گانا ۽ تقريرو
ڊرائيور ختم ٿيل ڪئسٽ ڪڍي ٻيو وڌو.
“له آئي پهر کهان پر قسمت همين کهان سي،
يه تو وهي جگه هي گذري تهي هم جهان سي.”
مون ڊرائيور ڏي غور سان ڏٺو. ڪو پنجويهه ٽيهه ورهين جو ٿيندو. گاني جي ڌن تي جهومندي گاڏي هلائيندو رهيو. اهي گانا ته اسان جي جواني جي ڏينهن جا هئا. اسين پڙهائي وارن ڏينهن ۾ ڪاليج ۽ اڪيڊمين جي ورانڊن ۾ جهونگاريندا هئاسين. ڪراچي، ڪولمبو، چٽگانگ، گوهاٽي (ڪلڪتو) جي ريڊيو اسٽيشن تي انهن گانن جي فرمائش جا خط موڪليندا هئاسين ۽ پوءِ هڪ هڪ گاني ۽ پنهنجي نالي ٻڌڻ جو انتظار ڪندا هئاسين. ڪمال آهي جو هر فيلڊ ۾ ترقي ۽ نواڻ اچي وئي آهي پر پاڪستاني عشقيه سوز ۽ فراق جا اهي ئي گٺل گانا هلندا اچن.
“ کوئي نهين هي پهر بهي هي مجهکو،
کيا جاني کس کا انتظار . . . “
اهو 1964ع _ جو ٽاپ گانو هوندو هو. اڄ ٽيهن سالن بعد اهو گانو مڙيئي سُريلو لڳي ٿو. هن وانگر ته رڌي کڻي نٿو سگهان پر ان جو مطلب اهو ته ناهي ته کائڻ سان سٺي کاڌي جي تعريف نه ڪري سگهان. ڳائي آئون به نه سگهندو آهيان پر گانن ٻڌڻ جو شوقين ضرور.
رستي تي لڳل بورڊ تي فاصلو ڏٺم. جدو 250 ڪلوميٽر، رابغ 90 ڪلوميٽر ۽ مستوره 60 ڪلوميٽر، هر ڪئسٽ ۾ هڪ ٻه گانو ڪو ٻڌڻ لائق هو، نه ته باقي مٿي جو سور هو. يعني اسان لاءِ. ڊرائيور لاءِ ته نه هوندو. هڪ ٻه مسافر کونگهرا هڻي رهيا هئا. ڏاڙهي سان ويٺل نور احمد هاڻ وڌيڪ گانا هلائڻ بدران ڊرائيور کي ديني تعليم جو ڪئسٽ هلائڻ لاءِ چيو. ڇو جو انهن گانن ۾ ڪجهه ٻٽي معنى وارا واحيات به لڳي رهيا هئا. ڄڻ نواب شاهه کان حيدرآباد واري بس ۾ جلال ۽ روبينه مستاني جا گانا پيا هلن. احمد پنهنجي اڳيان رکيل دٻي مان هڪ ڪئسٽ ڪڍي، ڊرائيور کي ڏنو جيڪو ڊاڪٽر حسن الدين جو علم پرائڻ تي هو. صاف آواز ۽ سٺي نموني سان سمجهائڻ جي ڪري سڀڪو ٻڌڻ لڳو. سندس تقرير ۾ تمام سٺا سٺا مثال پيش ڪيل هئا ۽ سائنسي انداز ۾ يعني دليل بازي سان ڳالهيون سمجهايل هيون.
“واعظ ڪرڻ وارو ڊاڪٽر حسن الدين احمد ڪير آهي؟” مون نور احمد کان پڇيو.
“جده يونيورسٽي ۾ پروفيسر آهي. پاڻ جماعت اسلامي جو سرگرم رڪن آهي.” هن ٻڌايو ۽ مون سندس ٻيا ڪئسٽ کڻي انهن جا عنوان ڏٺا.
_ حضور صلعم کا طريقه تعليم
_ صفات باري تعالى
_ حڪمت نماز
_ جنت ڪا طلبگار
ڊاڪٽر حسن کان علاوه ڊاڪٽر فرحت علي برني جا ڪئسٽ پڻ هئا، جنهن لاءِ پڻ نوراحمد ٻڌايو ته جده يونيورسٽي ۾ پروفيسر آهي. ڪجهه عنوان جن تي هن جون تقريرون ڪئسٽن ۾ رڪارڊ ٿيل هيون اهي هن ريت هئا:
_ معاشرتي برائيان
_ رشتيدارون سه تعلقات
_ ايمان که تقاضه
مٿين کان علاوه ٻيا به ڪيترائي ڪئسٽ هئس، جن ۾ ڪجهه مولانا ابوعلى مودودي جا هئا ۽ ٻيا قاري محمد اشرف هاشمي (اهميت نماز عنوان تي). حافظ محمد ادريس جا (تحريڪ اسلامي که عالمي اثرات، مومن که سات صفات)، سيد منور حسن جا (نفعه بخش تجارت) ۽ ٻين عنوان تي هيس.
