لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

سنڌي نثر جي ڪن صنفن جو اڀياس

ھي ڪتاب مضمون، مقالن، سفرنامن، ناول، افساني ۽ ڊرامي جو اڀياس آھي. ھي ڪتاب سي.ايس.ايس، پي.سي.ايس ۽ ڊگري حاصل ڪندڙن لاءِ ڪارائتو آھي. پروفيسر پروين موسى جو هيءُ ڪتاب، سنڌي ادب ۾ تنقيدي ادب جي تاريخ ۾ هڪ بهترين اضافو آهي. محترمہ جي لکڻ موجب، پاڻ هيءَ محنت C.S.S, P.C.S جهڙن چٽا ڀيٽيءَ وارن امتحانن کان سواءِ گرئجويٽ ۽ ايم. اي جي امتحانن جي نصابي ضرورتن کي سامھون رکي لکيو اٿس، پر منھنجي خيال ۾، هن ڪتاب ۾ شامل ڪيل مواد جو معيار، گھڻو مٿانھون آهي، هي ڪتاب سچ، پچ تہ شاگردن کان سواءِ سنڌي علم ادب جي عام مطالعي۾ دلچسپي رکندڙ هر ماڻهو ۽ محقق جي خواهش پوري ڪرڻ جي سلسلي ۾ معلومات ۽ اُن لاءِ گھربل مواد جون گهرجون پوريون ڪري ٿو.

Title Cover of book سنڌي نثر جي ڪن صنفن جو اڀياس

مضمون نويسيءَ جي ارتقا ۽ دنيا جي ادب ۾ مضمون نويسيءَ جي شروعات:

مضمون نويسيءَ جي صنف فرانس کان شروع ٿي، دنياوي ادب جو پھريون مضمون فرانسيسي اديب مانيٽن لکيو. لارڊ فرانسز بيڪن (1561-1626ع) بهترين فلسفيانه مضمون 1577ع کان 1621ع تائين لکيا، جيڪي ”بيڪنز ايسيز“ جي نالي سان مشھور ٿيا. اھو ڪتاب لارڊ بيڪن جي حياتيءَ ۾ به بار بار ڇپيو ۽ جنهن جي ڪري کيس ”انگريزي افلاطون“ ڪري سڏيو ويو اصل ڪتاب انگريزيءَ ۾ آھي ۽ دنيا جي ڪيترين ئي ٻولين ۾ ترجمو ٿيو آھي. ھي ڪتاب مضمون نويسيءَ جي دنيا ۾ ھڪ انقلاب ثابت ٿيو. سنڌيءَ ۾ انھيءَ جو ترجمو مرزا قليچ بيگ ”مقالات الحڪمت“ جي نالي سان ڪيو. جيڪو سنڌي مضمون نويسيءَ ۾ به پھريون مضمونن جو مجموعو آھي. انگريزي ادب ۾ ڊرائيڊن، ايڊيسن، جانسن، گولڊ سمٿ ۽ ٻيا ڪيترائي مشھور مضمون نگار ٿي گذريا آھن ۽ ڪافي جڳ مشھور مضمون ۽ مضمونن جا مجموعا دنيا جي ادب ۾ عام ٿيا. جيئن ڪارلائل جو ‘Past & Present’ رسڪن جو ‘Wild, Olive’ ليمب جو ‘Essay of Elia’ ۽ ميٿيو آرنلڊ جو ‘Culture and Anarchy’ ۽ ٻين ڪيترن مشھور مضمونن کي سنڌي عالمن ۽ اديبن مطالعو ڪيو ته کين سنڌي ادب ۾ ترجمي سان گڏ طبعزاد مضمون لکڻ جو خيال ٿيو. جنهن ۾ اردو ادب جي مضمون نويسي جو به اثر آھي. اردو ادب ۾ به مضمون جي شروعات تقريبا 19 صديءَ جي اڌ ۾ ٿي سر سيد احمد خان (1817-1889ع) جا مضمون اردوءَ ۾ اوائلي مضمون شمار ڪيا وڃن ٿا. سندن ”تهذيب اخلاق“ اردو انشا پردازيءَ ۾ پيڙھ جي پٿر جي حيثيت رکي ٿو. محمد حسين آزاد جو ”نيرنگ خيال“ ۾ مختلف ۽ منفرد طرز تحرير جا مضمون ملن ٿا. انهيءَ کان علاوه شروع دؤر ۾ عبدالحليم شر ۽ ڊاڪٽر وزير آغا جا مضمون انگريزي ادب جي گولڊ سمٿ ۽ ايڊيسن وانگر لکيل آھن.
اردوءَ جي جن مضمون نگارن جو سنڌي ادب تي اثر ٿيو تن جا نالا ھي آھن: علامه سيد سليمان ندوي، خواجه حسن نظامي، ڊپٽي نذير احمد، منشي پريم چند، مولوي عبدالحق، (باباءِ اردو) مرزا فرحت لله بيگ ۽ ڪجھ ٻيا اچي وڃن ٿا. انگريزي ۽ اردو کان سواءِ دنيا جي ٻين ٻولين جي مضمون نويسيءَ جو فن پڻ سنڌي ادب تي اثر انداز ٿيو. جيئن عربي فارسي، بنگالي، ھندي وغيره ننڍي کنڊ جي سياسي، سماجي، اقتصادي ۽ مذھبي ڇڪتاڻ جي حالتن موضوع جي لحاظ کان سنڌي مضمون نويسيءَ تي پنهنجا اثر ڇڏيا، شروع دؤر جي اخلاقي ۽ نصيحتي مضمونن کان پوءِ ڪيترن ئي موضوعن جا مضمون لکيا ويا.