ڊائريڪٽر ۽ ڊائريڪٽر جنرل طور مقرري
اهو مون مٿي اڳي ئي ڪٿي لکيو آهي تـ منهنجي 20 گريڊ جي پروموشن لاءِ سائين فضل الله قريشي صاحب منهنجي مدد ڪئي. ان کان سواءِ جيڪو ٻيو انسان هو جنهن منهنجي دل کولي مدد ڪئي، اهو هو عبدالطيف لغاري صاحب . اهو ان زماني ۾ انهي اداري جو ڊائريڪٽر جنرل هو، جنهن ۾ آئون ڊائريڪٽر هوس. يعني هو 20 گريڊ ۾ ۽ آئون 19 گريڊ ۾. اڪثر ماڻهن کي ڀل ٿي ويندي هئي، آئون هن جا فون پيو اٽينڊ ڪندو هوس تـ هو وري منهنجا فون پيو ٻڌندو هو. ائين اسان ٻنهي انهي اداري مان لازمي ٽريننگس بـ ڪري ورتيون. جيئن تـ عبدالطيف لغاري صاحب سيڪريٽريٽ گروپ جو ميمبر هو ۽ آئون Technocrat هوس، يعني منهنجي صرف انهي اداري ۾ پروموشن ٿي سگهي ٿي، جنهن ۾ مون ڪم پئي ڪيو ۽ ڪنهن ٻي منسٽري ۾ وڃي بـ نـ ٿي سگهيس. جڏهن تـ لغاري صاحب آفيس مينيجمينٽ گروپ جو ماڻهو هو، ڪنهن بـ منسٽري ۾ وڃي پئي سگهيو. اتفاق سان اسان ٻنهي ٽرينگ تان واپسي تي هڪ ئي ڏينهن آفيس Join ڪئي هئي. هن صاحب مون کي پهرين ڏينهن ئي چيو تـ “هي سيٽ توهان جي آهي، مون کي هاڻي ڪٿي ٻئي پاسي وڃڻ گهرجي. ” مون کيس عرض ڪيو تـ “ تيستائين انهي سيٽ تي رهو، جيستائين منهنجي پروموشن ٿئي، ٻي حالت ۾ هتي ڪو ٻيو اچي ويو تـ منهنجي پروموشن ليٽ ٿي ويندي”. ائين هو صاحب 6 مهينا منهنجي خاطر انهي سيٽ تي رڪيو رهيو. اصولن پروموشن انهي سيٽ تي ٿيندي آهي، جيڪا سيٽ صفا خالي هجي. هن سيٽ تي تـ لغاري صاحب ويٺو هو، پر لغاري صاحب لکي ڏنو هو تـ “جيئن ئي نظام لغاري جي پروموشن ٿيندي آئون سيٽ خالي ڪري ڇڏيندس. ” آئون جڏهن اهڙو سرٽيفڪيٽ کڻي واسطيدار سيڪشن آفيسر وٽ ويس تـ هو صاحب اهو پڙهي تعجب ۾ پئجي ويو. مون کي چيائين تـ “ ڇا اهڙا الله جا ٻانها اسان جي ملڪ ۾ اڃا موجود آهن. ” وڌيڪ چيائين تـ “مون پنهنجي نوڪري دوران اهڙو آفيسر نـ ڏٺو آهي جيڪو ائين لکي ڏي، جيئن لغاري صاحب توکي لکي ڏنو آهي. ” سچ پڇو جيڪڏهن عبدالطيف لغاري صاحب نـ هجي ها تـ مون کي پروموشن لاءِ گهڻو ڪجهـ ڀوڳڻو پوي ها. ٻي حالت ۾ مون کي ڪورٽن ۽ وڏيرن جا در کڙڪائڻا پون ها، جن تي مون کي ايمان ڪو نـ هو تـ ڪو مون کي اتان انصاف ملندو. خير قريشي صاحب ۽ لغاري صاحب جي هئڻ جي ڪري اهڙي نوبت ڪو نـ آئي.
