عرب، عربستان ۽ اسلام
بهرحال انهن ڏينهن ۾ مڪو کڻي چئجي ته هڪ واپاري مرڪز Commercial Centre هو ۽ ان بعد مدينو ۽ طائف جهڙا شهر هئا. ٻيو مڙيئي خير هو. ينبو يا جدو به ننڍا بندرگاهه هئا جن کي فشنگ وليج چئي سگهجي ٿو. جدي کان ينبو بندرگاهه وري به بهتر هو جو سامونڊي يا خشڪي رستي ماڻهن جو هتان گهڻو لنگهه هو. اهو شام، عراق ۽ مصر کي وڌيڪ ويجهو آهي. پر انهن ڏينهن وارو ينبو ڳوٺ هن اڄ واري ينبو کان ڪجهه پري آهي ۽ ينبو نخيل سڏجي ٿو. ان بعد هي شهر ينبو البحر ٺهيو ۽ هاڻ هنن ڏهن ويهن سالن ۾ ويهه ڪلوميٽر اڃان پري نئون ينبو الصناعيہ ٺهي رهيو آهي، جتي دنيا جي وڏي ۾ وڏي پيٽروليم انڊسٽري آهي. ينبو جي پوزيشن هالا جيان آهيان. جيئن هالا پهرين هالڪنڊي هو. ان بعد سنڌوندي جي ڪناري تي جيڪو هاله شهر ٿيو اهو هاله پراڻا سڏجي ٿو، جنهن کان ٻه ميل کن پري ۽ نيشنل هاءِ وي تي اڄ وارو شهر هالا نوان سڏجي ٿو.
حضور صلعم جن جي ننڍپڻ وارن ڏينهن ۾ اڄ جي سعودي عرب (حجاز، نجد) ويندي يمن جا عرب شام، عراق ۽ مصر ڏي واپار لاءِ ويندا هئا. انهن ڏينهن ۾ پڪا رستا ۽ موٽر لاريون نه هيون. ماڻهو اٺن جي قافلن تي روانا ٿيندا هئا. ڦرلٽ به هلندي هئي، ان ڪري اڪيلي ڪو ورلي نڪرندو هو. ٽولن جي صورت ۾ نڪرندا هئا. جيئن مٺي، عمر ڪوٽ، ڇاڇرو، ڏيپلو جي ماڻهن جو رخ ميرپورخاص هوندو آهي، تيئن مڪي مديني طائف ۽ ٻين هنڌن جا عرب شام ڏي ويندا هئا _ جتي گهڻو تڻو واپار عيسائين ۽ يهودين جو هلندو هو. هو هنن عربن کان مذهبي طور بهتر سمجهيا ويندا هئا، جو هنن جو هڪ خدا هو. هنن مڪي مديني جي عربن جا ڪيترائي ديوتا هئا ۽ ڪافر سڏبا هئا. سڏائيندا ته سڀ عرب هئا، پر مذهب جي خيال کان ڪي عيسائي عرب هئا ته ڪي يهودي عرب ته ڪي ڪافر يا بتن جا پوڄاري عرب. ويندي مديني ۾ به ڪيترا يهودي هئا. حضور صلعم جن جي هجرت ڪري اچڻ مهل به مدينو (جيڪو ان وقت يثرب سڏبو هو) يهودين سان ڀريل هو. پر سڀ ۾ واپار جو وڏو مرڪز شام (Syria) هو. حضور صلعم جن به پهرين پنهنجي چاچي ابو طالب سان واپاري Trips تي شام ڏي ويندا هئا جتي جي هڪ عيسائي پادري (باحيره نالي) اڳڪٿي ڪئي هئي ته عرب قوم ۾ هڪ نبي پئدا ٿيڻ وارو آهي ۽ هن جي ڏينهن ۾ اهو موجود هوندو ۽ پوءِ ڪن ڪتابن موجب آهي ته حضور صلعم جن جو قافلو جڏهن اچي هتي منزل انداز ٿيو (جنهن هنڌ کي بوسترا سڏجي ٿو) ته ان پادريءَ (Christian monk) سڀني عربن کي مانيءَ جي دعوت ڪئي. جنهن ۾ هن حضور صلعم جن جي ڪلهي تي پيغمبر بنجڻ جي خاص نشاني ڏسي ۽ ڪجهه سوال جواب پڇي ابوطالب کي خبردار ڪيو: “ هي ٻار (ان وقت حضور صلعم جن ڏهن يارهن سالن جا هئا) اهم شخصيت آهي، جنهن بابت اسان جي ڌرمي ڪتابن ۾ ڏنل آهي. هن جو تون بيحد خيال ڪر جو ڪنهن يهوديءَ کي ان علم جي خبر پئجي وئي، جيڪا مونکي آهي ته هو هن کي نقصان رسائيندو.”
