ناول جي فن جو تعارف
فني طور ناول ڪجھ اصولن ۽ ماپن سان ترتيب ڏنو ويندو آهي. انهن مان ڪجھ کي ناول جا جزا چئي سگھجي ٿو. ناول بياني ۽ هيئت طور ڪجھ قسمن تي مشتمل آهي، جيئن رومانوي، نفسياتي، ڊرامائي، جاسوسي، سياسي، سماجي، معاشي، اخلاقي، اصلاحي، فلسفياڻو، تبليغي ۽ ٻيا آهن. خطن جي ذريعي به ناول جي ڪهاڻي عمل ۾ ايندي آهي.
ڪجھ ناولن ۾ ڪردارن ۽ واقعن جي گھڻائيءَ جي ڪري ڪهاڻي ڊگھي ٿي ويندي آهي ته ڪڏهن ڪڏهن تسلسل به ٽٽي ويل محسوس ٿيندو آهي. جيئن سنڌي ناول، ”پڙاڏو سوئي سڏ“ ۾ ڪٿي ڪٿي ورجاءُ يا دهراءُ آهي، ته ڪٿي ڪٿي ناول نگار پنهنجي سورمن يا سورمين کي سپر نيچرل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي (ڪردار ناول نگار جي تخليق ۽ سندس لکت جو سرمايو هوندا آهن. هر تخليقڪار کي پنهنجي تخليق سان بي انتها محبت هوندي آهي انهيءَ ڪري ممڪن آهي ته هو کيس اُڀارڻ جي ڪوشش ۾ غير ضروري ڊيگھ ڏانهن ڇڪجي ويندو هجي). ”سانگھڙ“ جي طويل هئڻ جو سبب واقعن جي گھڻائي آهي، ”زينت“ ۾ ناول نگار پنهنجي ڪردارن جي شخصيت جي گھڻن رُخن کي ظاهر ڪرڻ لاءِ سمجھاڻين ۽ نصيحت جي انداز کي اختيار ڪيو آهي. ڊاڪٽر غلام حسين پٺاڻ مٿئين طريقي تي هن ريت راءِ ڏني آهي: ”ناول نگار پنهنجي ڪردارن جي شخصيت کي اُجاگر ڪرڻ لاءِ سندن مقصد جي خلش کي جھڪو ڪرڻ لاءِ ڪن جاين تي تمام گھڻو بيان ڪندو آهي ۽ هر ڳالھ کي ڊگھو ڪري پيش ڪندو آهي ۽ چڱيءَ طرح سمجھائڻ لاءِ وڌيڪ سمجهاڻيون، خيال ۽ رايا ڏيندو آهي“.
ناول ۾ مقصديت هئڻ ۽ اخلاقيات جو دائرو قائم رهڻ خاص حيثيت رکن ٿا. پلاٽ، ڪهاڻي، ڪردار نگاري، گفتگو، جذبات نگاري، سيرت نگاري منظر نگاري، حقيقت پسندي، فصاحت ۽ بلاغت ته ضروري آهن، پر ناول ۾ وقت، جاءِ ۽ مڪان، عبارت آرائي ۽ ٻين فني جزن جي هم آهنگيءَ سان هڪ سٺو ناول وجود ۾ اچي ٿو، سنڌيءَ ۾ گهڻا ناول لکيا ويا آهن، پر فني ڪسوٽيءَ تي پورا لهندڙ ۽ پڙهندڙن ۾ مقبول ٿيل ناول گهٽ تعداد ۾ آهن. ”عام طور پڙهندڙ ناول وندر ۽ دلچسپيءَ لاءِ پڙهندو آهي هو ناول جي فن ڏانهن ڪڏهن به ڌيان نه ڏيندو آهي تنهن ڪري پڙهندڙن ۾ گهڻو ڪري اهي ناول ڪامياب ٿيندا آهن، جيڪي پڙهندڙن جي خواهش جو پورائو ڪندا آهن يا هنن جي حالتن سان دلچسپي رکندا آهن، اهڙا ناول انساني امنگن ۽ خواهشن سان ڀرپور هوندا آهن“. اهڙائي ناول ڪامياب ٿيندا آهن.
ڏٺو وڃي ته ناول انساني زندگيءَ جو اڀياس آهي ۽ منجهس زندگيءَ جا ويچار، خواهشون، جذبا ۽ سوچون سمايل آهن. گڏوگڏ فني ماپن ۽ اصولن سان ٺهڪي ايندڙ ناول علمي ۽ ادبي طور اثرائتا هجن ٿا.