مضمون ۽ مقالي جي علمي ۽ ادبي اھميت:
مضمون يا مقالي لاءِ جديد تحقيق مطابق ضروري آھي ته ترتيب مطابق ان کي ٽن حصن ۾ ورھائي لکيو وڃي، جنهن ۾ پھرين موضوع جو تعارف ٻئي حصي ۾ موضوع کي مثالن سان سمجھائڻ، ته ٽئي حصي ۾ سڄيءَ ڄاڻ جو نچوڙ پيش ڪيو وڃي. جيڪي به ليک سوچيل سمجھيل رٿا مطابق لکجن ٿا. اھي ڪارائتا ليکيا ويندا آھن. جڏھن سنڌي ادب کي تحقيقي انداز سان پرکڻ شروع ڪيو ويو تڏھن تحقيقي ۽ تنقيدي ڪتاب ادب جو حصو بنيا. 1875ع ۾ ”ميزان الشعر“ سيد فاضل شاھ لکيو. ڊاڪٽر گربخشاڻيءَ تجزياتي انداز سان شاھ جي ڪلام تي تنقيدي نظر وجھي، ”مقدمهءِ لطيفي“ جھڙو اھم مقدمو لکيو، جنهن جي جواب ۾ محمد بخش واصف تنقيدي انداز سان ”شرح لطيفي“ لکيو. انهيءَ کان سواءِ ڪاڪي ڀيرومل جو ”لطيفي سير“ لالچند جو ”سونهارو سچل“، ”شاھاڻو شاھ“ مرزا قليچ بيگ جو ”علم و ادب“، ”احوال شاھ عبداللطيف“، ”انشاءَ سنڌي“، سانگيءَ جو ”لطائف لطيفي“ لطف لله بدويءَ جو ”تذڪره لطيفي“ (ھن ۾ شاعري جي فن ۽ شاعراڻي قوتن جي بيان سان گڏ مختلف شاعرن جي سوانح ۽ شاعريءَ جو احوال آھي) دين محمد وفائي، جو ”لطف الطيف“ علامه آءِ آءِ قاضي جو ”شاھ لطيف ۽ ان جو فن“ انهيءَ کان سواءِ ”تنقيد نگاري“ احسان بدوي، ”شاھ سچل سامي“ محمد ابراھيم جويو ” ڪنزالطيف“ ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو، ”ادبي تنقيد جا اصول“، مراد علي مرزا ”سنڌي ٻوليءَ جو سماجي ڪارج“، ڊاڪٽر الھداد ٻوھيو، ”علم السان ۽ سنڌي زبان“، پروفيسر علي نواز جتوئي، ”لساني جاگرافي“، ”سنڌي ٻولي جو بڻ بنياد“ ڊاڪٽر غلام علي الانا، ”اترادي ٻولي“، ڊاڪٽر ھدايت پريم، ”ادب ۽ تنقيد“ شيخ محمد ابراھيم خليل ”بيت، سٽا ۽ اوسر“ ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد، ”ادبي تنقيد، فن ۽ تاريخ“، ڊاڪٽر فھميده حسين ”سنڌي ڊراما جي ارتقائي تاريخ“، مير محمد نظاماڻي ۽ ٻيا انيڪ تحقيقي ڪتاب سنڌي نثر ۾ لکيا ويا آھن. ڪيتريون ئي ٿيسز ۽ مونو گراف يونيورسٽين جي سنڌي شعبن جي طرفان منظور ٿي ڇپجي چڪا آھن، جن ۾ ”سنڌي ناٽڪ جي تاريخ“ ڊاڪٽر محمد يوسف، ”سنڌي غزل جي اوسر“ ڊاڪٽر اياز قادري ”لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو“ ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو، ”سنڌي صحافت جي ارتقا ۽ تاريخ“، ڊاڪٽر عزيز الرحمان ٻگھيو ”خيرپور جي ميرن جو علم و ادب ۾ حصو“ ڊاڪٽر عطا محمد حامي، ”لاڙ جي ادبي ۽ ثقافتي تاريخ“، ڊاڪٽر غلام علي الانا، ”سنڌي مرثيه نويسي“ غلام رسول بلوچ، ”سنڌي گيت“، ”تاج جويو“، افسانه نويسيءَ جي اوسر“ ڊاڪٽر شمس الدين عرساڻي ۽ ٻيا تحقيقي ڪتاب شامل آھي. انهيءَ کان سواءِ سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخن ۾ ڪاڪي ڀيرومل، خانبهادر محمد صديق ميمڻ، منگھارام ملڪاڻي، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، ڊاڪٽر غلام علي الانا، داڪٽر عبدالجبار جوڻيجو، اڪبر لغاري، سيد مظهر جميل، ڊاڪٽر پروين موسى، مختيار ملاح جا ڪتاب آھن. ھيءَ سڀ ادب ۽ ٻوليءَ جون تاريخون سنڌي ٻولي ۽ ادب جي موضوعن سان گڏ شاعرن ۽ نثر نويسن جي سوانح ۽ خدمتن تي روشني وجھندڙ آهن جي پڻ مقالاتي ادب جو حصو آھن.