محمد علي نوناري
هي انهن ڏينهن جي ڳالهـ آهي جڏهن لاڙ سنڌ ۾ گرمين جا چاليها پنهنجن پوين پساهن ۾ هئا. ڏينهن ڪجهـ گرم تـ رات محبوب جي گلابي چپن وانگر ٿڌڙي ۽ مٺڙي ٿي لڳي. انب بـ ڪٿي ڪٿي مارڪيٽ ۾ ايڪڙ ٻيڪڙ نظر ٿي آيا. مڇرن ڪڏهن ڪڏهن تکيون ۽ مٺيون لوليون ٿي ٻڌايون. منهنجي خيال ۾ اهي سال 1995 ع جا پڇاڙڪا مهينا هئا. آئون هنن ڊاڪٽر دوستن جي چنبي ۾ چڱي طرح قابو ٿي چڪو هوس. جنهن جو ذڪر اڳ اچي چڪو آهي. منهنجو روز جو معمول هوندو هو تـ شام جو آفيس ختم ڪري ڊاڪٽر عبدالله سومري وٽ هليو ويندو هوس. جنهن جو گهر ۽ ڪلينڪ کوسڪي روڊ تي اڃا تائين آهي. هاڻي سرڪاري گاڏي آئون پاڻ هلائيندو هوس. شهر مان رش کان بچڻ خاطر آئون هميشـ حيدر آباد ٽنڊو باگو باءِ پاس روڊ استعمال ڪندو هوس. جڏهن تـ بدين ڇانوڻي پڻ انهي روڊ تي پوندي آهي. مون کي خبر نـ هئي تـ اتي آرمي وارن جو ڪو ڪاليج بـ آهي. سو جيئن آئون شهر طرف ايندو هوس تـ ڪاليج وٽ ڪافي ڇوڪرا لفٽ وٺڻ جي ڪوشش ڪندا هئا. ياد رهي تـ اسلام آباد ۾ لفٽ ڏيڻ ۽ وٺڻ جو وڏو رواج آهي. آئون بـ تـ اسلام آباد مان بدين ويل هوس سو مون بـ ماڻهن کي لفٽون ڏيڻ شروع ڪيون. پر انهي دوران مون سان هڪ واقعو پيش اچي چڪو هو. ٿيو ائين جو ڳوٺان آيس پي تـ سعيد پور ڪاليج جي ڇوڪرن تلهار اچڻ جي لاءِ مون کان لفٽ ورتي. هنن ڇورن ڇا ڪيو جو جيپ ۾ پويان پيل پاڻي جو ڪولر پاڻ ۾ مشڪريون ڪري هاري ڇڏيائون. مون بـ پهـ ڪيو تـ اڳتي لاءِ ڪنهن شاگرد کي لفٽ ڪا نـ ڏبي. جڏهن تـ منهنجو بـ هر روز انهي ساڳئي کوسڪي روڊ اتان لنگهڻ ٿيندو هو، آرمي ڪاليج جي هاسٽل جا شاگرد بـ هر روز لفٽ وٺڻ لاءِ موجود هوندا هئا. آئون اڪثر ڪري جيپ کي بغير ڪنهن بريڪ هڻڻ جي اُتان نڪتو هليو ويندو هوس. پر ڪڏهن ڪڏهن هڪ ٻـ شاگرد ڏسي آئون انهن کي گاڏي ۾ کڻندو بـ هوس. هڪ ڏينهن اهڙو آيو جو مون هڪ يا ٻن شاگردن کي لفٽ ڏني هئي. جيتريقدر مون کي ياد پوي ٿو تـ انهن مان هڪ انهن جو دوست بيمار هو. هنن مون کان ڪنهن ڊاڪٽر جو پڇيو هو. آئون هنن کي سڌو ڊاڪٽر عبدالله جي ڪلينڪ تي وٺي آيس ۽ ڊاڪٽر منهنجي ڪري هن شاگرد کان ڪنهن بـ قسم جي دوا درمل جا پئسـا ڪو نـ ورتا هئا. تعارف ڪرائڻ تي معلوم ٿيو تـ هڪ جو تعلق بدين ضلعي جي ڪنهن پاڙيسري ضلعي سان آهي، جڏهن تـ محمد علي نوناري جو واسطو لاڙڪاڻي سان هو. تنهنڪري هن کي پرديسي ۽ پري واري ضلعي لاڙڪاڻي جو رهائشي هئڻ جي ڪري هن ڏانهن منهنجون همدرديون وڌي ويون. آئون هنن کي واپس ڊاڪٽر جي اسپتال کان هاسٽل تي ڇڏي آيس ۽ هن مون کان