ائين اپريل 2011 ۾ آئون “پاڪستان پبلڪ ايڊمنسٽريشن ريسرچ سينٽر” جو 20 گريڊ ۾ ڊائريڪٽر جنرل ٿي ويس ۽ تقريبن چئن سالن کان ڪجهـ مهينا مٿي انهي اداري جو DG رهيس. ان وقت انهي اداري ۾ 130 جي قريب ماڻهو ڪم ڪندا هئا، جنهن مان 30 جي قريب آفيسر، باقي اسٽاف جا ماڻهو هئا. منهنجو اهو ايڊمنسٽريشن جو پهريون تجربو هو. صرف چند ماڻهو هئا جيڪي منهنجي خلاف شرارتون ڪندا هئا، باقي ٻين مان مون کي ڪا بـ شڪايت ڪا نـ هئي. انهي هوندي بـ مون ڪنهن بـ ماڻهو جي ساليانـي ڪاڪردگي واري رپورٽ خراب نـ ڪئي. جيڪڏهن انهي رپورٽ ۾ ڪنهن جي خلاف ڪي اڻ وڻندڙ ريمارڪس لکي ڇڏيان ها تـ ان جي پوري زندگي پروموشن ختم ٿي وڃي ها. جڏهن تـ آئون اهو سڀ ڪجهـ لکي پئي سگهيس، پر مون ائين نـ ڪيو. جن مون کي ڏکويو مون انهن لاءِ بـ ڀلو سوچيو. ايريقدر جو ڪن ماڻهن جي مرضي تي نـ هلڻ جي ڪري منهنجي سرڪاري گاڏي جا اسٽرينگ ويل جا نٽ بلٽ ڍرا ڪيا ويا تـ جيئن گاڏي جو ايڪسيڊينٽ ٿئي ۽ DG جو جاني نقصان ٿئي. پر مون هر شيءَ کي نظر انداز ڪيو. آئون ڪنهن جي دٻاءُ اچڻ کان سواءِ ميرٽ تي ڪم ڪندو رهيس. اهو سڀ ڪجهـ مون کي عبدالطيف لغاري صاحب سيکاريو تـ “ڪيڏو بـ دشمن هجي پر ان جي خلاف آخري حد تائين ناهي وڃڻو. ” جڏهن آئون پنهنجن وڏن ۽ سينئرن جي ڏسيل واٽ تي هلندو رهيس تـ مون کي ڪنهن بـ قسم جي ڪا پريشاني ڪا نـ ٿي. ها وقتي طور تڪليفون ضرور آيون، جن جا حل بـ انهن ئي سينئر دوستن ٻڌايا. ايمانداري جي واٽ تي مون کي مسعود قزلباش هلڻ سيکاريو، جنهن CSS پاس ڪري ASP جي نوڪري رڳو انهي ڪري ڇڏي ڏني جو پنهنجن مٿين آفيسرن جي چوڻ تي رشوت نـ ورتائين. آفيس ۾ ٽائيم جي پابندي منهنجي پرائمري ٽيچري جي هيڊ ماستر سائين عبدالڪريم لغاري سيکاري، ريسرچ جا گُر، فائيلن ۾ منجهيل مسئلن ۽ پنهنجي محنت سان سکيس. منهنجي عادت رهي آهي تـ جنهن بـ منسٽري ۾ رهيو آهيان، محنت سان ڪم ڪيو اٿم. تنهنڪري ڪا بـ منسٽري مون کي ٻئي پاسي ڇڏڻ لاءِ تيار نـ هوندي هئي. مون پنهنجي نوڪري دوران اهو محسوس ڪيو آهي تـ Bureaucrats اسان Tecnhnocrats کان سٺا ايڊمنسٽريٽر ثابت ٿيا آهن، ڇو جو هنن جو چوڻ آهي تـ مٿي خدا هيٺ اسان. تڏهن تـ هو هر جاءِ تي ڪامياب آهن. منهنجي خيال ۾ جيڪڏهن اسان جي اسپتالن ۽ اهڙن عوامي ادارن ۾ Bureaucats مقرر ڪيا وڃن تـ انهن جي حالت ڪجهـ سڌري سگهي ٿي. تڏهن تـ نوجوان دوستن تي زور ڏيندو آهيان تـ CSS ڪريو، اوهين بـ خوش ان کان پوءِ توهان جا ايندڙ نسل بـ خوش. مون ٻـ چار اهڙا سٺا نوجوان تيار ڪيا هئا، جيڪي اهو امتحان پاس ڪري پيا سگهن، پر شاديون ڪري ماين جا مڄو ٿي ٻيون نوڪريون وٺي ويهي رهيا. آئون اڃا بـ سنڌ جي ذهانت مان نا اُميد نـ ٿيو آهيان. مون کي سندن ذهانت تي پورو يقين آهي تـ هو اهو امتحان پاس ڪري سگهن ٿا. صرف اها دعا ڪندس تـ سندن فيس بڪ جو بخار لهي وڃي تـ هي نوجوان گهڻو ڪجهـ ڪري سگهن ٿا.
