سعودي عرب ۾ غربت به آهي
ايڪ هي صنف مين کڙي هوگئي محمود و اياز،
نه ڪوئي بنده رها نه ڪوئي بنده نواز
دنيا جي ٻين ملڪن ۾ گهمڻ خاطر آيلن ۾ غريب به هوندا، پر اهڙا غريب نه جهڙا غريب سڪ جا ستايل هتي اچن ٿا. ڪو غريب پئسو گهٽ هجڻ ڪري گهمڻ (Tourism) جو نه سوچيندو پر هي اهو پٽ آهي جنهن تي پهچڻ لاءِ ثمر هٿ ڪرڻ لاءِ پنهنجي سڄي عمر پئسو پئسو ڪري بچائين ٿا.
هتي پهچي هو فقط عبادت جو ئي سوچي سگهن ٿا. هنن ۾ اها طاقت ناهي جو ڪا قيمتي شيءِ وٺي سگهن. ان جو انداز ان مان لڳائي سگهجي ٿو ته مسجد نبوي جي ٻاهران جيڪي انيڪ دڪان آهن، انهن ۾ ڪجهه زيورن جا به آهن. زيور ڇا آهن شو ڪيس ۽ ڀتيون سونن ڳهن سان ڳاڙهيون ٿيون پيون آهن. مسجد مان نڪرڻ بعد ڪي انهن دڪانن جو رخ رکندي نظر اچن ٿا. جن مان ڪيترن وٽ ايترو پئسو آهي جو اگهه جي به گهڻي پڇ پڇ نٿا ڪن. ڪي ويچارا اسانجهڙن غريب ملڪن جا غريب ماڻهو تسبي ۽ ڪتل وٺندي به سوچيندا رهن ٿا. ڪيترا ويچارا ته رڳو دڪانن ٻاهران ڏسندا رهن ٿا. پنهنجي ملڪ دوستن، يارن، مٽن مائٽن لاءِ ڪجهه وٺي هلڻ ته ڇا پر ان وقت پنهنجي پيئڻ لاءِ پيپسي وٺندي به سوچين ٿا ته جيڪر ڪٿان پاڻي ملي وڃي ته سٺو. ڀاڙو ڏئي هيسيتائين پهچڻ لاءِ ئي هنن ويچارن ڪشالا ڪڍيا هوندا. هي دنيا جا عجيب رنگ ڏسندي عجيب احساس ٿئي ٿو ته هن دنيا ۾ هر قسم جا ماڻهو پيا آهن. عربن جي گهرن ۾ رهندي اهو به ڏسان پيو ته هر وقت هاضمي جي گورين يا ڦڪيءَ تي زور اٿن. سعودي عرب جي ڪيترن شهرن جي گهٽين ۾ اهو به ڏسي رهيو آهيان ته ڪچري جي دٻن مان ٻن ٽن ڏينهن جا اڇلايل خبث (نان) ماڻهون چونڊي ڪڍي کائين ٿا ـ خاص ڪري بنگالي، سائوٿ انڊين ۽ هاڻي پاڪستاني پڻ. ڪو سعودي عرب کان پري ويهي شايد منهنجي هن ڳالهه تي يقين نه ڪري، پر اها حقيقت آهي. هتي اچڻ کان اڳ مون به اهو ٿي سوچيو ته سعودي عرب اهڙو امير ملڪ آهي جتي رڳو پئسو ۽ دولت آهي. ڪوبه غريب ناهي. ائين واقعي آهي، پر مڪاني عربن لاءِ ـ جيڪي ٻي هر ڳالهه پٺيان خوب پئسو خرچ ڪن ٿا، پر ڌارين ملڪن کان آيل پورهيتن کي مزوري ڏيڻ ۾ ڏينهون ڏينهن وڃن ڪنجوس ٿيندا. ظالم زميندار وانگر هو ڀائين ته پورهيت (هارين) جي حصي مان به ڦٻايو وڃي. قرض کڻي ڀاڙا ڀري هتي پهچڻ تي توهان کي ههڙي ملڪ ۾ چار هزار پاڪستاني رپيا مهيني ۾ پگهار ڏنو وڃي ته توهان جي ڇا حالت ٿيندي ـ جتي کير سستو سستو آهي تڏهن به ٻٽيهين رپئي سير آهي. هن پاسي پهرين رڳو پاڪستاني ايندا هئا، پر هاڻ بيروزگاري وڌڻ ڪري ڏکڻ هندستان، بنگلاديش، سريلنڪا جهڙن