منهنجو وزيٽنگ ڪارڊ وٺي ڇڏيو. ائين هڪ ٻن ڏينهن کان پوءِ هي مون وٽ آفيس پهچي ويو. جيئن تـ آئون اتي جو لوڪل هوس ۽ هن جو تعلق لاڙڪاڻي سان هو، سو منهنجو فرض ٿي ٿيو تـ محمد علي سان سٺي نموني پيش اچان. جڏهن اسان جي باقائدگي سان منهنجي آفيس ۾ پهرين ملاقات ٿي تـ مون هڪ قسم جو هن تي ناراضپو ڏيکاريو هو ۽ کانئس پڇيو هوم تـ “ لاڙڪاڻو ڇڏي توهان بدين ڇو پڙهڻ آيا آهيو. ؟” منهنجو مطلب هو تـ هن کي بدين نـ اچڻ گهربو هو. پر هن وٽ مون کي ڏيڻ جي لاءِ ڪو بـ جواب ڪو نـ هو. جڏهن اسان جي دوستي هڪ اهڙي ليول تي پهتي جتي هن جو مون تي اعتماد وڌي ويو تـ پوءِ مون هن جي پڙهائي ۾ دلچسپي وٺڻ شروع ڪئي هئي. هن سان جڏهن بـ ملاقات ٿيندي هئي تـ آئون هر سبجيڪٽ تي هن کان الڳ الڳ پڇاڻو ڪندو هوس تـ هن هفتي هن ڇا پڙهيو آهي. هڪ دفعي آئون هن سان اهڙو سخت ٿي ويو هوس جو آفيس ۾ ايئر ڪنڊيشنڊ هليو پئي پر هن کي لاڙڪاڻي واري گرمي ياد اچي ويئي هئي. انهي ڏينهن مون کي احساس ٿيو هو تـ مون هن سان زيادتي ڪئي آهي. اهو پهريون ڏينهن هو جڏهن اسان گڏجي وڃي ماني کاڌي هئي. ياد رهي تـ اسان جي عمرين ۾ وڏو فرق هو، ان زماني ۾ هي فرسٽ ايئر جو شاگرد ۽ آئون 18 گريڊ جو ضلعي جو آفيسر هوس. پر هن جي اخلاق ۽ سندس ڳالهائڻ ٻولهائڻ جي انداز مون کي ڪافي متاثر ڪيو. خير سندس صورت تي آئون ڪو تبصرو ڪو نـ ٿو ڪريان، جنهن کي ڏسڻو هجي تـ هينئر ڏسي سگهي ٿو. پر سيرت هن جي ڪمال جي هئي، هن ڪڏهن بـ مون سان ائين حُجائتي انداز ۾ نـ ڳالهايو. هن جي ڳالهائڻ جو انداز هميشـ سنجيدگي وارو هوندو هو. ائين اسان ٿورن ڏينهن ۾ گهرا گهاٽا ٿي وياسين. اسان جو گهڻو ويجهو اچڻ جو هڪ ٻيو واقعو بـ هو. هڪ ڏينهن آئون هن جي هاسٽل تي ويس، پتو لڳو تـ محمد علي نوناري صاحب ٽن ڏينهن جي چلي تي تبليغي جماعت سان گڏ ڪنهن مسجد ۾ ويل آهي. مون کي اهو ٻڌي سخت ڪاوڙ بـ آئي ۽ مايوسي بـ ٿي، ڇو جو آئون انهي جنس جي سخت خلاف آهيان. مون کي اتي ئي ڪنهن شاگرد انهي مسجد جو پتو ڏيئي ڇڏيو هو، جيڪو انهي مسجد مان اڳئي تبليغين کان ڀڄي آيو هو. انهي جي ڏس ڏيڻ تي ائين آئون انهي مسجد تي پهچي ويو هوس، جتي محمد علي تبليغين سان رهيل هو. محمد علي نوناري ۾ هڪ سٺي عادت اها آهي جو هو منهنجي اڳيان ڪنهن بـ قسم جو بحث مباحثو يا مزاحمت وغيرهـ نـ ڪندو هو, نـ ئي وري اڄ بـ ڪندو آهي. مون هن کي چيو تـ “هل تـ هاسٽل تي هلون” هي بغير ڪنهن چوڻ آکڻ جي ۽ ڪنهن اڻ ڏٺي دوزخ جي ڊپ کان تبليغين کي ڇڏي مسجد مان نڪتو مون سان گڏ هاسٽل تي هليو آيو هو.
