سون ورنيون دليون
ناول جو جائزو: ”سون ورنيون دليون“ يورپ جي ٻهراڙيءَ جي عڪاسي ڪري ٿو. مترجم لکي ٿو. ”هيءَ آکاڻي ۽ نالن مان ئي پڙهندڙ سهي ڪندو، هڪ انگريزي ناول تان ورتل آهي، مون هن کي سنڌيءَ جو ويس انهيءَ لاءِ ڍڪايو آهي، جو سوچيم، پنهنجي ديس واسين کي ڏيکاريان، جو سون ورني دل وارا جيوَ جتي ڪٿي ٿا ٿين“. مٿئين تحرير کان پوءِ اهو اندازو ٿئي ٿو ته هي ڪتاب مڪمل ترجمو آهي ۽ منجھس ڪردارن جا نالا به پرڏيهي آهن، هن ناول جو اصل مقصد سچن ۽ صاف دل انسانن جي قرباني، پيار ۽ سون ورنن جذبن جي اُپٽار آهي. هيءُ هڪ سماجي، گھريلو ۽ اصلاحي ناول آهي.
ناول جي ڪهاڻي:
ناول جا اهم ڪردار رُٿ، هيلڊار، آلڊينهوفر، رُٿ جي دادي ائنا (وڏي ڀيڻ)، ماسي ۽ ماسات الائيس ۽ هيلڊار جي ڀيڻ ۽ ڪجھ ٻيا ڪردار به آهن. ڪهاڻي مطابق رُٿ (سورمي) هڪ غريب، سٻاجھي ۽ ڪم عمر پر سمجھدار ڇوڪري آهي. سندس پيءُ گيوبرٽ شرابي آهي، جنهن جي ظلمن ۽ ڀرت جي گھڻي پورهئي سبب هوءَ بيمار ٿي رهي. سو ڀيڻ ائنا جي مشوري سان برلن ڇڏي، ٻيلي ڏي ماسي ۽ ماسات الائيس وٽ هوا مٽائڻ ۽ صحت پرائڻ جي خيال کان وڃي رهي ٿي، غريب هئڻ جي ڪري ماسي سندس بي عزتيون ٿي ڪري پر ماسات وري به دلجوئي ٿي ڪريس، ٽرين ۾ سندس ملاقات هيلڊار نالي شخص سان ٿيندي آهي، جيڪو اڳيان هلي کيس چاهيندو آهي ۽ ساڻس مڱڻي به ڪندو آهي، جيئن ته هيلڊار ضدي ۽ پاڻ کي مٿڀرو سمجھڻ واري شخصيت جو مالڪ آهي، کيس رُٿ جي خودداري، حليمي ۽ سادگي نه وڻندڙ آهي سو اڳيان هلي مائيٽي ٽوڙي ڇڏيندو آهي. ٻيلي ۾ رُٿ جو جھانگين وٽ وڃڻ به پسند نه ڪندي هر وقت بي جا اعتراض اٿاريندو آهي، ساڳيءَ طرح هيلڊار جي ڀيڻ به مغرور هوندي رُٿ مان نقص ڪڍندي آهي. هيلڊار جو بالا عملدار آلڊينهوفر (هيرو) عشق جي چوٽ لڳڻ سبب سنجيده ۽ ڪم گو ڏيکاريل آهي. کيس هيلڊار جر مزاج ۽ رُٿ جي حساس هئڻ ۽ ڏکن تي صبر ڪرڻ واري شخصيت جو احساس هجي ٿو. رُٿ تي سندس داديءَ يعني وڏي ڀيڻ جا وڏا وَڙ آهن ۽ هو چاهيندي آهي ته کيس به پاڻ سان گڏ رهائي