سو ڳالهـ پي ڪيئي سين Pakistan Public Adminstration Research Center (PPARC) جي. جنهن جو آئون DG هوس. هي هڪ ريسرچ جو ادارو آهي،پرريسرچ هن اداري کان وڃائجي ويئي آهي. منهنجي خيال ۾ اسان جي ملڪ ۾ ڪو ريسرچ جو ادارو اهڙو ڪو نـ آهي، جيڪو حقيقي ريسرچ ڪندو هجي. منهنجي سڄي نوڪري ريسرچ ۾ گذري آهي، مون اهو ڏٺو آهي تـ مختلف منسٽرين ۽ ادارن کان انفرميشن وٺي ڪتاب ڇپيو ڇڏين، اها ٿي ريسرچ. آئون جڏهن فنانس ڊويزن ۾ هوندو هوس تڏهن بـ ائين ئي ڪندا هئاسين ۽ هاڻي جڏهن PPARC ۾ هوس تڏهن بـ اهو ئي ڪجهـ ڪندا هئاسين. خير اسان جون يونيورسٽيون بـ ريسرچ جا ادارا آهن پر اُتي ڪيتري ريسرچ ٿئي ٿي اها بـ سڀ ڪنهن کي خبر آهي. مون سان ٽي ڊائريڪٽر گڏ ڪم ڪندا هئا، 1. ڊائريڪٽر اسٽيٽسٽڪس،2. ڊائريڪٽر مينئيل ۽ 3. ڊائريڪٽر ريسرچ. ٽنهي ڊائريڪٽرن جو الڳ الڳ ڪم هوندو هو. ڊائريڪٽر اسٽيٽسٽڪس جيتريون بـ فيڊرل گورنمينٽ ۾ ملازمتون هونديون هيون ان جو حساب ڪتاب رکندو هو. آئون جڏهن ڊائريڪٽر اسٽيٽسٽڪس ٿيس تـ ملازمتن جي ڊيٽا واري ڪتاب ۾ صوبي وار تفصيل تـ ڏنل هئا پر سنڌ جي ڊيٽا گڏيل هئي. مون ان کي شهري ۽ ٻهراڙي جي 1973 ع جي آئين جي روح مطابق الڳ ڪيو . جيئن خبر پوي تـ صوبائي ڪوٽا تي ڪيتري قدر عمل ٿيو آهي. ان کان پوءِ سنڌي پريس ۾ نوڪرين جا انگ اکر واضح طور اچڻ لڳا.
هن منهنجي ڊيٽا جي ڪتابن مان بلوچستان وارن خوب فائدو ورتو، جن اسيمبلي ۾ باهـ ٻاري ڏني، نيٺ فيڊرل گورنمينٽ کي انهن لاءِ الڳ پيڪيج جو اعلان ڪرڻو پئجي ويو. باقي اسان جي سنڌي ميمبرن اهڙي قسم جو ڪو بـ ٻوٽو ڪو نـ ٻاريو. جڏهن تـ الڳ الڳ انگ اکر موجود هئا. آئون دعويٰ سان چوان ٿو تـ سنڌ جي ڪوٽا منسٽرين ۾ اڄ بـ موجود آهي. بقول نصير ميمڻ جي “بارداني لاءِ داڻو کپي،” سو هتي اها ڳالهـ لڳي پئي آهي. هيٺ پڙهندڙن جي ڄاڻ لاءِ ٻـ چارٽ ڏجن ٿا، جنهن مان پتو پوندو تـ فيڊرل گورنمينٽ ۾ اسان جي نوڪرين جي ڪيتري ڪوٽا آهي، ڪيترا ماڻهو هينئر ڪم ڪن ٿا ۽ اڃا ڪيترا ماڻهو ان ۾ گهرجن. ٽيبل نمبر 1 ۾ فيڊرل گورنمينٽ جي نوڪرين جو وچور ڏجي ٿو.
