شيرل لغاري جا خط ۽ ملڪي معيشت
هن سال دوران بـ شيرل لغاري ۽ منهنجي وچ ۾ خطن جو سلسلو جاري رهيو. ظاهر آهي انهي وچ ۾ آئون ڳوٺ بـ ويو هوندس ۽ روبرو ملاقاتون بـ ٿيون هونديون. اندر جا حال احوال بـ اوريا هوندا. هڪڙي ڳالهـ جيڪا مون کي ياد پوي ٿي تـ اسان جڏهن بـ روبرو ملندا هئاسين,تـ اسان پاڻ ۾ ڪڏهن بـ هڪ ٻئي جي عشق وغيرهـ کي بحث هيٺ نـ آڻيندا هئاسين. منهنجو ادب سان تعلق ۽ هو شاعر، سو هڪ ٻئي کي اهڙا خط لکندا هئاسين. اسان هميشه سنڌي ادب ۽ ان جي هيٺاهين، مٿاهين ۽ لاهين چاڙهين تي ڳالهائندا هئاسين. جيڪڏهن امر جليل جي ڪا سٺي ڪهاڻي اچي ويندي هئي تـ اسان جو سڄو ڏينهن ان تي لڳي ويندو هو. مون کي جيتري قدر ياد پوي ٿو تـ امر جليل انهي زماني ۾ ٻـ ڪهاڻيون “سنڌي گدڙ اِن اسلام آباد” ۽ “ ڪپيل ٻانهن جو وارث” لکيون هيون. آئون جڏهن ڳوٺ ويو هوس تـ اسان انهن ئي ڪهاڻين بابت ڳالهايو هو. ها البت اها ڳالهـ صحيح آهي ان زماني ۾ خط لکڻ جو وڏو رواج هوندو هو، جڏهن تـ ادب سان تعلق رکندڙ ماڻهو هڪ ٻئي کي ڊگها ڊگها ۽ سٺا خط لکندا هئا. جڏهن تـ شيرل جي اها ڦوهـ جواني هئي، دوستن ۾ شايد ئي مون کان وڌيڪ ڪو هُن کي پيارو هجي. جڏهن تـ آئون ڳوٺ ڇڏي چڪو هوس تـ پوءِ هُن مون کي ڪڏهن ڪهڙا تـ ڪڏهن ڪهڙا خط لکيا. هن ئي سال هن جو جيڪو مون کي خط مليو اهوحاضر آهي. هن خط ۾ شيرل پيار جي پالوٽ ڪري ڇڏي آهي، ساڳئي وقت هڪ شاعر ڪهڙي ڪيفيت مان گذرندو آهي، هو مخلوق ۽ مولا سان ڪيئن شڪايتون ٿو ڪري، اهو سڀ ڪجهـ هن خط ۾ پڙهو.
Manilk Laghari
14-9-1988
مون کان سُر سنگيت کسي وڃ هاڻي ڪو ئي گيت نـ لکندس،
هڪڙو ڀيرو روئي کلي وڃ وري نـ کلندس وري نـ رئندس.
پيارا نظام شال مارگلا جي ٽڪرين ۾ موج ڪرين. توهان جو خط مليو پڙهيم ۽ ماضي جي ڪوهيڙي ۾ گم ٿي ويس. توهان سڀ ڪجهـ سچ لکيو آهي. مون ڪالهـ بـ عذاب ڀوڳيا هئا اڄ بـ سور سهان پيو، سڀاڻي جي زندھ رهيس تـ سور سهندُس. دوڪان منهنجي کي کاٽ لڳي ويو آهي. باھ مان دڪان بند ڪري ڇڏيم، هاڻي اڌ روزگار(ماستري) آهي ۽ بس. هن دفعي بـ ڀاءُ مون کي محبت جي بدلي سور پلئـ پيا آهن. منهنجو پيار نفرتن جي ڀنڀٽ ۾ سڙي ويو آهي، سماج کَٽي ويو. آئون زندگي جي هڪ ٻي بازي بـ هاري چڪو آهيان. جيئن مون چاهيو ٿي ائين محبوبن نـ ڪيو ۽ جيئن هنن چاهيو ٿي ائين آئون ڪري نـ سگهيس. اسين هڪ ٻئي جو ضد ٿي پيا آهيون. اسان جو فيصلو تاريخ جي صفحن ۾ بـ نـ ٿي سگهيو. مون انيڪ دفعا مرڻ جي تمنا ڪئي آهي پر مري نـ سگهيو آهيان، الائي ڇو؟ مون پريت ڪري منهن ۾ ڌوڙ پاتي آهي، منهنجي هن نڀاڳي طبعيت مون کي رڻن ۾ رلائي ڇڏيو آهي. نصيبن جي ٿالهـ مان مون اڀاڳ جا گرھ کاڌا آهن. مون کي ڪٿي بـ هاڻي سک نـ ٿو اچي، منهنجي اندر واري انسان مون سان ظلم ڪيا آهن. مون دعائون گهريون پر قبول نـ ٿيون. تون اعتبار ڪر آئون اڄڪلهـ روئيندو آهيان ۽ سنڌ ڌرتي کي لڙڪن جو نظرانو ڏيندو آهيان.
پيڙائون سڀئي تڪليف ڏيندڙ آهن، پرڪجهـ اهڙيون پيڙائون بـ آهن جيڪي مون کي واڄي وانگر وڄائين ٿيون. ٽن ٻارن جو پيءَ ٿي ويو آهيان پر سمجهـ نـ اٿم. آئون اڄ بـ واري جا گهر ٺاهيندو آهيان، ٻٻرن جي ڇانو ۾ ڌرتي تي آڏا آبتا ليڪا ڪڍندو آهيان. حال کان بي حال آهيان، ائين الاءِ ڇو آهي؟ اسين جن کي گل ارپيندا آهيون اهي موٽ ۾ اسان جي پنبڻين ۾ عذاب جا ڪنڊا ٽنبيندا آهن، اسان جن کي خوبصورت گيتن جو نذرانو ڏنو، انهن موٽ ۾ اسان کي نفرتن سان نوازيو، اسان جو مذاق اُڏايو. انساني جذبن ۽ احساسن جي هتي ڪا بـ قيمت نـ اٿئي. ڀاءُ مان ڏاڍو ڏکارو ٿي ويو آهيان. زندگي ڪڏهن سانوڻ جي مينهن جيان وسندي هئي ۽ وقت جي پيرن ۾ زنجير وجهندا هئاسين، اهو وقت گذري ويو. اسان جن لاٰءِ هي دنيا ۽ آخرت قربان ڪئي، انهن اسان کي نطرانداز ڪري ڇڏيو. وقت جي ويڙهـ ۾ شڪستون منهنجو مقدر بنجي ويون، جن جي اکين ۾ مون کي ڪينجهر جي گهرائي لڳندي هئي، انهن اکين ۾ شعلا ڏٺم. دل بـ جوالامکي جيان ٻري رهي آهي، آئون ڀڄي ڀري پيو آهيان ڌيري ڌيري خاڪ ٿيندو وڃان، منهنجو قدر نـ ٿيو.
سڙياسون پر چانڊوڪي رات جي ڏيئن وانگر اجايا پئي سڙياسون. مون سڙيل نوڙي مان وٽ ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي پر رک جي ڍير ڌاران ڪجهـ بـ پلئـ نـ پيو. اربين آدمشماري جي هن دنيا ۾ منهنجي لاءِ ڪوئي نـ آهي. ڪنهن سان روح نٿو ريجهي. بس تون آهين اڪيلو سو بـ ايڏو پري آهين جو سڏ بـ نٿو ٻڌين. مون کي خدا سان زبردست شڪايت آهي، مون “رسول” وارن ۽ “امام” وارن کي ستايو پر ڪنهن بـ منهنجي هڪ بـ نـ ٻڌي. اهي بـ مطلب جا يار آهن. مُلن جون دعائون ٻڌندا آهن. پاڳل ۽ روڳي شاعر جي عزت ڪنهن بـ مذهب ۾ نـ آهي. چڱو کَٽي قسمت. سلام قبول ڪندا. مامون الهـ بخش HST ٿي ويو آهي. سائين وڏي جا سلام قبول ڪندا. ايڊريس توهان نـ لکي هئي، تڪ تي لکان پيو. توهان جو شيرل سنڌ جي رڻ پٽن مان مخاطب آهي.
توهان جو شيرل.
