي يا مون کي ڪنهن ڏني هئي، ها البت اهو ياد اٿم تـ پهريون عشق مون امرجليل جي لکڻين سان ڪيو هو. هونئن بـ جيڪڏهن ڪنهن مون جهڙي عاشق کي چئجي تـ پنهنجي محبوب تي ڪجهـ ڳالهائي يا ٻـ چار جملا لکي تـ اهو “ٻٻرن کان ٻير گهرڻ” برابر ٿيندو. لکڻ ۾ هٿ رڦندا، ڳالهائڻ ۾ زبان هٻڪندي، اڳواٽ ياد ڪيل جملا ۽ فقرا پنهنجو وجود وڃائي ويهندا. منهنجي خيال ۾ محبوب جي شان ۾ لکڻ انتهائي ڏکيو ۽ سخت ڪم آهي. ذهن ۾ اهڙيو صفتون نکري نروار ئي نـ ٿيون ٿين جو انهن کي استعمال ڪري محبوب جي ساراهـ جون سُرڪيون ڀري سگهجن. سو مون جهڙو گهٽ پڙهيل، موڳو مٽر، ڌنو ڌڻ تول، سنڌو جي ساڃاهـ جون سُرڪيون ڀرڻ کان پوءِ ڪيئن هوش ۾ رهي سگهندو، اهو ممڪن ڪونهي. اهو بـ ياد نـ اٿم تـ مون امر جليل کي ڪڏهن ۽ ڪهڙين حالتن ۾ پڙهڻ شروع ڪيو هو ۽ سندس ڪهڙي ڪهاڻي مون پهرين پڙهي هئي، پر ايترو ضرور ياد اٿم تـ اهي 70 جي ڏهاڪي جا وچ وارا سال هئا. اهي ڏينهن اڄوڪا ڏينهن، ڪهاڻي جي کيتر ۾ مون امر کي ئي وڌيڪ پڙهيوآهي. ڪو وقت هوندو هو تـ سندس ڪهاڻين جا ڊائلاگ بر زبان ياد هوندا هئا، پر هاڻي وقت جي دز، ملڪ ۾ وڌندڙ مذهبي انتهاپسندي، ذهن جون کليل ڳڙکيون بند ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيون آهن. مون کي لڳي ٿو تـ امرجليل جي ڪهاڻي “سردلاش جو سفر” جي اڃا پڄاڻي نـ ٿي آهي. “بارنس اسٽريٽ جو غنڊو” چئن چڱن جي هُشي تي اڃا وڌيڪ دهشتگردي ڪرڻ ۾ مشغول آهي. ”ڪپيل ٻانهن جو وارث“ اڃا پيدا ئي نـ ٿيو آهي. مون کي سندس انيڪ اهڙين ڪهاڻين پڙهڻ جو موقعو مليو، جنهن ادب ۽ مذهب تي اڃا وڌيڪ واضح ۽ چٽو ڪري ڇڏيو. جيتوڻيڪ انهي دور ۾ امرجليل کان سواءِ نسيم کرل ۽ آغا سليم سنڌي ڪهاڻي ۾ پنهنجو پاڻ مڃائي چڪا هئا. پر جيڪو رس ۽ چس امر جي ڪهاڻين مان ايندو هو اهو ٻين جي ڪهاڻين ۾ ڪٿي. گهڻو وقت تـ مون امر جليل کان سواءِ ٻين ڪهاڻيڪارن کي پڙهڻ ئي ڇڏي ڏنو هو.
امرجليل پنهنجن لکڻين ۾ ساڻس ٿيل وارتائن جو ذڪر ڪندو رهيو آهي ۽ اهو بـ ذڪر ڪندو رهيو آهي تـ هو ڪهڙي طرح اسلام آباد آيو، تنهنڪري مون کي هتي انهي بابت لکڻ جي ضرورت ڪونهي. ها البت آئون اسلام آباد 1986ع ۾ آيس، انهي کان اڳ مون امرجليل کي گهڻو ڪجهـ پڙهيو هو، جيئن تـ امر مون کان اڳي ئي اسلام آباد ۾ موجود هو. آئون هميشـ ڪوشش ڪندو آهيان تـ جنهن سان پيار ٿي وڃي، ان کان پري رهجي. تنهنڪري مون کي امر جليل جي ڪردارن سان هڪ اڻ ڏٺو پيار ٿي ويو هو ۽ مون اهو مناسب نـ سمجهو تـ اهڙن لازوال ڪردارن جي سرجڻهار سان ملڻ گهرجي . جيئن انهي محبت ۽ احترام ۾ ڪا ڪمي پيشي نـ ٿي وڃي. اسلام آباد ۾ آئون I-8 سيڪٽر ۾ رهندو هوس جڏهن تـ جليل صاحب بـ ساڳئي سيڪٽر ۾ رهندو هو. اسان جي گهرن جي وچ ۾ مشڪل سان ڪو 200 والن جو فاصلو هو. پر آئون احترامن دل جهلي نـ سگهيس جو پنهنجي محبوب ليکڪ سان ملي سگهان. جڏهن تـ آئون 25 سالن کان وٺي کيس باقاعدي پڙهندو پئي آيس. هڪ دفعي جي ڳالهـ آهي محترم غلام حسين رنگريز اسلام آباد آيل هو. جنهن مون کي زور ڀريو تـ “هل تـ امر جليل سان ملي اچون. ” ان وقت جليل صاحب پرائيويٽ بلاڪن جي ڪنهن گرائونڊ فلور جي فليٽ ۾ رهندو هو. انهي ملاقات ۾ مون هڪ لفظ بـ ڪو نـ ڳالهايو هو، صرف جليل صاحب کي ٻڌندو ۽ ڏسندو رهيس. ادب تي ۽ ڪتابن جي پرٽنگ تي امر جليل صاحب جو موقف واضح ۽ چٽو هو. جيڪو مون کي اڄ تائين جيئن جو تيئن نظر اچي ٿو. ان کان پوءِ ٻي ملاقات “ڪتاب ميلي” ۾ ٿي، جيڪو هر سال پاڪ چائنا سينٽر ۾ منعقد ٿيندو آهي. پاڻ ڪو ڪتاب پئي ڏٺائين، مون جهڪي وڃي سلام ڪيو ۽ کانئس شڪايت ڪيم تـ “توهان جون ڪهاڻيون پڙهڻ لاءِ گهٽ ملي رهيون آهن”. پاڻ جواب ڏنائين تـ “اخباري ڪالمن جي ڪري ڪهاڻين واري سائيڊ زرا جهڪي ٿي ويئي آهي. ” منهجي خيال ۾ اسان 15 سال کان وٺي هڪ ئي شهر ۾ رهندا آياسين. پر امر جليل صاحب سان منهنجون صرف اهي ٻـ ملاقاتون ٿيون. هو رٽائرمينٽ وٺي ڪراچي هليو ويو ۽ مون هميشـ جي لاءِ اسلام آباد کي پنهنجو ڪري ڇڏيو.