چارٽ 1
فيڊرل گونمينٽ ۾ نوڪرين جا وچور
صوبو يا علائقو 2012-13 ۾ ڪم ڪندڙ ماڻهن جو تعداد 2013-14 ۾ ڪم ڪندڙ ماڻهن جو تعداد في سيڪڙو
واڌ يا گهٽتائي 1973 جي آئين مطابق نوڪرين جي ڪوٽا 1973 جي ڪوٽا مطابق ڪيتريون نوڪريون هئڻ گهرجن صافي نوڪرين جو
گهٽ ۽ وڌ
پنجاب 205737 048122 (0. 45) 50% 222290 (17478)
سنڌ رورل 29198 28492 (2. 42) 11. 4% 50675 (22183)
سنڌ شهري 29496 29590 0. 32 7. 6% 33783 (4193)
ڪي پي ڪي 124795 118618 (4. 95) 11. 5% 51119 67498
بلوچستان 18395 17875 (2. 83) 6% 26671 (8796)
اي جي ڪي 4596 4456 (3. 05)4. 16 2% 8890 (4434)
جي بي 27421 28561 68. 81 2% 8890 19670
فاٽا 7178 12117 (0. 51) 2% 8890 3226
ٽوٽل 446816 444521
چارٽ 2
فيڊرل گورنمينٽ جي ڪنٽرول ۾ ڪم ڪندڙ خودمختيار ادارا ۽ ڪارپوريشنس
صوبو يا علائقو 2012-13 ۾ ڪم ڪندڙ ماڻهن جو تعداد 2013-14 ۾ ڪم ڪندڙ ماڻهن جو تعداد في سيڪڙو
واڌ يا گهٽتائي 1973 جي آئين مطابق نوڪرين جي ڪوٽا 1973 جي ڪوٽا مطابق ڪيتريون نوڪريون هئڻ گهرجن صافي نوڪرين جو
گهٽ ۽ وڌ
پنجاب 206131 207601 0. 71 50% 192969 14631
سنڌ رورل 38816 39854 2. 67 11. 4% 43997 (4143)
سنڌ شهري 49433 51373 3. 92 7. 6% 29331 22041
ڪي پي ڪي 54521 54785 0. 48 11. 5% 44382 10402
بلوچستان 16951 17698 3. 23 6% 23156 (5658)
اي جي ڪي 5238 5379 2. 69 2% 7718 (2339)
جي بي 2379 2638 10. 89 2% 7718 (5080)
فاٽا 3931 3918 (0. 33) 2% 7718 (3800)
ٽوٽل 377400 383046 5. 16
بغير ڊوميسائل 2751 2893
ٽوٽل 380151 385939 1. 52
جيڪڏهن مٿئين چارٽن کي چڱي طرح جاچي ڏسبو تـ فيڊرل گورنمينٽ ۾ سنڌ ٻهراڙي جي ڪوٽا مطابق نوڪرين ۾ اسان جا 22183 ماڻهو گهٽ آهن. جڏهن 1973 ع جي آئين مطابق سنڌ شهري جي مقرر ڪوٽا سنڌ ٻهراڙي جي ڪوٽا کان گهٽ آهي. ان جي ابتڙ سنڌ شهري جون نوڪريون سنڌ ٻهراڙي کان 1098 وڌيڪ آهن. جڏهن تـ ڪارپوريشنس ۽ نجي خودمختيار ادارن ۾ سنڌ ٻهراڙي جا 4143 ماڻهو مقرر ڪوٽا کان گهٽ آهن ۽ سنڌ شهري جا مقرر ڪوٽا کان 22041 ماڻهو وڌيڪ ڀرتي ٿيل آهن. تنهنڪري سنڌ شهري جي رهواسين جو اهو چوڻ تـ سنڌ ٻهراڙي کان اسان کي نوڪريون گهٽ ٿيون ملن، اهو چوڻ ٺيڪ ڪونهي. مٿئين چارٽن جا انگ اکر فيڊرل گورنمينٽ جي ڪتابن تان ورتا ويا آهن.
ٻيو ڊائريڪٽر مينئيل، جنهن جو ڪم هوندو هو سول سروس بابت وقتن فوقتن مختلف قسم جا آرڊر جاري ٿيندا هئا انهن کي گڏ ڪري ڪتابي شڪل ڏيڻ. جنهن ۾ مختلف ڪتاب شامل هوندا هئاجهڙوڪ، ايسٽا ڪوڊ، لِيوَ رول، پينشن رول ۽ جي پي فنڊ رول وغيره وغيره ائين PPARC، 28 مختلف قسمن جا ڪتاب ڇاپيندي هئي. ٽيون سيڪشن هو ريسرچ جو، انهي ۾ PPP سرڪار ڪجهـ سياسي ڀرتيون ڪيون هيون، ڪجهـ دين جي تبليغ ڪرڻ وارا آفيسر، هڪ اڌ آفيسر اهڙو هو جيڪو پنهنجي پاڻ کي ڪُل ڪائنات سمجهندو هو. انهي سيڪشن مان ڪو بـ DG خوش ڪو نـ هوندو هو، سو مون بـ گاڏي رڙهڻ ڏني. جيئن تـ هو واندا هوندا هئا انهن کي ٻيو ڪو ڪم ڪار ڪو نـ هوندو هو، سو مصروفيات خاطر نامعلوم ماڻهن جي نالي تي DG جي خلاف درخواست ٺاهي سيڪريٽري کي موڪلي ڏيندا هئا تـ DG غلط پروموشن ٿو ڪري، پر مون کان ڪنهن بـ آفيسر اهو نـ پڇيو تـ هي تون ڇا ٿو ڪرين. اهڙين ڪوڙين درخواستن کي نيڪال ڪرڻ لاءِ هڪ رول آهي، جيڪو هڪ ڪتاب The Establishment Manual جي صفحي نمبر 454 تي لکيو پيو آهي. آئون بـ اهو رول ريفر ڪري اهڙين درخواستن کي فائيل داخل ڪرائي ڇڏيندو هوس. ائين هو پنهنجو ڪم ڪندا رهيا ۽ آئون پنهنجو ڪم ڪندو رهيس. بهرحال هن سيڪش هڪ اسٽيڊي ڪئي هئي، جنهن ۾ مختلف قسم جون تجويزون هيون. جنهن ۾ هڪڙي تجويز اها بـ هئي تـ هر ملازم کي سندس رٽائرمينٽ تي 6 مهينن جي پگهار جي بجاءِ 12 مهينن جي پگهار ڏني وڃي. اها تجويز بـ سالن کان التوا (Pending) جو شڪار هئي، سو مون انهي کي ڇنڊي ڦوڪي هڪ خط ٺاهي فنانس ڊويزن کي ڏياري موڪليو. مون کي خبر هئي تـ انهي منهنجي خط جو ڪو بـ اثر ڪو نـ ٿيندو، ڇو جو مون کي انهي ڊويزن جو وڏو تجربو اڳئي هو. ڪو جواب ڪو نـ آيو، 15 ڏينهن کان پوءِ وري ٻيو يادگيري جو خط لکيم. انهي وچ ۾ اسان جي ماهوار DGs ميٽنگ ٿي، جنهن تي اسان جي هڪ دوست شاعري ڪئي هئي، جنهن جو اعنوان هو “چئن چڱن جي ميٽنگ” جنهن ۾ هن ڏيکاريو هو تـ ڪيئن واندا ويهي سرڪاري چانهـ بسڪوٽ تي ڪچهري ڪن ٿا. انهي ميٽنگ جي صدارت راجـا حسن عباس، جيڪو اسان جو ايڊيشنل سيڪريٽري ڪري رهيو هو. جڏهن ميٽنگ ختم ٿي تـ مون اهو سُر کنيو، گهڻي بحث مباحثي کان پوءِ آئون ان کي قائل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويس تـ اسان کي سيڪريٽريز ڪاميٽي ۾ ڪيس کڻي وڃڻ گهرجي. جيڪا 15 ڏينهن جي اندر اندر منعقد ٿيڻي هئي. ائين مون ذاتي ڪوشش وٺي اهو ڪيس منظور ڪرائي ڇڏيو. هاڻي هر سرڪاري ملازم کي Encashment جي مد ۾ 6 جي بجاءِ 12 پگهارون ملڻ لڳيون آهن. بس ائين ڪري 15 جون 2015 تي مون DG جي پوسٽ تان رٽائر ڪيو.
مون اسلام آباد ۾ جتي محبتون ڏٺيون، اتي نفرتون بـ مون کي پلئـ پيون. خاص ڪري فيڊرل گورنمينٽ ۾ هڪ ٻئي جو ٽنگون ڇڪڻ تـ عام آهي. انهي سان گڏ محنتي ماڻهو جي عزت بـ آهي. فيڊرل گورنمينٽ ۾ مون جيڪي خاص ڳالهـ ڏٺي اها روزگار جي سلامتي ( Job Security) آهي. جيڪڏهن هڪ دفعـو نوڪري ملي وڃي ٿي تـ پوءِ هرو ڀرو اڳتي خطرو نـ ٿو رهي. جيئن سنڌ ۾ پيپلز پارٽي طرفان ڏنل هر نوڪري 6 مهينن کان پوءِ ڪوڙي ٿيو پوي. ائين فيڊرل گورنمينٽ ۾ ڪو نـ ٿو ٿئي. انهي وچ ۾ جيڪڏهن ڪا پنهنجي غلطي آهي تـ پوءِ مسئلا ٿين ٿا. پر مون اڄ ڏينهن تائين ڪنهن بـ ماڻهو کي فيڊرل گورنمينٽ جي نوڪري مان خارج ٿيندي ناهي ڏٺو. تقريبن آفيسرس گريڊ جون سڀئي پوسٽون فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن جي ذريعي ڀريون وينديون آهن. جيڪڏهن ڪا ايڊهاڪ تي ڀرتي ڪئي ويندي آهي تـ ان جي بـ منظوري ڪميشن کان ورتي ويندي آهي. ٿورن لفظن ۾ ائين کڻي سمجهو تـ 16 اسڪيل کان 22 اسڪيل تائين فيڊرل گورنمينٽ جون پوسٽون FPSC جون آهن. انهي ۾ گورنمينٽ جو ڪو بـ عمل دخل ڪونهي. جڏهن تـ FPSC ۾ 99.9 سيڪڙو ميرٽ تي عمل ڪيو وڃي ٿو. اتفاق سان ڪا انساني غلطي ٿي سگهي ٿي، باقي شعوري طور هن اداري ۾ غلطي جي ڪا بـ گنجائش نـ هوندي آهي. ها مڃان ٿو پاڪستاني معاشرو آهي، ڪي ماڻهو بي ايماني کان ڪم وٺندا هوندا، پر اهي گهڻو وقت جٽاءُ نـ ٿا ڪري سگهن. اصل ۾ ڪميشن جي چيئرمين ۽ ميمبرن جو مدو 5 سال هوندو آهي، پر هڪ اهڙو چيئرمين بـ آيو، جنهن وقت جي حڪمرانن جي فرمائش پوري نـ ڪئي تـ پاڪستان جي قومي اسيمبلي FPSC جي قانون ۾ ترميم ڪري اهو مدو گهٽائي ٽن سالن لاءِ ڪري ڇڏيو. تـ جيئن ان وقت جي چيئرمين کي جلدي عهدي تان هٽائي سگهجي. جڏهن تـ FPSC جي سفارش ٿيل اميدوار کي ٻن مهينن جي اندر آفر ليٽر ڏيئي نوڪري تي رکڻو هوندو آهي. ٻي حالت ۾ دير جا بهانا بنائيندڙ آفيسر جي خلاف PFSC جي باقائدي رپوٽ ٺاهي صدر کي موڪلي وڃي ٿي. مون پنهنجي نوڪري دوران ڪنهن بـ FPSC جي سفارشي کي رلندو نـ ڏٺو آهي. انهي سان گڏ اهو بـ ٻڌائيندو هلان تـ ڪميشن صوبائي ڪوٽا تي سختي سان عمل ڪرائيندي آهي. جيستائين FPSC کي پڪ نـ ٿي وڃي تـ صوبائي ڪوٽا ٺيڪ نڪتل نـ آهي، تيستائين انهي پوسٽ جو اشتهار ڪميشن جي طرفان نـ ڏنو ويندو آهي.
فيڊرل گورنمينٽ ۾ آفيسرن جي ڀرتي جي لاءِ ڪميشن وٽ امتحان وٺڻ جا مختلف طريقا رائج آهن. پر هر طريقي ۾ ڪميشن انٽرويو ضرور وٺندي آهي. ڪميشن وٽ جيڪي پوسٽون آهن انهن ۾ هڪڙيون ڪيڊر جو پوسٽون آهن تـ ٻيو وري نان ڪيڊر جو پوسٽون آهن. نان ڪيڊر جي پوسٽن کي ڀرڻ جو ڪميشن وٽ هيٺيون طريقو رائج آهي.
اسڪيل طريقو يا نمونو
اسڪيل 16 ۽ 17 سبجيڪٽو ٽائپ (MCQs) ۽ انٽرويو
اسڪيل 18 ۽ 19 سبجيڪٽو ٽائپ (MCQs) لکت ۾ ٽيسٽ ( انگلش ۽ پروفيشنل پيپر) ۽ انٽرويو
اسڪيل 20 ۽ 21 انگريزي مضمون يا ڪيس اسٽڊي ۽ انٽرويو.
جن پوسٽن جو ڪردار اهم ۽ فيصلائتو هوندو آهي انهن کي ڪيڊر جون پوسٽون چيو ويندو آهي. ٻيون جيڪي غير اهم ۽ جن جي هٿ ۾ ڪي فيصلا نـ هوندا آهن، انهن کي نان ڪيڊر جون پوسٽون چيو ويندو آهي. جيڪي ڪيڊر جو پوسٽون آهن انهن ۾ 13 ڪيڊر شامل آهن. انهن جو هر سال خاص امتحان ٿيندو آهي. انهي امتحان کي ٻين لفظن ۾ (Central Superior Service) امتحان پڻ چئبو آهي. انهي ۾ هيٺيان گروپ شامل هوندا آهن.
Name of Group S No
Commerce & Trade Group (CTG) 1
Foreign Service Of Pakistan (FSP) 2
Information Group (IG) 3
Inland Revenue Service ( I RS) 4
Military Lands & Cantoments Group( MLCG) 5
Office Management Group (OMG) 6
Pakistan Administrative Service (PAS) Ex- DMG 7
Pakistan Audit and Accounts Service (PAAS) 8
Pakistan Customs Service (PCS) 9
Police Service of Pakistan (PSP) 10
Postal Group (PG) 11
Railways ( Commercial & Trade Group (RCTG) 12
Any other Servive or Group which may be notified by the Government 13
هن امتحان جا چار حصا هوندا آهن. لکت ۾ امتحان، ميڊيڪل فٽنس، نفسياتي امتحان ۽ آخر ۾ انٽرويو. فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن جي هڪ تازي پڌرائي مطابق سال 2016 جي CSS جي امتحان ۾ صرف 2 سيڪڙو اميدوار پاس ٿي سگهيا آهن. انهن ٽوٽل پاس اميدوارن جو تعداد 202 آهي. پهريون ٽئي پوزيشنون پنجاب سان تعلق رکندڙ فيميل اميدوارن کنيون آهن. FPSC جي پڌرائي مطابق گذريل 3 سالن کان وٺي CSS جي رزلٽ جمود جو شڪار آهي. ڪميشن جي خيال مطابق خراب رزلٽ جو سبب پرائيويٽ تعليمي ادارن جو تيزي سان وڌڻ آهي. باوجود ملڪ جو تعليمي نظام خراب هئڻ جي FPSC امتحان جي معيار تي ڪنهن بـ قسم جي نرمي ڪرڻ جي لاءِ تيار ناهي. ڪميشن جي هڪ پڌرائي مطابق سال 2016 ع جي چٽاڀيٽي واري امتحان ۾ 20,717 اميدوارن ويهڻ جي خواهش ظاهر ڪئي. جنهن مان 9,643 اميدوار انهي امتحان لاءِ اهل قرار ڏنا ويا. انهن مان صرف 202 اميدوار پاس ٿيا. انهن ۾ 116 مرد ۽ 86 عورتن اهو امتحان پاس ڪيو. اهو امتحان پاڪستان جي 19 شهرن ۾ ورتو ويو, جنهن مان وڌ ۾ وڌ لاهور سينٽر تان اميدوارن امتحان ڏنو. ٽوٽل پاس اميدوارن جو 34 سيڪڙو لاهور سينٽر سان تعلق رکي ٿو. جڏهن ڪوئٽـا ۽ مظفرآباد سينٽرن تان صرف هڪ سيڪڙو اميدوار پاس ٿيا آهن. ان کان سواءِ گلگت، ڊيره غازي خان ۽ لاڙڪاڻي سينٽرن مان ڪو بـ اميدوار پاس ٿي نـ سگهيو آهي. ڪميشن جي هڪ پڌرائي مطابق 92 سيڪڙو اميدوار انگريزي لازمي ۽ پرسي لکڻ ۾ فيل ٿيا آهن. جڏهن تـ انگريزي مضمون جي سبجيڪٽ ۾ 81 سيڪڙو اميدوار فيل ٿيا آهن. ڪميشن اهو بـ نوٽ ڪيو آهي تـ وڏي تعداد ۾ اميدوارن کي هڪ سادو سودو انگريزي ۾ 1500 لفظن جو مضمون بـ لکڻ نـ ٿو اچي. ڪميشن جي جائزي مطابق جن اميدوارن جي خراب ڪارڪردگي رهي انهن ملڪ جي نالي وارين وڏين يونيورسٽين ۾ تعليم ورتي هئي. جن ۾ سنڌ جون 3 يونيورسٽيون شامل آهن. اهي آهن ڪراچي يونيورسٽي، سنڌ يونيورسٽي ۽ شاهـ عبدالطيف يونيورسٽي، انهي کان سواءِ ملڪ جو ٻيون يونيورسٽيون پڻ انهي لسٽ ۾ شامل آهن