پر هيلڊار روڪيندو آهي، جنهن تي هو آلڊينهوفر کي سوال ڪندي آهي، جيڪو کيس عزت سان جواب ڏيندو آهي، رُٿ سندس ٿورا مڃيندي چوندي آهي ”آئون اوهان جو ٿورو ٿي بجا آڻيان، آئون اوهان کي پڪ ٿي ڏيان ته پاڻ اوهانجو ڏاڍو هڏ ٺاريندي ڇو ته: ”دل سون ورني اٿس“، ناول اينٽي ڪلائيميڪس تي پهچي مختلف ٿي وڃي ٿو. رُٿ کي زهر ڏيئڻ لاءِ هيلڊار جي ڀيڻ سازش سٽي ٿي، جيڪا ناڪام ٿي ويندي آهي، اتفاقاً اهو زهر سندس پٽ ”ايڊورڊ“ ۽ ”ايوا“ پي ڇڏيندا آهن، انهن قتلن سان حالتون هڪدم مختلف ٿي وينديون آهن. اهو الزام هيلڊار تي لڳندو آهي ته هن پنهنجي پٽ ۽ ڀاڻيجي کي ماريو آهي جو ڀيڻس سندس پيءَ کان هيلڊار جو ورثو ايڊورڊ جي نالي ڪرايو هو، رٿ پنهنجي مڱڻي ٽٽڻ جو احساس نه ڪندي هڪ سچي ۽ باهمت انسان وانگر، انسانيت جي نالي هيلڊار کي جيل ۾ تسلي ڏيندي آهي، جنهن تي هو سخت شرمندو ٿي کيس يقين ڏياريندو آهي ته رٿ جي تسلين ۽ سمجھ سندس زندگي تبديل ڪري ڇڏي آهي. هن مان هٺ، فخر، ظاهري مان مريادا، ڪڍي دل جي صفائي، سچائيءَ ۽ خلوص جي روشني اندر ۾ روشن ڪئي آهي.
آخري باب ۾ رٿ شادي شده ۽ پٽ جي ماءُ جي حيثيت سان ڏيکاريل آهي، آلڊينهوفر سان پرڻجي ويئي آهي. وٽن هيلڊار جو خط اچي ٿو، جنهن ۾ لکيل آهي ته سندس ڀيڻ پنهنجو ڏوھ باسيو آهي ۽ هو جيل مان هاڻي آزاد آهي پرهاڻي هو سندس ورثي کي رُٿ جن جي مدد سان ٻيلاين کي ڏيڻ سان گڏ خيراتي ڪمن ۾ خرچ ڪرڻ ٿو چاهي، بيشڪ کيس گھر گھاٽ ۽ اولاد يا دنياوي نعمتون ڪونهي پر رب پاڪ کيس هاڻي ”سون ورني دل“ عطا ڪئي آهي.
ناول جو مقصد:
هن ناول جو خاص مقصد نيڪيءَ جي پرچار ۽ ان جو صلو ملڻ آهي، هن ۾ اهو سبق سمايل آهي ته نيڪ دل انسانن کي سندن نيڪيءَ جو صلو ضرور ملي ٿو ۽ برائين کي به نيڪيءَ سان ختم ڪري سگھجي ٿو. رُٿ جي اخلاق ۽ سٺي رويي، هيلڊار جي هٺ ۽ غرور کي ختم ڪري کيس سڌاري هڪ نيڪ ۽ باعمل انسان بنايو. صبر، حوصلي ۽ همت سان برداشت ڪرڻ به نيڪي آهي، نيڪ ۽ ”سون ورنيون دليون“ ئي دنيا مان برائيءَ جي پاڙ پٽين ٿيون.