هاڻي هن جي واقفيت منهنجن ڊاڪٽر دوستن سان بـ ٿيڻ لڳي. انهن جي باري ۾ آئون گهڻو ڪجهـ مٿي لکي آيو آهيان، هتي وري لکڻ ورجاءُ ٿيندو. اسان جون اڪثر ڪچهريون جيڪي ڊاڪٽر نواز جي ڳوٺ ڪلوئي ۾ ٿينديون هنيون انهن مان هڪ ٻن ۾ محمد علي بـ شامل ٿيو هو. انهي جو ذڪر هتي لکڻ طوالت ٿيندي، اهي تفصيل آئون محمد علي نوناري تي ڇڏيان ٿو، هو جڏهن بـ پنهنجي درد ڪٿا لکندو تـ انهي ۾ تفصيل لکي ڇڏيندو. محمد علي کي بدين ڇڏڻ کان پهريائين مون هن کي پڙهائي متعلق هڪ گائيڊ لائين ٺاهي ڏني هئي ۽ هي پڙهائي جي آخري سال تائين انهي لائين تي هلندو رهيو. اڳتي هلي هي ٿورو پٽڙي تان لهي ويو، پوءِ مون جيڪي هن لاٰءِ خواب ڏٺا هئا انهن جي تعبير نـ ٿي سگهي. آخر ۾ جڏهن پيپلز پروگرام ختم ٿيڻ تي ۽ هن جي تعليم پوري ٿيڻ تي بدين جي دوستن اسان ٻنهي جي گڏيل الوداعي پارٽي ڪئي تـ، انهي ۾ هنن چڱو خاصو رنگ رچايو هو. ائين اسان ٻنهي 1996 ع جي آخري مهيني ۾ بدين کي الوداع ڪيو هو.
آئون جيئن ئي بدين مان بدلي ٿي اسلام آباد واپس پهتس تـ محمد علي جي خطن جو سلسلو شروع ٿي ويو. هن دوست جا مون وٽ ڪيترائي خط آيا، ڪهڙا پهريان آيا ۽ ڪهڙا پوءِ، انهن کي الڳ الڳ ڪرڻ بـ منهنجي لاءِ ڪافي ڏکيو ڪم آهي. ها البت هتي نموني خاطر ٻـ خط پيش ڪجن ٿا.
محترم سهڻا سائين سدا خوش هجو.
بعد گهڻن سلامن، ادبن ۽ ڏوراپن جي عرض تـ هت سڀ خير آهي. اميد تـ رب پاڪ جي رحم و ڪرم سان توهان پيارن دوستن ڏانهن بـ خيريت هوندي، آمين.
مطلب احوال هن ريت آهي تـ گهڻي وقت کان وٺي توهان جي پرواني جو انتظار آهي. ان جا ٻـ سبب ٿي سگهن ٿا، هڪ مصروفيت ۽ ٻيو ڪاوڙ. اگر توهان انهن ٻنهي سببن مان ڪنهن هڪ بـ سبب جي ڪري دير ڪري رهيا آهيو تـ مهرباني ڪري اهو بـ لکي موڪليندا تـ جيئن هڪ ٻئي جي احوالن جي خبر پوندي رهي.
اسان جي جيستائين داخلا ٿئي تيستائين منهنجو ٺڪاڻو باڊهـ ۾ ئي رهندو. ٻيو احوال تـ اسان جي اڃان تائين Admission list نـ لڳي آهي ۽ هاڻي ماستري جي لاءِ سيٽون بـ اچي رهيون آهن. اسان درخواستون جمع ڪرايون آهن. مهرباني ڪري انهي ڪم لاءِ بـ ٿوري رهبري ڪندا. ادا سائين جيئن تـ توهان ڏانهن اڳئين خط ۾ لکيو هوم تـ مان اسلام آباد اچڻ چاهيان ٿو. ان جو بـ ڪو جواب ڪو نـ مليو آهي. اگر توهان کي مصروفيات گهڻي آهي تـ آئون توهان کي Distrub ڪو نـ ڪندس. ليڪن گهٽ ۾ گهٽ خط تـ لکندا ڪريو. مهرباني.
