خالد جي گهر
اسين عمر جي گهر پهتاسين ته ان وقت ڪم نه هو. رات جا ڏهه کن ٿيا هئا. هي ڪي زال مڙس پنهنجي پٽ حسام سان چند منٽن لاءِ ٻاهر نڪتا هئا. بلڪ اسان جي مانيءَ لاءِ ڪجهه وٺڻ ويا هئا جو اسانجي اطلاع کين پهرين جو هو. اسان سمجهيو ته خبر ناهي ڪنهن وقت اچن، سو ڪجهه گهٽيون ٻئي پاسي حسن جي زال جي ڀاڻيجيءَ جي گهر هليا وياسين. جتي انهن کي ڪجهه سامان ڏيڻو هو. ان گهر ۾ پهتاسين ته ان جو مڙس خالد الجهوحاني به ان وقت پهتو هو ۽ اسان کي اندر هلڻ لاءِ زور ڀريائين. چوي ته ٿورن منٽن لاءِ به هلو. پوءِ نيٺ هليا سين. اهو ته آءُ به ڏسي چڪو هوس ته عربن جي مهمان نوازي ۽ ٿوري دير لاءِ ترسڻ به گهڻو هوندو آهي. پهرين خاص قسم جي ڪافي ٿرماس ۾ آئي، جيڪا ڪتل سان گڏ ننڍن پيالڙين ۾ سرو ڪئي وئي. اڌ کان به گهٽ اها پيالي ڀري ويندي آهي ۽ جي وڏو ڍُڪ ڀرجي ته هڪڙو نه ته ننڍا ٻه ڍُڪ ٿين. ٿرماس جهلڻ وارو خالي پياليءَ کي وري وري ڀريندو ويندو آهي. آئون ڪتل کائڻ جو شوقين ۽ هي ڪتل به مديني جي اعليٰ جنس هئي. سو ڪتل جي شوق ۾ ڪڙي ڪافيءِ جو ڦاهو ڦڪيندو رهيس. ڳالهه ٻولهه ۾ ته حصو وٺي نٿي سگهيس جو دستور موجب هو عربي ڳالهائي رهيا هئا. اسين سنڌي اڙدو توڙي ٻيون زبانون ڳالهائڻ وارا پنهنجي ٻولي ۾ ڪجهه نه ڪجهه انگريزي جا لفظ به ڳالهائيندا آهيون. پر عربن کي ڏٺو اٿم ته اهڙي نج عربي ڳالهائين ٿا جو آفيس (اعمال)، ٽيليفون (هاتف) اسڪول (مدرسه) جهڙن عام انگريزي لفظن جا به عربي لفظ چوندا. نتيجي ۾ ڌاريون آئيڊيا به نٿو لڳائي سگهي ته بحث ڪهڙي ڳالهه تي پيو هلي. ها اهو ضرور محسوس ٿيندو آهي ته بحث هلي رهيو آهي. عرب سنڌين وانگر وڏيون کيڪارون ۽ خوش خير عافيتون ڪري ملندا، پوءِ اجايو سجايو بحث کڻي وهندا. ۽ آخر ۾ گهڻو ڪري اسرائيل ۽ آمريڪا کي يا پنهنجو پاڻ کي گهٽ وڌ ڳالهائي رُسي اُٿندا. پر خالد جي ڳالهائڻ جو ٽون مونکي بيحد ڌيرج ۽ تحمل وارو لڳي رهيو هو. حسن وچ ۾ ايترو ضرور ٻڌايو ته خالد جاگرافيءَ ۾ گريجوئيشن ڪئي آهي ۽ هاڻ نوڪري به ڪري ٿو ته پي ايڇ ڊي لاءَ ريسرچ به.
خالد جي ڊرائنگ روم مان به لڳو ٿي ته هن جو واسطو جاگرافيءَ سان آهي. سامهون واري ڀت ۾ ٻه اڀريل نقشا هڪ مڪي شهر ۽ آس پاس جو ۽ ٻيو مديني شهر جو هو. هن قسم جا پلاسٽڪ جا اڀريل نقشا مون پهريون دفعو ڏٺا. جنهن مان هر هڪ شيءَ جبل، ماٿريون، رستا وغيره صاف صاف ظاهر ٿيا ٿي ته فلاڻو جبل يا ٽڪري ڪٿي آهي. ڪيتري اتاهين آهي وغيره. نقشن جي هيٺيان ڪتابن جا خانا (Racks) هئا، جيڪي سڀ ڪتابن سان ڀريل هئا. هڪ خاني ۾ ڪجهه رسالا به هئا، جن جي وچ ۾ ڪجهه ڪاپيون نئشنل جاگرافڪ مئگزين جون هيون. جن جي سائيز ۽ هيڊي رنگ مان سمجهي ويس. هي پهريون عرب جو گهر هو جنهن ۾ مونکي ڪتاب نظر آيا، نه ته عربن جي گهرن ۾ ڪا اخبار به ورلي نظر اچي ٿي، عربي ادب ۾ وڏا وڏا شاعر ۽ اديب ٿي گذريا آهن، پر سعودي عرب جي ننڍي ٽهيءَ کي ڪتابن ۽ رسالن پڙهڻ بدران وڊيو ۽ آڊيو ڪئيسٽ خريد ڪري ڏسڻ ۽ ٻڌڻ جو شوق آهي. منهنجي کاٻي پاسي رائٽنگ ٽيبل مٿان ڀت تي سڄي عربستان جو نقشو هو. سعودي عرب سان گڏ يمن، عمان، قطر، مسقط وغيره پڻ ان ۾ اچي ويو ٿي، وقت گذارڻ لاءِ نقشي ۾ مختلف شهر، بندرگاهه، جبل، ماٿريون، رڻ پٽ ۽ سمنڊ ڏسندو رهيس. ڪافيءَ بعد جوهر (Peppermint) واري چانهه آئي، جيڪا نارمل ڪوپ جي اڌ جيتري ماپ جي گلاسن ۾ ڏني وئي، چانهه، ڪافي، ڪتل وغيره رکي رکي خالد جي زال کڻي آئي ٿي ۽ ڊرائنگ روم جي ٻاهر بيهي در کڙڪايو ٿي، جنهن جي جواب ۾ خالد اٿي در کولي سير مان سامان ورتو ٿي. خالد جو زور هو ته اسان ماني هنن وٽ کائون. جنهن لاءِ اسان انڪار ڪندا رهياسين جو چانهه، ڪافي، ڪتل، بسڪيٽ، ڪيڪ ۽ پستا بادام کائڻ بعد هاڻ وڌيڪ کائڻ جي ضرورت نه رهي هئي، وڌ ۾ وڌ کڻي کير جو گلاس پيئجي ها يا ڪا هلڪي سئنڊوچ.
حسن اڃا ڪچهري جي موڊ ۾ هو. پر چڱو جو سندس گهرواريءَ زنانه خاني مان نياپو موڪليو ته هاڻ اٿجي. سو موڪلائڻ لاءِ اٿي کڙاٿياسين. اٿڻ مهل مون خالد کي انهن ٽن National Geographic مئگزينن ڏي اشارو ڪري چيو ته اهي ٽئي پڪ اُهي Volume آهن، جن ۾ سعودي عرب بابت تفصيلي مضمون آيا آهن.
“نه”، هن وراڻيو، “هي ٽي ڪاپيون ائين ئي مونکي هٿ اچي ويون سي رکيون اٿم. دراصل هتي هيءَ مئگزن نٿي ملي جو هن ۾ ڪي ڪي اگهاڙيون تصويرون ٿين ٿيون.” خالد تمام سٺي انگريزيءَ ۾ ڳالهايو جيڪا ٻڌي مونکي ۽ حسن کي به تعجب لڳو.
پر 1964ع، 1966۽ 1984ع جا پرچا جن ۾ سعودي عرب بابت آيو آهي، ان ۾ ڪا به اهڙي تصوير ناهي.” مون کيس ٻڌايو. “ته پوءِ اسانجي حڪومت يا مذهب جي خلاف هوندو، تڏهن سينسر ٿيل آهن.” خالد وراڻيو.