علمي ۽ ادبي حيثيت:
ڪنهن به ٻوليءَ مان ادبي فن پاري کي ترجمو ڪرڻ هڪ مشڪل امر آهي، انهيءَ فن پاري جي اصليت قائم رکڻ ۽ جنهن ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪيو وڃي، انهيءَ ٻوليءَ جي شگفتگي ۽ تازگي قائم رکڻ وڌيڪ ڏکيو ڪم آهي، پر سنڌي ادب ۾ بهترين سنڌيڪار هر دور ۾ رهيا آهن، جن مختلف ٻولين جا ڪيترائي فني شاهڪار سهڻي ۽ سليس ترجمي سان سنڌي ادب جي سونهن بنايا آهن. هن ناول جي ٻولي سمجھ ۾ اچڻ سان گڏ پهاڪن، اصطلاحن ۽ چوڻين سان سينگاريل آهي، جيڪي موقعي مهل مطابق ۽ برجستا آهن جن سان ترجمي ۾ به اصليت جو گمان ٿو لڳي. مثلاً: ”عطر جي اوت اوتڻ“، ”سچ تان مرچ لڳڻ“، منهن ۾ مڱ پوڻ“، ”اهڙي ڪُڇي جهڙي ڀت“، ”چيلھ ڀڄي پوڻ“، ”تتي هينئين ابتو پاراتو ڏيڻ“، ”وڍَ وجھڻ“، ”نڪ کي مر لاهڻ“، ”وار ونگو نه ٿيڻ“، ”گدڙ ڊاک نه پڄي آکي ٿو کٽا“، ”چار رتيون سرس ٿيڻ“، ”هيريءَ سندي هير، ٽنگ ڀڳيءَ نه لهي“، ”ان جو منهن جنڊ ڏانهن“، ”ڏانوَڻ ۾ ڏانئجي وڃڻ“ وغيره. سهڻي سنڌي ۽ هندي لفظن جو استعمال آهي، جيڪي ڳوٺاڻي ٻوليءَ جو مرڪ آهن ۽ عام جام استعمال ٿيندا آهن، جيئن جهانگي، اڻاسو، ڇيڳلو، اونهو، اوڙاھ، کپ کوڙڻ، ملولائي، جوت، ڳنڀيرتا، تڙ تانگهو، منوڪا منا، سنسائڻ وغيره. ناول جي ٻولي، منظر ۽ مڪالما وڻندڙ آهن، جملن جي بيهڪ ۽ لفظن جي سهڻي استعمال جا ڪجھ مثال هيٺ ڏجن ٿا. ايوا رُٿ کي چوي ٿي: ”منهنجون اکيون آرسيءَ جيان آهن، جن ۾ منهنجا ڀاوَ ۽ ويچار چٽا ئي چٽا پيا ڏسجن، تنهنجين ۾ نهارجي ٿو ته هَرَ هَرَ نيون پروليون، پيون ڏسين، اهي ته ڪوسلڻ وارو سلي“. (صه، 33)
هيلڊار جي عشق جي اظهار تي رُٿ جو دانشمنديءَ وارو جواب، ”آئون ڇوري ڇني، اوهان جهڙي آڪهائتي ۽ بڻائتي مڙساڙؤ سان منهنجي ڪهڙي بڻت پئي سگهندي اوهان پنهنجي ڪاتر، پاڻ جهڙن مان ئي ڪو جيس ڳولهي لهو، آئون هڪڙي اڻ پڙهيل، ڏتڙيل گهرجي ڪنيا، مون مان اوهان کي ساءُ ايندو ئي ڪونه“. (صه، 87)
منظرنگاري:
”پکي اڃان آکيرن ۾ ويٺا هئا، ڏاڍيون لاتيون پئي لنويائون ماڪ جا ڦڙا به ته سائي سبز گاھ تي ثابت بيٺائي هئا آسپاس ايئن پئي ڏٺو، ڄڻ ته ڪي زمردن سان جھنجھيل ۽ موتين ڳتيا غاليچا وڇايا پيا هئا“ (صه، 42). هن ڪتاب مان پختي ٻولي، خوبصورت بياني اسلوب، لفظن جي سهڻي ۽ مناسبت واريءَ چونڊ جي خبر پوي ٿي.
ناول تي رايا: ”سون ورنيون دليون“ ۾ استاد صاحب جي عبارت ڪا آهي؟ نجي ڏيهي سلوڻي سنڌي، جهونن محاورن، ڪهاوتن سان ڀرپور، جملن جي بناوٽ موزون ۽ دلپذير سنڌي زبان جو گنج پکڙيو پيو آهي. (صه، 87 ”سنڌي نثر جي تاريخ“ منگهارام ملڪاڻي).
ترجمو ڪيل ناولن مان ”سون ورنيون دليون“ گھڻو مشهور ٿيو، ناول جي ڪهاڻي ۽ ڪردارن جي ڪارڪردگيءَ کي لالچند جي آسان ۽ روان زبان دوآتشه بڻائي ڇڏيو. (صه 155، ”سنڌي نثر جي مختصر تاريخ“ ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو).