نثر جو تعارف
نثر اظهار جو تفصيلي بيان آهي، جنهن ۾ چٽائي، رواني، بياني قوت، ٻوليءَ جو سهڻو استعمال ۽ انيڪ خوبيون گھربل هونديون آهن. نثري صنفن جي بيان ۾ موضوع جي موافقت، مٺن گفتن، سهڻن ۽ شيرين لفظن جو استعمال، تحريرن کي زنده جاويد ڪري ڇڏيندو آهي. شاعر پنهنجي خيالن ۽ جذبن کي منظوم شڪل ڏيندو آهي ته نثر نگار پنهنجي تجربن ۽ مشاهدن کي جاندار لفظن، سهڻن اصطلاحن ۽ استعارن جي صفت سان امر ڪندو آهي. اهي تحقيقي و تخليقي ڪاوشون ۽ ادبي فن پارا لفظن جي جدت سان تازگي ۽ مهڪ پيدا ڪندا آهن. ڪامياب نثر نگار نه رڳو ٻوليءَ ۾ لفظن جي چونڊ ۽ جملن جي بيهڪ کي اهم ڄاڻندا آهن. پر موضوع سان به پورو پورو انصاف ڪندا آهن. هڪ انگريزي نقاد نثر جي خوبين کي هن ريت بيان ڪيو آهي.
Good prose will reveals its quality both in style and in its arrangement. The primary virtue of prose style is clear ness. But clearness in not everything must have distinction it must be natural, rising and falling with the subject.
سنڌي نثر
علم ادب ۾ نثر ۽ نثري صنفن جي اهميت هڪ الڳ عنوان آهي. هن ڪتاب جي موضوع ”سنڌي نثر جي صنفن جو اڀياس“، جي مطابق سنڌي نثر جي هيٺ ٿوري وضاحت ڏجي ٿي.
سنڌي نثر جي ابتدا بابت جيڪي روايتون مليون آهن. انهيءَ بابت گرهوڙي صاحب ۽ خليفي محمود نظاماڻيءَ جا ڪجھ ملفوظات يا مخدوم جعفر بوبڪائيءَ جي طلاق جي مسئلي تي لکيل ڪتاب جا ڪجھ جملا، سنڌي نثر جي شروعات شمار ڪيا وڃن ٿا، پر تحقيق صحيح معنى ۾ نثر جو نمونو، آخوند عزيزالله (1746-1824) جو قرآن پاڪ جو تحت الفظ سنڌي ترجمو شمار ڪري سگھجي ٿو، جنهن ۾ گڏ شانِ نزول به ڏنل آهي. جنهن جو ذڪر سنڌ جي ادبي تاريخ ۾ هن ريت آهي.
”واسطي الله جي اڀرندو ۽ الهندو آهي، پوءِ جيڏانهن مهاڙ ڪندا. اوڏانهن آهي خدا. تحقيق خدا جو فضل ڪشادو آهي ۽ ڄاڻندو آهي”. (سورة البقراة آيت 115)
انگريزن جي دؤر ۾، سنڌي الف-ب ٺهڻ کان پوءِ نه فقط نثر ۽ نثر جي صنفن جي ترقي ٿي پر نثر ۽ ان جي قسمن جي ڇنڊڇاڻ جي باري ۾ به ڪافي ڪتابن ۾ معلومات آئي. ان کان سواءِ ڪيئين گرامر ۽ لغتن جا ڪتاب تيار ٿيا. جيڪي نثر جي معلومات وڌائڻ ۾ مددگار ٿيا، سنڌي نثر جي باري ۾ بنيادي معلومات جن ڪتابن ۾ مهيا ڪئي ويئي آهي، انهن مان ڪجھ هن ريت آهن. شروع دؤر ۾ ”هدايت الانشاءَ“ ڪتاب کي اهميت رهي. جيڪو 1312هجريءَ ۾ لکيو ويو. جنهن ۾ نثر نويسي ۽ انشا پردازي جون سمجھاڻيون آهن. اهو ڪتاب خاص طور خطوط نويسيءَ جي اصولن سان سينگاريل آهي. ”ميزان الشعر“ سيد محمد فاضل شاھ جو 1875ع ۾ شايع ٿيو، جيڪو علم عروض جي قائدن قانونن مطابق آهي. ٻيو سندن اهم ڪتاب ”علم بديع ۽ علم عروض“ پڻ هن ڏس ۾ معلوماتي ڪتاب آهي، ان کان سواءِ حڪيم فتح محمد سيوهاڻيءَ جو ”آفتاب ادب“، محمد صديق مسافر جو ”قربِ قليچ“، ڪاڪي ڀيرومل جو، ”گلزار نثر“، ”بهار نثر“ سان گڏ ”سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ“، لطف الله بدويءَ جو ”تذڪره لطفي“، خانبهادر محمد صديق ميمڻ جو ”سنڌ جي ادبي تاريخ“، مرزا صاحب جو ”سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ“ غلام محمد شاهواڻي جا ”ادبي اصول“، ”انتخاب نثر“ ڊاڪٽر غلام علي الانا جو ”سنڌي نثر جي تاريخ“ منگھارام ملڪاڻيءَ جو ”سنڌي نثر جي تاريخ“، ڊاڪٽر محمد ابراهيم خليل جو ”ادب ۽ تنقيد“، ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد جو ”سنڌي ادب جو تاريخي جائزو“ ۽ ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو جو ”سنڌي ادب جي مختصر تاريخ“، ڊاڪٽر نبي بخش جو ”سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ“ ۽ ٻيا به ڪجھ ڪتاب نثر ۽ ان جي صنفن جي ڄاڻ ڏين ٿا.
نثر نويسيءَ جي موضوع تي ڪيترائي مقالا ۽ مضمون لکيا ويا آهن ۽ ڪجھ پي.ايڇ.ڊي جون ٿيسز آهن جن ۾ پڻ نثر ۽ نثر جي صنفن تي روشني وڌل آهي. جيئن مثال طور مضمونن ۽ مقالن ۾ ديوان ڏيارام وسڻمل جو مقالو ”سنڌي نثر تي نظر“ م.ج شهاڻيءَ جو ”سنڌي نثر“ ڊاڪٽر عمر بن دائود پوٽو جو، ”سنڌي ساهت جي اڄوڪي حالت“ ۽ ٻيا ڪيترائي مضمون ۽ مقالا موجوده دؤر جا به هن موضوع تي موجود آهن. جن ٿيسز ۾ نثر جي باري ۾ ڪجھ احوال آيو آهي. انهيءَ ۾ خاص طور ”مرزا قليچ بيگ بحيثيت نثر نويس“، مرزا حبيب الله، ”اوڻهوين صديءَ جا نثر نويس“ ميمڻ عبدالغفور سنڌي ”ورهاڱي کان پوءِ سنڌي ناول جي اوسر“ ڊاڪٽر نور افروز خواجه، (هن ٿيسز ۾ پهريون باب ورهاڱي کان اڳ ۽ ورهاڱي کان پوءِ جي نثر جي جائزي تي مشتمل آهي) ”سنڌي نثر جي ترقيءَ ۾ عورتن جو حصو“ (1985ع تائين) ڊاڪٽر پروين موسى (راقم الحروف) ۽ ٻين به ڪجھ ٿيسز ۾ ڪجھ احوال نثر جي باري ۾ آهي. شروع دؤر جي سنڌي نثر جي نموني کان وٺي هيستائين جي سنڌي نثر ۾ ڪافي ارتقائي تبديليون آيون آهن. (جنهن جي معلومات هن ڪتاب مان قارئين کي ڪافي حد تائين ملي سگھندي).