“هي ڪٿان ورتا اٿئي _؟ “ مون پڇيو مانس. مون سمجهيو ڪراچي مان ڪنهن دڪان تان ورتا اٿس.
“ هي جدي جي فلاڻي مارڪيٽ ۾ فلاڻي دڪان تا ورتا اٿم.” هن ڏس ٻڌايو، جيڪو مون لاءِ سولو نه هو. جدو شهر اڄ ڪلهه ايڏو وڏو ٿي ويو آهي جو ڪنهن گهٽي گهوٽي ۾ ڪنهن جو گهر يا دڪان ڳولڻ لاءِ هن وٽ مفت جي پيٽرول واري گاڏي هجي، باقي ٽئڪسي ۾ پهچڻ معنى سؤ ريالن جي شاپنگ لاءِ ٿيا پنج سؤ ريال ڀاڙي پٺيان ضايع ڪرڻا. جدي ۽ مڪي جي اهم رستن تي وري به بس هلي ٿي. سعودي عرب جي باقي شهرن ۾ بس سروس ڪانهي. جيڪا يورپ آمريڪا توڙي اسان جهڙن ملڪن ۾ شروع کان آهي. هتي سعودي عرب ۾ ڪم ڪندڙ ماڻهو پنهنجي فئڪٽري يا آفيس جي بس ۾ چڙهي وڃن ۽ موڪل مهل اها کين خاص خاص هنڌن تي لاهي. پر جي اها ڪمپنيءَ جي بس يا ڪوچ ڇڏائجي وڃي يا پنهنجي پرائيويٽ ڪم لاءِ ڪيڏانهن وڃڻو آهي ته پنهنجي گاڏي ڪڍو (جيڪڏهن اٿانوته) يا ڪنهن دوست کي منٿ ميڙ ڪريو. پر جيڪڏهن توهان مزور طبقي سان تعلق رکو ٿا ۽ ننڍي کنڊ جا هتي نوي سيڪڙو ڪم ڪندڙ پورهيت طبقي سان تعلق رکن ٿا جن وٽ نه پنهنجي گاڏي آهي نه سندن ڪنهن دوست هم ساٿيءَ وٽ آهي _ پوءِ انهن لاءِ اهوئي طريقو آهي ته رستي تي ٿي بيهن ۽ لنگهندڙ کان لفٽ وٺن.
سعودي عرب جي شهرن جي رستي تي بيهڻ سان يڪدم لفٽ مليو وڃي. وڏا وڏا عرب به اچيو گاڏي بيهارين، پر ان لفٽ جا ٻه يا ٽي ريال وٺن. ڪڏهن ته هڪ ريال ۾ به سرچيو وڃن. ڪيترن هنڌن ۽ رستن تي ڳوٺن جا عرب ٻن سيٽن واري پڪ اپ کڻيو سڄو ڏينهن پيا شهر ۾ ڊوڙائين. رستن تي بيٺل مسافرن کي به کڻن ته سندن بار به ڍوئين. ڪڏهن ڪڏهن ته وڏا وڏا امير عرب امپالا، شيورليٽ، بيوڪ جهڙين وڏين گاڏين وارا به توهان کي لفٽ ڏئي ٻه ريال يعني سترهن رپين کن جي گهر ڪندا. هو کڻي ڪيترو به امير هجن پر سوچيندا هوندا ته خالي گاڏي ۾ ٻه ٽي ڄڻا وهارڻ سان ست اٺ ريال مفت ۾ مليو ٿا وڃن جن مان سگريٽ چانهه جو خرچ نڪري ويو ته به سٺو. جيئن ڪراچي جي ڊفينس سوسائٽي ۽ ڪلفٽن جهڙن علائقن ۾ امير امير گهرن جون زالون جهونا پراڻا وٺڻ واري کي پراڻيون گڏ ٿيل اخبارون وڪڻندي نظر اينديون آهن ۽ رپيو اڌ في سير تي مٿي اوڳارڻ تي بيٺيون بحث ڪنديون آهن.