ڪميشن هر سال جائزه رپورٽ صدر مملڪت کي پيش ڪندي رهندي آهي. جنهن ۾ خاص ڪري ملڪ جي تعليم جي معيار تي پنهنجا رايا ڏيندي رهندي آهي. تازي رپورٽ مطابق ڪميشن، پاڪستان جي خاص ڪري سنڌ جي تعليمي معيار تي عدم اعتماد جو اظهار ڪيو آهي. ڪميشن جي راءِ مطابق سنڌ جي اميدوار جي انگريزي ڪمزوري رهي آهي. سنڌ جو اميدوار هڪ سادو سودو 1000 لفظن جو سادي انگريزي ۾ مضمون نـ ٿو لکي سگهي. اهي ڳالهيون ظاهر ڪن ٿيون تـ سنڌ ۾ تعليم تي ٿيندڙ انويسٽمينٽ جو ڪو خاطر خواه لاڀ ملي نـ سگهيو آهي. تازو منهنجي مشاهدي ۾ ڳالهـ آئي آهي تـ سنڌ جا پرائيويٽ تعليمي ادارا پنهنجن شاگردن ۾ اهو اعتماد پيدا نـ ڪري سگهيا آهن جو هو امتحانن ۾ پاس ٿيڻ جي لاءِ ناجائز طريقا ڳولڻ تي مجبور آهن ۽ جڏهن تـ اسلام آباد جو شاگرد اهڙن نقلي امتحان ڏيڻ جي طور طريقن کان واقف ئي ڪونهي. نيٺ ڇا ڪجي ؟ انهي سوال جو جواب تـ ليئو ٽالسٽاءِ جي ڪتاب ۾ ئي ڳولي سگهجي ٿو، ٿي سگهي ٿو تـ اسان جي ملڪ جي ڪنهن تعليمي ادراري ۾ ڪنهن اسڪالر اهڙي ريسرچ ڪئي بـ هجي. آئون صرف ايترو چوندس تـ اڄ ڪلهـ سرٽيفڪيٽ جي ڪا بـ اهميت ڪونهي. اڳ ائين ٿيندو هو تـ ڪنهن پوسٽ جي اشتهار اچڻ کان پوءِ ڪاغذ پٽ ڏيڻا پوندا هئا. هاڻي ائين نـ ٿو ٿئي ـ اشتهار ڏيندڙ اداري کي صرف آن لائن نالو، شناختي ڪارڊ نمبر ۽ تعليمي قابليت کپي. لکت ۾ ٽيسٽ ڪندا ڪو پاس ٿيو تـ ان کان پوءِ ان جا ڪاغذ وغيرهـ وٺي چيڪ ڪيا ويندا. مطلب تـ ڊگري جي اهميت ثانوي ٿي وئي. پهرين ٽيسٽ پاس ڪريو پوءِ ڳالهـ اڳتي هلندي، تنهنڪري پنهنجي سبجيڪٽ ۾ قابليت جو شرط هئڻ ضروري آهي. قابليت تڏهن ايندي جڏهن ڪو امتحان جي ناجائز طور طريقن کان پاڪ هوندو. سنڌ ۾ تـ سرڪاري تـ ڇڏيو پرائيويٽ تعليمي ادارا انهن ناجائز طور طريقن تي ڀاڙي پنهنجن اسڪولن جون رزلٽون مٿي ڏيکارين ٿا تـ جيئن مارڪيٽ ۾ سندن اداري جي پذيرائي ٿئي. ائين ماڻهن کي بيوقوف بنائي پنهنجو ڌنڌو چمڪائيندا آهن. اهڙن ٻارن جو مستقبل هميشـ اونداهو ٿي ٿو وڃي. منهنجو نوجوان دوستن کي عرض آهي تـ ڊاڪٽر ٿيو يا انجنيئرٿيو. اها اوهان جي مرضي آهي. پر انهن کان سواءِ دنيا ۾ گهڻو ٻيو ڪجهـ بـ آهي. خاص ڪري ميٿاميٽڪس وارن لاءِ موقعا تمام گهڻا آهن. جيڪڏهن انٽر ميڊيئٽ کان پوءِ ڪنهن کي قائد اعظم يونيورسٽي اسلام آباد ۾ ايڪنامڪس سبجيڪٽ ۾ داخلا ملي ٿي وڃي تـ انهي شاگرد جا چارئي طبق روشن ٿي ويندا، ڇو جو هي يونيورسٽي پاڪستان جي ٻين يونيورسٽين کان پهرين نمبر تي آهي. مون پنهنجي وڏي عرصي جي فيڊرل گورنمينٽ جي نوڪري دوران اهو ڏٺو آهي تـ تقريبن سڀني منسٽرين يا ڊويزنن ۾ ايڪنامڪس جون پوسٽون وڌيڪ هونديون آهن. ٻاهر جي دنيا ۾ جيتري ايڪنامڪس جي طلب ۽ اهميت آهي اوتري ڪنهن بـ سبجيڪٽ جي ڪانهي. FPSC جو هر مهيني تي ايندڙ نوڪرين وارو اشتهار کڻي ڏسو اڌ کان وڌيڪ ايڪنامڪس جون پوسٽون نطر اينديون. مٿان وري قائد اعظم يونيورسٽي جي ڊگري هجي،آئون نٿو ڀانيان تـ ڪا طاقت ان کي نوڪري کان روڪي سگهي ٿي، پر ان کان پهريائين يونيورسٽي ۾ داخلا ملڻ ڏاڍي ڏکي آهي، جنهن لاءِ ٽيسٽ پاس ڪري، ميرٽ تي اچڻ لاءِ گهڻي محنت جي ضرورت آهي.