يقينن سال 1988 ع ۾ کوڙ سارا سماجي توڙي اقتصادي لاها چاڙها آيا هوندا، اوجهڙي ڪئمپ وارو واقعو تـ مٿي لکي چڪو آهيان. انهي سلسلي جون مون وٽ تـ نـ ڪي اخباري تراشا آهن ۽ نـ ئي ڪا وري مون ڊائري لکي آهي. جيئن تـ آئون اقتصاديات جو طالب العلم آهيان تنهنڪري انهي سال اقتصادي طور پاڪستان سان ڇا وهيو واپريو، جيڪڏهن اسان انهي داستان کي لکڻ ۾ لڳي وياسين تـ هي ڪتاب سڄو انهي مان ڀرجي ويندو. صرف هڪڙو جملو لکان ٿو جنهن مان پڙهندڙ کي معلوم ٿي ويندو تـ اسان جي ملڪ جي اقتصادي صحت ڪهڙي حال ۾ آهي. جيئن تـ 1947 ع کان وٺي 2016 تائين ڪو بـ هڪ سال اسان کي اهڙو نظر نـ ٿو اچي جنهن ۾ پاڪستان جي بچت واري بجيٽ پيش ڪئي وئي هجي، لاڳيتو 70 سالن تائين هميشه کوٽ واري بجيٽ پيش ٿيندي رهي آهي. مطلب تـ قرض کڻو ۽ ملڪ هلايو، پوءِ ترقياتي ڪم بـ اهڙي حساب سان ٿيندا ۽ غربت ۾ ڪمي بـ ڪيئن ايندي. سنڌ ۾ 1947ع ۾ غربت ايتري نـ هئي. پر هينئر سنڌ ۾ غربت سڄي پاڪستان کان وڌيڪ آهي. اڄوڪي اخباري رپوٽ مطابق سنڌ کي هلندڙ سال 2015-16 دوران 500 بلين روپيـ وفاق کان نيشنل فنانس ڪميشن جي وعدي مطابق مليا آهن. اهي پئسـا ڪٿي خرچ ٿيا ۽ انهي جو عام ماڻهو تي ڪيترو اثر پيو. انهي کي اقتصادي ٻولي ۾ Trickle Down Affect چئبو. انهن پئسن جو هيٺين سطح تائين اثر نظر نـ ٿو اچي. اڄ جي اخبار جي ٻي خبر هي آهي تـ Central Development Working Party (CDWO) سڄي ملڪ جي لاءِ 140, بلين روپيـ جا 14 ترقياتي پروجيڪٽ منظور ڪيا آهن، انهي ۾ سنڌ جو هڪ بـ پروجيڪٽ ڪونهي. اهي ڳالهيون منهنجي هن ڪتاب جي دائري ۾ نـ ٿيون اچن پر جيئن تـ منهنجو ماضي ۾ سڌو يا اڻسڌو ملڪ جي اقتصادي معاملن سان واسطو رهيو آهي تنهنڪري اهو ضروري آهي تـ ڪيڏي مهل ڪتاب ۾ تلخ ۽ حقيقي ڳالهيون لکي پڙهندڙن جي ذهن کي ڌُونڌاڙجي. انهي وچ ۾ منهنجون ۽ شيرل لغاري جون ملاقاتون بـ ٿينديون رهيون ۽ خطن جو سلسلو بـ جاري رهيو. منهنجي رڪارڊ مطابق 1989 ۾ شيرل جو مون کي هڪ ئي خط مليو هو.
19-4-1989
ماڻڪ لغاري اسڪول
سکي هواءُ ۾ هڳآءُ آهي گلي گلي گيت ٿي وئي آ
پيا، بنا ڪيئن ايندي، بسنتي رُت بي چئي آ.
اسان کان پري ڪٿي دور وسندڙ نظام شال سک شانت ۾ هجين. ادل پهرين اوهان کي هڪ خط لکيو اٿم جنهن ۾ ٽڪيٽن جي کوٽ هئي. هاڻي وري ٽڪلين جي واڌ وارو خط حاضر آهي. پيارا هتي منهنجا حال هيڻان آهن. هتي جا ماڻهو منهنجي امنگن ۽ آرزوئن جي بلڪل ابتڙ ثابت ٿيا آهن. ماڻهو چون ٿا رات کي ڏينهن چئو آئون نـ ٿو چوان، تنهنڪري انهن کي اکين ۾ ڪنڊو بنجي چڀندو رهندو آهيان. محبتن کي مون لاءِ حرام ڪيو ويو آهي، خوشين تي پابندي آهي تـ اهي منهنجي ويجهو بـ نـ ڀٽڪن. نفرتون وڌي وڻ ٿيون آهن، چاهتن کي چوري جي الزام ۾ قيد ڪيو ويو آهي، پر پوءِ آئون جيئان پيو هڪ آس جي سهاري .