ڏورانهن هنڌن کان غريب پورهئي لاءِ اچن ٿا ۽ اڄ ڪلهه هتي سعودي عرب ۾ پورهئي کان وڌيڪ (بيروزگار ـ پورهيت) نظر اچن ٿا. Demand کان وڌيڪ Supply آهي. ۽ ان مان هتي جا عرب پورو پورو فائدو وٺي رهيا آهن. سنڌ جي ڏورانهين ڳوٺ جي زميندار وٽ به باگڙي ڀيل اهڙو ڦاٿل ناهي جهڙو هتي عربن وٽ اسان جي ننڍي کنڊ جا ماڻهو. مجبور ٿي هن کي گهٽ پگهار تي به پورهيو قبول ڪرڻو پوي ٿو. اڄ ڪلهه هن پاسي ڪيترا اهڙا مزور، پورهيت، ڪلارڪ، سيلزمئن، ڊرائيور نظر اچن ٿا، جو پگهار فقط 500 ريال اکرين پنج سئو ريال آهي ـ پاڪستاني پنج هزار روپيا به نه ٿيا. ڪيترن هنڌن تي اهڙا ماڻهو به مليا جن کي فقط ٽي سئو ريال مهيني جو پگهار ملي ٿو. هاڻ ٽن سئو ريالن وارو ويچارو ايتري گهٽ اجوري مان قرض لاهي، پنهنجي بيمار ماءُ ڀيڻ جي دوا لاءِ پئسا موڪلي يا پنهنجي پيٽ تي خرچي. هن کي مجبوري ڪچري جي دٻي مان ماني ڪڍي کائڻ لاءِ آماده ڪري ٿي، جو هن کي اسان جي ملڪ جي فقير جيتري به اميد نه آهي ته پنڻ تي ڪو کيس ماني ڀور ڏيندو.
آئون مسجد نبوي جي چوڌاري دڪانن ۽ هوٽلن ڏي هڪ دفعو وري نظر ڊوڙايان ٿو. هڪ ٻه دڪان اک ۾ ائين ڪريان ٿو جيئن پاڻي جي جهاز جو Navigator سمنڊ تي رستو ياد رکڻ لاءِ Buoy يا Beacon کي ياد رکندو آهي. مسجد مان واپسي تي انهن دڪانن جي سڌ ۾ اچي اها ئي گهٽي وٺي، واپس به ان رستي کان وڃڻو اٿم، جنهن کان آيو آهيان.
مسجد ۾ گهڙڻ سان هڪ هنڌ بيهي هڪ دفعو سڄي مسجد جو overview وٺان ٿو. هي مسجد جيڪڏهن سن 632 واري صورت ۾ هجي ها (جڏهن حضور صلعم جن وفات ڪئي) ته اسان لاءِ احترم جوڳي هجي ها، پر ان کي ايترو وڌايو ۽ سهڻو ڪيو ويو آهي جو Architecture جي نقطي نگاهه کان به هڪ اعليٰ مسجد ٿي پئي آهي، جنهن تي موجوده حڪومت توڙي ان کان اڳ جي ماڻهن بنا ڪنهن شڪ جي خوب پئسو خرچ ڪيو آهي ۽ مسجد کي تمام وڏو ڪيو آهي. صبح جي وقت عيد نماز بعد حسن ٻڌائي رهيو هو ته ڪجهه سال اڳ هن مسجد جي اڱڻ واري حصي تي گهر ۽ دڪان هئا. پوءِ هتي جي بادشاهه فهد جيڪو مڪي واري ۽ هن مسجد جو خادم سڏائي ٿو (Custodian of Two Holy Mosques) هن مسجد کي وڏو ڪرڻ لاءِ ماڻهن جا دڪان ۽ عمارتون خريد ڪيون. پهرين ماڻهو ڏيڻ لاءِ تيار نه هئا، پر پوءِ فهد بادشاهه کين سمجهايو ته ڏينهون ڏينهن حاجين جو تعداد وڌندو رهي ٿو ۽ نمازين جي سهوليت لاءِ اسان کي هن مسجد کي وڏو ڪرڻ کپي. اهي زمينون حاصل ڪرڻ لاءِ مالڪن کي تمام وڏا اگهه ڏنا ويا، جيئن هو ڪجهه پرڀرو پنهنجي ڏنل گهر يا دڪان کان تمام وڏو ۽ سهڻو ٺهرائي سگهن.