“نه، ڪو خاص خلاف لکيل ناهي” هونءَ مونکي خالد جي ڳالهه دل سان لڳي ته مغربي پريس وارا جڏهن به عربن تي يا اسلام تي لکن ٿا ته ان ۾ ڪجهه ڪجهه هٿ ٺوڪيون ۽ وڌاءَ واريون ڳالهيون به لکيو وڃن، پر هي مضمون انهن مغربي (يورپي) همراهن لکيا آهن جيڪي تازا مسلمان ٿيا آهن. جن ڪجهه پنهنجي سچائيءَ خاطر ۽ ڪجهه خدا جي خوف کان ڪوڙ تمام گهٽ لکيو آهي. ٻين لفظن ۾ هنن عربن جون هٿ ٺوڪيون اوڻايون پوڻايون گهٽ لکيون آهن. نه ته عربن جي عياشي، عربن جي هٿ ڦاڙ، عربن جي بيوقوفي جون سچيون ڪوڙيون ڳالهيون مغربي پريس وارا پنهنجن ملڪن ۾ ويهي ائين لکن ٿا جيئن اڙدو پريس جا نمائندا ڪراچي، لاهور، اسلام آباد ۾ ويهي سنڌ جي مختلف پهلوئن تي لکن ٿا. پر مٿين مضمونن ۾ سواءِ هڪ بن ڳالهين جي ٻيون ڳالهيون صحيح ۽ حقيقت تي مبني آهن. البت غلط ڳالهين مان هڪ اها لڳي ٿي (جيڪا بقول مضمون لکندڙ جي) ته هو فوڪر جهاز ۾ جدي کان رياض سفر ڪري رهيو هو.” جنهن ۾ مختلف قسمن جا ماڻهو ويٺل هئا. هڪ سعودي عرب جو شهزادو پنهنجن چئن زالن سان به ويٺل هو. جيڪي سخت پڙدي (برقعي) ۾ ڍڪيل هيون. سندن فقط پير نظر اچي رهيا هئا، جن ۾ ڊگهين کڙين وارا سينڊل هئا،” هاڻ هتي سوچڻ جي ڳالهه اها آهي ته سعودي عرب جا شهزادا ائين فوڪر جهازن ۾ نه پيا هلن. هلو کڻي اسلام ۾ چئن شادين جي اجازت آهي، جنهن کي مغربي پريس وارا هر وقت Exploit ڪندا رهن ٿا. پر هر هڪ چئني زالن کي ساڻ وٺي ڪو نه پيو هلي. جيئن انڊين فلم “امر اڪبر انٿوني” ۾ هڪ ڏاڙهي وارو مسلمان ڏيکاريو اٿن ته سئنيما ٿيٽر ۾ پنهنجن زالن کي ڪارن برقعن ۾ وٺي آيو آهي. ٻي ڳالهه ته پڙدو ڪندڙ عرب عورتن جا هٿ ته ڏسي سگهجن ٿا، پر پير نه، ڇو جو هن پاسي جيڪي عورتون پڙدو ڪن ٿيون، اهي پنهنجو سڄو جسم، مٿو ويندي پير ڍڪين ٿيون باقي منهن ۽ هٿ خالي ڇڏين ٿيون. بهرحال مٿئين قسم جي هڪ اڌ ڳالهه اسان جا مغربي ليکڪ مڙيئي الله جي ڏني مان هڻي ڇڏيندا آهن. جيئن عربن جي زندگي ۽ اسلام کان اڻ واقف مغربي پڙهندڙن جو وات ڦاٽي وڃي. موڪلائڻ وقت خالد کي چيم ته مٿين مئگزين جون ٽئي ڪاپيون مون وٽ هتي (سعودي عرب) ۾ ئي آهن ۽ ينبو (ينبع) پهچي توکي موڪليندس.
ٻاهر نڪري حسن ٻڌايو ته هي عليءَ جو ڀاءُ اٿئي.
“ڪهڙو علي...؟” مون تعجب ۾ پڇيو.
“جنهن وٽ توکي ڪراچي جي سعودي قونصلخاني ۾ موڪليندو هوس.” حسن ٻڌايو.
“پر هڪ ڳالهه آهي خالد ۽ عليءَ ۾ وڏو فرق آهي! خالد تمام ملنسار، قربائتو ۽ شريف سڀاءُ جو آهي، سندس ڀاءُ، جيڪڏهن دل ۾ نه ڪرين ته چوانءَ ته غرور وارو آهي، يا شايد پاڪستان جهڙي ملڪ ۾ پهچي هر هڪ عرب پاڻ کي هيڪاندو گهڻو مٿاهون سمجهي ٿو ۽ اسان جهڙن مڪاني ماڻهن کي نٿو کنگهي.”
مونکي ياد آيو ته آئون جڏهن حسن جو خط کڻي هن عرب آفيسر وٽ ڪراچي ۾ سندس قونصل خاني پهتو هوس ته هن چڱي طرح رخ ته نه ڏنو، پر ڪاغذ پٽ به پاڻ ڏسڻ بدران ٻئي هڪ پاڪستاني ڪلارڪ حوالي ڪري ڇڏيا. ان وقت مون ايترو دل ۾ نه ڪيو هو جو اهو ئي سوچي ته حسن کي نه سڃاڻندو هوندو، پر هاڻ خبر پئي ته هو هنن جو ويجهو مائٽ آهي، يعني سندس زال جي ڀاڻيجيءَ جومڙس. بهرحال اها به ڪا اهڙي ڳالهه ناهي، ڇو جو حسن بذات خود سٺو ماڻهو آهي. يورپ ۾ رهيو آهي، ان ڪري مون سان ڀائرن وارو برتاءُ اٿس، ۽ مونکي جتي ڪٿي گهر جي ڀاتين وانگر وٺيو پيو هلي. نه ته گهڻو تڻو سڀني عربن جو اسان پاڪستاني هندستاني يا ٻين غير عربن سان بيحد رکو نمونو نظر اچي ٿو.