دور ٿيندا وڃن روز جوڳيئڙا
تون اڃان ٿو جيئن هاءِ ڙي جيئڙا.
چوويهـ سال گذري ويا آهن مون کي زندهـ (زندھ رهڻ جي آس) مگر اڄ تائين ڪا بـ شئي مون لاءِ مشعل راھ ثابت نـ ٿي آهي، يا تـ مان پاڳل آهيان يا هي سارو مانڊاڻ ڪوڙ آهي ۽ وقت بنيو ڌوڙ آهي. مون محبت جي انتخاب ۾ هر دور ۾ غلطيون ڪيون آهن ۽ ڀوڳيو بـ گهڻو ئي اٿم مگر پوءِ بـ دل چري آهي نٿي مڃي بغاوت ڪئي اٿس دماغ سان.
ڪنهن چيو محفل ۾ ڪيئن آهين؟
چيم دوست مڙئي، وتون ڀٽڪندا ۽ لٽڪندا.
هڪ دوست مون سان بنا سبب جي ڪري قطع تعلق ڪري ويو آهي. سوچيان ٿو اسان کي آخر ڇا ڪرڻ گهرجي جيڪي ڪجهـ اسين سوچيون ٿا، ڪريون ٿا اهو آخر اسان لاءِ هاڃيڪار ڇو ثابت ٿئي ٿو. جذبن جي سچائي ۽ خلوص جو بـ قدر نـ آهي، درد جو صحرا آهي جنهن ۾ رڳو رڃ آهي.
سامهون رڳي سُڃ آهي ۽ رُڃ آهي
شيرل اڪيلو ناهي ساڻس اُڃ آهي.
پيارا ڀاءُ دل چوي ٿي تـ جيڪر روڊن تي رڙيون ڪجن، پنهنجا مٿا ڀتين سان ڀڃجن يا الائي ڇا ڪجي؟ هتي حاجي الهڏني سريوال جي پاسي ويٺل هارين(ڪولهين) جي هڪ جوان جماڻ ڇوڪريءَ پاڻ کي ڦاهي تي چاڙهيو آهي. ڪيتري دلير هئي اها ڇوڪري جنهن بغاوت جو علم بلند ڪيو آهي. جڏهن ڏٺائين تـ درد جو صحرا عبور نـ ڪري سگهندي، ٻين جي مرضي جي اڳيان ڪنڌ جهڪائي جيءَ نـ سگهي، تڏهن پنهنجو پاڻ ٽياس تي ٽنگيائين. منهنجو انهي ڪولهڻ کي سرخ سلام آهي.
يار نظام! آزادي هر انسان جو پيدائشي حق آهي جڏهن انهي حق تي ڌاڙو لڳندو آهي تـ قومن جو قومون تڙپي اٿنديون آهن. هڪ فرد ڇا ٿو ڪري سگهي. سڀني مذهبن آپ گهات کي ننديو آهي. مگر آئون چوان ٿو تـ دنيا جو سڀ کان بهادر انسان اهو آهي جو پنهنجو پاڻ ماري ڇڏي. ڇو تـ خدا خود چيو آهي تـ زندگي امانت آهي پوءِ امانت ڌڻي کي وقت کان پهرين واپس ڪرڻ ڪهڙو ڏوھ آهي.
ادا ٻيا ڪهڙا حال آهن، دوستي ۽ عشق مان هٿ ناهن ڪڍبا، چاهي سڄي زندگي ئي ناڪام ڇو نـ رهڻو پوي. پاڻ کي اهوئي ڪجهـ ڪرڻو آهي. سلام هتان جي ماڻهن جا قبول ڪندا ۽ ايڏانهن جي ماڻهن کي منهنجا سلام چوندا. نوٽ خط جو جواب جلد ڏيندا.
تنهنجو شيرل لغاري