ڏاڏا سائينءَ جي ڊائريءَ جو هڪ ورق
ڏاڏا سائينءَ جو ننڍ پڻ
منهنجي ڄمڻ جي تاريخ ۽ مهيني جي پوري پڪ ڪانهي، ڇو جو والدين ويچارا اڻ پڙهيل هئا. تنهنڪري ڄمڻ جي تاريخ قلم بند ڪانهي. مگر انومان آهي تـ آئون 1913ع يا 1914 ع ۾ ڄائو آهيان. جيئن تـ منهنجي والدين کي فقط آئون اڪيلو پٽ هوس، ٻيو ڪو بـ اولاد ڪو نـ هئن. تنهنڪري غريبي حالت هوندي بـ آئون سکيو پليس ۽ جيڪو بـ انگل آرو ڪندو هوس، سو يڪدم پورو ڪندا هئا. مگر اهو سکيو وقت ڪو گهڻو ڪونـ هليو، آئون چئن يا پنجن سالن کن جو هوس، تـ والده ماجده جو انتقال ٿيو، ۽ والده صاحبـا 1919 ع جي وڏي بيماريءَ ۾ وفات ڪئي. پوءِ منهنجي پرورش والد محترم جي زير نظر رهي. اسان گهر ۾ فقط ٽي ماڻهو هئاسون. هڪ والد صاحب، ٻيو آئون ۽ ٽيون منهنجي ناني. منهنجي نانيءَ ٻيو حق ڪيو هو. ان جو گهر وارو، جنهن جو نالو حسڻ هو ۽ آئون ان کي نانا ڪري سڏيندو هوس. قدرتي الاهي جو بابا جو پڻ 1924ع ۾ شفقت ڀريو هٿ کڄي ويو. منهنجو ويجهو عزيز ڪو بـ ڪونـ هو، تنهنڪري آئون ناني سان گڏ رهڻ لڳس، منهنجي ماني وغيره ناني تي هئي، باقي ڪپڙا آئون پنهنجا پاڻ ڪندو هوس. بابي سائين جي وفات وقت اسان وٽ هيٺين ملڪيت هئي، هڪ گهوڙي، هڪ ڍڳو، 5 يا 6 ٻڪريون ۽ اٽڪل 50 روپيـا روڪ هئا. مون گهوڙي 43 روپين ڪري وڪي ۽ ڍڳي 40 روپين ۾ وڪي. اهي 83 روپيـا ۽ ٻيا پئسـا امانت ڪري، رئيس حاجي شاھ محمد خان وٽ رکيم. جنهن مان ڪپڙا وٺندو هوس. منهنجي والده صاحبـا ننڍي هوندي منهنجو مڱڻو ڪري وئي هئي، تنهنڪري ساهُرن کي بـ ڪپڙا ڏيندو هوس، آخر چوڻي آهي تـ “کاڌي کوھ بـ کٽيو وڃن”، تنهن کان پوءِ آمدني ٺهي ڪا نـ رڳو کپت، سو پئسا چئن پنجن سالن کان پوءِ کٽي ويا. بابا سائين جنهن وقت وفات ڪئي هئي ان وقت آئون پنجون درجو سنڌي پڙهندو هوس، جو پاس ڪيم ۽ پوءِ اسڪول ڇڏي ڏنم ۽ مولوي پير محمد چانڊيي وٽ قرآن شريف پڙهڻ ويٺس جو پورو ڪيم. تنهن کانپوءِ گهڻو ڪري رئيس حاجي شاھ محمد خان جن وٽ ڪمائيندو هوس، جي فقط ماني ڏيندا هئا. جڏهن تـ منهنجي ڪا ٻي بـ واھ ڪا نـ هئي تنهنڪري لاچار اتي ئي پيو هوندو هوس. آخر مٺو پٽ سنجر، جو لغاري آهي، ان وٽ مهيني تي بيٺس ۽ ٻڪريون چاريندو هوس. پگهار ٻـ روپيـا مهينو مقرر ٿيو. ڪجھـ وقت اتي هوس، منهنجي حالت اهڙي هئي، جو رڳو چم ۽ هڏيون باقي رت ماس ڪو نـ هو. حاجي سنجر خان مون کي چوندو هو تـ تنهنجو باقي مٿو اچي بچيو آهي. آخر اتان بـ موڪلائي آيس. ٻي ڪا واھ ڪا نـ هئي، تنهنڪري رئيسن ۾ آيس. انهي کان پوءِ ٻاجهي پٽ حاجي فقير واري کي چيم تـ مون کي مهيني تي بيهار، جنهن ٻـ روپيـا مهينو ڏيڻو ڪيو، مگر اهو شرط وڌائين تـ 12 مهينا پورا ڪندين. مون انهي تـي بـ هائو ڪئي. مگر وچ ۾ ڪنهن ٻئي ماڻهو چيو تـ اهڙو ظلم نـ ڪر غريب جيڪي وقت ڪمائي سو ڏجانءِ. پوءِ ان بـ اها ڳالهـ قبول ڪئي ۽ آئون هن جو صبح جو ٻنيءَ جو ڪم ڪندو هوس، پوءِ ٻڪريون ڪاهي جهنگ ۾ ويندو هوس. انهيءَ سال مينهن جام پيا هئا ۽ ٻاجهي جي زمين هئي جنهن ۾ گاھ تي“ رک ” هئي، آئون سڄو ڏينهن پرائو مال ڊوڙائيندو هوس ۽ شام جو پنجين بجـي ڌاري موٽي ايندو هوس ۽ اتي ٻني تي ڀاڻ پکيڙيندو هوس يا ٻيو ڪم ڪندو هوس. جيئن تـ آئون ننڍو ۽ ڪمزور هوس، تنهنڪري چيلهـ ۾ سور ڏاڍو هوندو هوم ۽ هڪ چم جو ٽڪرو هو، جيڪو چيلهـ ۾ ٻڌي گهمندو هوس. ڪجهـ وقت کان پوءِ پگهار وڌائي ٽي روپيـا ڪري ڏنائون ۽ چيائون تـ ٻن ٽن مهينن کان پوءِ توکي پنج روپيـا ڪري ڏينداسين. انهيءَ تي آئون ڏاڍو خوش ٿيس. خير پنج روپيـا تـ ڪو نـ مليا، باقي ٽي روپيـ يعني هڪ مهيني جو پگهار ڏنائين.