In the regard of my schedule مان روزانو At least چار ڪلاڪ Study ڪندو آهيان. Dawn کي بـ ڪجهـ وقت لاءِ Refer ڪندو آهيان. اڪثر ڪري اسلامي ڪتاب پڙهندو آهيان. طبيعت جي لحاظ کان تمام Serious رهندو آهيان. (سائين ڪجهـ وقت لاءِ Serious رهندو آهيان). مان پنهنجا تقريبن Short ۾ احوال پورا ڪري چڪو آهيان، وڌيڪ توهان پنهنجي احوال کان آگاهـ ڪندا. ٿورو لکيو گهڻو سمجهندا. سلام گهڻي کان گهڻا قبول ڪندا ۽ دوستن کي چوندا.
صرف توهان جو ننڍڙو ڀا ءُ
Mohammad Ali Noonari
Dated 16-6- 1997
جيئن مون مٿي لکيو آهي تـ هن منهنجي دوست جا ڪيترن سالن تائين خط ايندا رهيا. اهو منهنجي فطرت ۾ شامل آهي تـ آئون ڪنهن دوست جي تڪليف برداشت نـ ڪري سگهندو آهيان. ڪڏهن بـ ڪنهن دوست کي امير يا غريب جي نظر سان نـ ڏسڻ گهرجي. اها بـ ڪوشش ڪندو آهيان تـ ڪنهن بـ دوست ۾ ڪا وڏي اميد نـ رکان. ڪوشش ڪري ڪنهن دوست کي ڪم نـ چوندو آهيان. جيڪڏهن ڪو دوست مون کي ڪم چوندو آهي تـ خوشي ٿيندي آهي. بشرط ڪم جائز ۽ منهنجي وس ۾ هجي. پر ڪنهن وقت ڪو ماڻهو اهڙو تـ مجبور ٿي ويندو آهي جو پنهنجو احوال صرف ڪنهن دوست سان ئي ونڊي سگهي ٿو. ڪنهن چڱي مقصد لاءِ ڪنهن جي مالي مدد ڪئي وڃي تـ انهي ۾ ٻنهي ڌرين کي خوشي هئڻ گهرجي. محمد علي نوناري جو سال 2000ع ۾ مون کي هڪ اهڙو خط مليو. جنهن مون کي ڀوري ذرا ذرا ڪري ڇڏيو. مون تيستائين ننڊ نـ ڪئي جيستائين سندس پريشاني ڪجهـ گهٽ نـ ٿي” آئون ڇو بيچين ٿي ويس، انهي جو سادو ۽ سولو جواب هي آهي تـ منهنجو دوست پريشاني ۽ تڪليف ۾ مبتلا هو. هو هڪ اهڙي بند گلي ۾ بيٺل هو جتي صرف ان کي آئون ئي نظر ٿي آيس. اهڙي حالت ۾ منهجو پريشان ٿيڻ بـ لازمي هو. جيڪو هن خط مان صاف ظاهر آهي.
Sindh University
Jamshoro
Blocks Hostel, Rooom No. 27-D
Dated: 28-10-2000
(ڪنهن شاهـ جي بيت جي انگريزي ٽرانسليشن)
پيارا ادا سائين، سدا خوش هجو. اسلام عليڪم
بعد گهڻن ادبن ۽ سلامن جي لکجي ٿو تـ مان بلڪل ٺيڪ آهيان ۽ اميد تـ رب پاڪ جي رحم ڪرم سان توهان ڀائرن ڏانهن بـ خيريت هوندي آمين. پيار ادا سائين توهان کي تـ خبر آهي تـ شاگرد جي زندگيءَ ۾ ٻن ڳالهين جو ڌيان يعني هڪ امتحان جو سوچڻ ۽ ٻيو پيسن جو استعمال تي خاص توجـهـ ڏني ويندي آهي. خدا شاهد آهي تـ مان هميشـ ٻنهي معاملن تي ڪافي Careful رهيو آهيان، پر جڏهن بـ ڪو ڏکيو وقت آيو آهي تـ صرف توهان ڀائرن سان ونڊيندو آهيان.