بهرحال انهن ڏينهن ۾ عربستان نه واپار وڙي ۾ اتاهون هو نه اناج پوک ۾ ۽ نه ڪنهن ملٽري طاقت ۾. ننڍڙيون ننڍڙيون حڪومتون يا کڻي چئجي ته عربن جا راڄ هوندا هئا، جيڪي پنهنجو پاڻ ۾ ڪڏهن وڙهندا پيا هئا ته ڪڏهن ٺهندا پيا هئا. نه تهذيب يافته هئا نه وري ڪو عقل ۾ اڪابر. گهڻي ڀاڱي ته بدو هئا. ٻڪريون چارڻ لاءِ ڪڏهن ڪٿي رهي پوندا هئا ته ڪڏن ڪٿي انهن ڏينهن ۾ دنيا ۾ (جيڪا به محدود دنيا هئي. چين کان اسپين تائين، رومانيا بلغاريا کان مالي ماريطانيا تائين) ٻه وڏيون حڪومتون هنن جي آسپاس هيون. هڪ ايرانين جي ساساني سلطنت ٻي يورپ پاسي جي بازنطاني (Byzantines) رومن سلطنت. اهي ٻه وڏيون طاقتون هيون، جن جا هي عرب قبيلا يا راڄ (Vassals) مطيع هئا. هنن کي جيئن ايراني حڪم ڪندا هئا ائين مڃيندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن ته هو کين پنهنجو پاڻ ۾ لڳائي ڇڏيندا هئا ته پيا هڪ ٻئي کي چڪين ۽ تباهه ٿين.
يعني ان دور ۾ عرب نه ملٽري ۾ زور هئا نه حڪومت ۾. هاڻ ان تناظر (Scenario)جو ٿو سوچجي ته هڪ عرب جنهن کي عربي کان سواءِ ٻي ڪا زبان نٿي آئي، جنهن ڪنهن به اسڪول، ڪاليج يا ملٽري اڪيدمي، مدرسي مان تعليم ۽ تربيت نه ورتي هئي. جنهن ڪا گهڻي دنيا به نه ڏٺي هئي (سواءِ ننڍپڻ جي انهن چند چڪرن جي جيڪي هن واپار جي سلسلي ۾ اتر ڏي شام ويندڙ قافلن سان گڏ هنيا)، هڪ نئي نياپي (قرآن) سان دنيا ۾ هلچل مچائي ڇڏيندو ۽ سندس پيغام مختلف تهذيبن، زبانن، قومن جي ماڻهن جي زندگي کي معنى ڏئي ڇڏيندو ۽ جيڪو اڄ تائين ڏيندو رهي ٿو. چين (جنهن جي ڪانسو ۽ ينان علائقن جا ٻن ڪروڙن کان مٿي ماڻهو مسلمان آهن) کان سينيگال آفريڪا تائين، روس (وولگا ماٿري، سائبيريا، ڪزاخستان، ازبڪستان، ترڪمستان، ڪرگزستان) کان هندستان تائين. واقعي ڪمال جي ڳالهه آهي. قدرت جو ڪرشمو آهي، جيڪو حضور صلعم جن ڪري ڏيکاريو.
حضور صلعم جن 570ع ۾ مڪي ۾ ڄاوا. ٺيڪ آهي مڪي ۾ ٿورو گهڻو کڻي واپار وڙو هو، پر هڪ دفعو وري لکندس ته ڪا ملٽري طاقت نه هئي. ايرانين ۽ رومين جيڪي وڏيون آفتون ۽ طاقتون هيون انهن جي مقابلي ۾ عرب هڪ پٺتي پيل ۽ جاهل قوم هئي. ائين کڻي چئجي ته سنڌ جي ڪنهن ڳوٺ ۾ رهندڙ ڪا چانڊين يا منگسين جهڙي قوم جيڪا پاڻ ۾ کڻي وڙهندي رهي: پر اڄ جي طاقتور آمريڪا يا گڏيل روس جي مقابلن ۾ ڇا حيثيت رکي ٿي. اهو ئي حال عربن جو هو. وڏين طاقتن هنن کي (عربن کي) ڪا حيثيت ته نٿي ڏني پر کنگهيو به ڪونه ٿي. ڪو ڪم ڪڍڻو هين ته کين حڪم سان يا ٽيڪر سان ڪرائيندا وتندا هئا نه ته کين ڇڏي ڏيندا هئا ته پيا پنهنجو پاڻ ۾ وڙهي وڌيڪ تباهه ۽ ڪمزور ٿين.
580ع ۾ جڏهن حضور صلعم جن ڏهن سالن جا هئا ته غاسي عربن (Ghassanid Arabs) جيڪي رومن سلطنت جي حڪم جا غلام هئا تن لغميڊ Lakhmid عربن جي راڄ تي حملو ڪيو، جيڪي ساساني حڪومت جا مطيع هئا. وڏي خونريزي ٿي ۽ عرب عربن کي ئي ناس ڪندا رهيا. ان ۾ عربن جي گادي جي هنڌ حرا کي ساڙي ناس ڪيو ويو. جيڪو عراقي رڻ پٽ ۾ شهر هو.
اٺيتاليهن سالن بعد، 628ع ۾ جڏهن حضور صلعم جن 58 سالن جا هئا ۽ اسلام جي تبليغ ڪندي ويهه سال ٿي ويا هئن، عربن کي (جيڪي هاڻ مسلمان ٿي هڪ ٿي ويا هئا)، دلاسو ڏئي رهيا هئا ته اهو ڏينهن پري ناهي جو هڪ ڏينهن رومن ۽ ايراني (Persian)سلطنتون فتح ڪنداسين. پاڻ ان وقت انهن سلطنتن جي اڳواڻن کي اسلام قبول ڪرڻ جا خط لکيا. هڪ خط هرڪيولس ڏي جيڪو بازنطاني (Byzantine) شهنشاهه هو ۽ ٻيو ايراني شهنشاهه ڏي. ايراني حاڪم هڪ عرب کان ان قسم جو خط حاصل ڪري باهه ٿي ويو. هن پنهنجي سخت بي عزتي سمجهي ۽ ڪاوڙ ۾ اچي يمن ۾ رهندڙ گورنر کي هي حڪم جاري ڪيو: “حجاز جي ڌرتيءَ تي جيڪو اوچتو هڪ عرب پيدا ٿيو آهي ان مون ڏي هڪ اهڙو خط لکيو آهي جو آئون سوچي به نٿو سگهان. ڪي ٻه اعتبار جوڳا ماڻهو هڪدم حجاز روانا ڪر ته هن کي زنجيرن ۾ ٻڌي مون وٽ وٺي اچنس. جيئن آئون پاڻ هن کي اهڙي خط جي سيکت ڏيان. جيڪڏهن هو هلڻ کان انڪار ڪري ته هڪدم فوج موڪلي انهن عربن کي تباهه ڪر ۽ سندن ان اڳواڻ جو سر مون ڏي موڪل.”
خدا جي قدرت ۽ ڇا اسلام جو شان _ ايراني حاڪم کي ان وقت اها ڳالهه خواب خيال ۾ به نه هئي ته پورن پنڌرهن سالن بعد عرب ايران کي فتح ڪندا ۽ ايران هميشه لاءِ مسلمان ٿي ويندو.
سو اسلام نه فقط مذهب هو، پر پنهنجو پاڻ ۾ وڙهيل عربن لاءِ ٻڌي، طاقت ۽ فتح جي علامت هو. اسلام نه فقط عربن کي هڪ ٿي رهڻ جو سبق ڏنو، پر دنيا جي سڀني ماڻهن لاءِ اهو نياپو ڏنو ته چاهي ڪنهن جو ڇا به رنگ، قوم يا زبان هجي، پر هڪ مسلمان ٻئي مسلمان جو ڀاءُ آهي. الله جي نظرن ۾ اهو انسان نيڪ آهي جيڪو اسلام تي صحيح طرح هلي ٿو. جيڪو نيڪ ڪم ڪري ٿو جيڪو گهڻي کان گهڻي عبادت ڪري ٿو.