گلاب لغاري ٿاڻي تي 1930ع ڌاري دوست محمد خان نالي هڪ پٺاڻ پوليس ۾ سوار هو. جنهن سان بابي سائين جو دوستيءَ وارو رستو هو ۽ هو بـ مون کي پيار ڪندو هو. آخر ٻي واھ نـ ڏسي دوست محمد خان وٽ ويس. جيڪو انهيءَ وقت اتي بدين ۾ جمعدار هو. ڪجھـ وقت اُتي رهيس، وري ان جو ننڊو ڀاءُ پير بخش خان سو بـ پوليس ۾ هو ۽ ان وقت ڀٽ شاھ ٿاڻي تي هو. آئون وري ان وٽ ويس اٺ نو مهينـا اتي هوس، اتي نوڪر وانگر ڪم ڪندو هوس، مگر ملندي رڳو ماني هئي. ، جُتي بـ پير ۾ ڪا نـ هئي. آئون ڀٽ شاھ ۾ هوس تـ اتي هڪ سيد نالي گلو شاھ جيڪو هٽڙي جي ڀر ۾ ڪڪي نگواڻي جي ڳوٺ ۾ ويٺل هو. اهو هڪ ٻانهن کڻي اتي آيو ۽ مائي کي اتي ڇڏي پاڻ ڳوٺ موٽي ويو. مگر اها مائي مون کي گهڻو پيار ڪندي هئي، جنهن کي آئون ادي ڪري سڏيندو هوس. وري جڏهن گلو شاھ مائي کي وٺڻ آيو تـ مون مائي کي چيو تـ ادي آئون توهان سان هلندس جنهن چيو تـ ڀلي هل. آخر پيربخش خان کان موڪلائڻ کان سواءِ آئون، مائي ۽ سيد سان گڏجي سيدن جي ڳوٺ آيس. جتي سيدن جا ٻـ گهوڙا هئا، جن جي خدمت چاڪري ۽ گاھ وغيره ڪندو هوس، ڇهن ستن مهينـن کان پوءِ مون کي سيد چيو تـ تون اسان جون ٻڪريون چار تـ توکي پنج روپيـا مهينـو ڏينداسون. مون اها ڳالھـ قبول ڪئي اٺ نو مهينـا ٻڪريون چاريم مگر ملي پائي بـ ڪا نـ،انهي وچ ۾ ٻيلي جو هڪ جمعدار نبي بخش چانڊيو هو، جو اڻ پڙهيل هو ان کي منشيءَ جي ضرورت هئي، آئون ان وٽ منشي بيٺس ۽ اتي مون کي چار پئسـا ملڻ لڳا. جيئن تـ آئون غريب ماڻهو هوس ۽ منهنجو خرچ ڪجهـ بـ ڪو نـ هو، تنهنڪري چڱي رقم گڏ ٿي پئي. ڳوٺ آيس اتي معلوم ٿيو تـ منهنجي سُهري ٻئي هڪ ماڻهو کي سڱ ڏيڻو ڪيو آهي، جيڪو شادي جي تيارين ۾ آهي. اها حالت ڏسي راڄ جو چڱو مڙس رئيس ڪمال خان سريوال هو، جيڪو هلندي وارو ۽ هڪ وڏو شريف انسان هو. ان وٽ دانهن کڻي ويس، جنهن منهنجي سهري ۽ ٻين ماڻهن کي گهرايو ڳالهيون ٻڌي فيصلو ڪيائين تـ حق ڇوڪري جو آهي. تنهنڪري حق ان کي ملي، منهنجي سهري بـ اها ڳالهـ قبول ڪئي ۽ منهنجي غريباڻي شادي ٿي. ڪجهـ بـ ڪونـ هو، نـ ڀت نـ راڳ نـ رنگ 5-8 ماڻهو هئا ۽ نڪاح پڙهيو ويو. ”