توهان يقين ڪريو تـ هاڻي Final ڪري رهيا آهيون پر سادگي اڃا تائين First Year واري بسر پئي ٿئي. مان توهان کي ائين ڪو نـ چوندس تـ ڪتابن لاءِ خرچ کٽي ويو آهي، نـ ئي وري ڪنهن دوست جي شادي لاءِ وڃڻو آهي. پر هن سال ۾ اسان کي روزانـ ڪلاس دوران Presentations ڏيڻيون پونديون آهن ۽ ڪافي دفعا ٻين شهرن ڏانهن Debate ڪرڻ لاءِ بـ ويندا آهيون. ان لاءِ ڪپڙن ڪري ڪڏهن ڪڏهن ٿورو پريشان ٿيندو آهيان. خاص ڪري هن سيميسٽر ۾ پئسـا ڪافي خرچ ڪري چڪو آهيان. 400 روپيـا صرف Admission Fee ۽ 2500 سئو روپـيا هاسٽل Allotment ۽ ڪتابن جو خرچ وغيرهـ. هاڻي گهر وارن ۾ بـ آسرو گهٽ ٿو ڏسان. ان ڪري جيڪڏهن توهان وٽ ڪجهـ Leniency هجي تـ 500 يا 600 روپـيا موڪليندا تـ مهرباني ٿيندي.
پيارا سائين منهنجي لاءِ گهر وارن کان بعد ۾ صرف توهان ئي آهيو. جيڪڏهن توهان کي نـ ٻڌائيندس تـ ٻيو ڪنهن کي چوان. خدارا پنهنجي ننڍي ڀاءُ کي غلط نـ سمجهندا. مون کي خبر آهي تـ اڄ جي دور ۾ هر هڪ ماڻهو پنهنجي حال آهر هلي رهيو آهي. پر توهان تـ پوءِ بـ اسان کان هر لحاظ کان وڌيڪ تجربيڪار آهيو. توهان پنهنجن جون مجبوريون سمجهي سگهو ٿا.
ٻيو احوال تـ اڄڪلهـ انگريزي وارن “ڏنڊو” ڏنو آهي. سڄو ڏينهن پڙهائي هلي ٿي، پر تنهن هوندي بـ “ڪورس ڪور” ڪو، نـ پيو ٿئي. مٿئين مهيني کان اسان جي يونيورسٽي ۾ CSS جا ڪلاس بـ هلي رهيا آهن، جنهن ۾ Admission فارم ڀريو آهي. بس توهان دعا ڪريو انشا الله پنهنجن مقصدن ۾ الله تعاليٰ ڪامياب فرمائيندو. وڌيڪ احوالن کان توهان واقف ڪندا . سلام سائين نظاماڻي صاحب کي چوندا ۽ گهڻي کان گهڻا پاڻ قبول ڪندا.
صرف توهان جو ننڍو ڀاءُ
Muhammad Ali Noonari
محمد علي نوناري منهنجو واحد اهو دوست آهي، جيڪو ڪيترائي دفعا مون وٽ اسلام آباد آيو. هي اهو زمانو هو جڏهن موبائل فون اڃا ايترو عام جام ڪو نـ ٿيو هو. هي همراهـ بـ بغير ڪنهن ٻڌائڻ جي ائين ريل ۾ چڙهي پوندو هو. پاڪستان جون ريلون سدائين ليٽ، تان جو آڌين جو اچي راولپنڊي لهندو هو. رات جو ڏهين وڳي کان پوءِ اسلام آباد سمهيو رهي. هي هاڻي رات جو ڪيڏانهن وڃي، ڪڏهن ڪنهن مسجد ۾ تـ ڪڏهن ڪنهن مسجد ۾، پر هي مون وٽ ڀيرو ڀڃندو ئي رهندو هو.
هينئر هي منهنجو دوست سنڌ سرڪار جي تعليم کاتي ۾ ڪنهن سٺي پوسٽ تي آهي. هاڻي جڏهن هن سان تازو حيدر آباد ۾ ملاقات ٿي تـ محمد علي نوناري مون کي اهو ئي نظر آيو، جهڙو هو فرسٽ ايئر بدين ۾ هوندو هو. اسان جڏهن نثار کوکر جي سڏ تي باغين جي شام ۾ سيوهڻ وياهئاسين تـ واٽ تي گاڏي ۾ اسان پنهنجي دوستي واري عرصي کي وري Review ڪيو هو. مون کي خبر ئي نـ پئي تـ ٻن ڪلاڪن جو سفر پنجن منٽن ۾ ڪيئن پورو ٿي ويو.