لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

سنڌي نثر جي ڪن صنفن جو اڀياس

ھي ڪتاب مضمون، مقالن، سفرنامن، ناول، افساني ۽ ڊرامي جو اڀياس آھي. ھي ڪتاب سي.ايس.ايس، پي.سي.ايس ۽ ڊگري حاصل ڪندڙن لاءِ ڪارائتو آھي. پروفيسر پروين موسى جو هيءُ ڪتاب، سنڌي ادب ۾ تنقيدي ادب جي تاريخ ۾ هڪ بهترين اضافو آهي. محترمہ جي لکڻ موجب، پاڻ هيءَ محنت C.S.S, P.C.S جهڙن چٽا ڀيٽيءَ وارن امتحانن کان سواءِ گرئجويٽ ۽ ايم. اي جي امتحانن جي نصابي ضرورتن کي سامھون رکي لکيو اٿس، پر منھنجي خيال ۾، هن ڪتاب ۾ شامل ڪيل مواد جو معيار، گھڻو مٿانھون آهي، هي ڪتاب سچ، پچ تہ شاگردن کان سواءِ سنڌي علم ادب جي عام مطالعي۾ دلچسپي رکندڙ هر ماڻهو ۽ محقق جي خواهش پوري ڪرڻ جي سلسلي ۾ معلومات ۽ اُن لاءِ گھربل مواد جون گهرجون پوريون ڪري ٿو.

Title Cover of book سنڌي نثر جي ڪن صنفن جو اڀياس

ديس پرديس:

هندوستان جي احوال جو سفرنامو ادبيات جي مالڪ سليم قريشي جو لکيل آهي، ٻه سئو ويهن صفحن جي هن ڪتاب جو پهريون ڇاپو، مئي 1982ع ۾ سنڌ پرنٽنگ پريس، اڪال ڀونگا وارن، زيب ادبي مرڪز تان شايع ڪرايو. هن سفرنامي ۾ هندوستان جي مشهور شهرن، امرتسر، دهلي، جئپور ۽ بمبئيءَ جو احوال ڏنل آهي. ”ديس پرديس“ جي مهاڳ ۾ ڊاڪٽر غلام علي الانا لکيو آهي ته: ”هيءُ سفرنامو هڪ اهڙو بيان آهي، جيڪو پڙهندڙن کي ڀارت جي سفر ڪرڻ وقت رهنما وانگر مدد ڏيئي سگهي ٿو“. الانا صاحب چواڻيءَ ته: ”ليکڪ ڪتب فروش هئڻ سان گڏ ڪتب شناس پڻ آهي“ انهي لحاظ کان هن سفرنامي کي سٺيءَ ڄاڻ سان نوازيو آهي لڳي ٿو انهيءَ ڪُتب شناسيءَ کين لکڻ جو شوق ڏنو آهي. سليم پنهنجي گهمڻ ڦرڻ جو احوال ڊائريءَ جي صورت ۾ لکيو، جيڪو پوءِ پاڪستان ۾ اچي خان محمد پنهور ۽ نثار حسينيءَ جي مدد سان ڪتابي صورت ۾ آندائين.

ديس پرديس جو جائزو:
سنڌي ادب ۾ هندوستان جي سفر تي مشتمل ڪيترائي سفرناما لکيا ويا آهن، جيئن ”قدم ڪاپڙين جا“ امداد علي سرائي، ”ديسين وٽ پرديس“ قاضي عمر، ”ٽي مسافر ٽي شهر“، اياز لطيف پليجو، مريم ۽ اختر بلوچ، ”بهادر گڏيا بهادرين“ سائين جي.ايم سيد، ”ديس بديس“ عبدالحئي پليجو، ”اندر جنين اڃ“، ”سرهي سرهي سار“ ماهتاب محبوب ۽ ڪجھ ٻيا به سفرناما آهن. ڪجھ هندوستان جا سفرناما سليم قريشي جي ڪتاب کان اڳ جا لکيل آهن ته ڪجھ پوءِ ڇپيا آهن. هر ليکڪ جو پرکڻ، پروڙڻ ۽ لکڻ جو پنهنجو الڳ طريقو آهي، سليم قريشيءَ هندوستان کي ڪيئن ڏٺو ۽ ڪهڙي ريت بيان ڪيو. انهيءَ جي خبر ”ديس بديس“ جي پڙهڻ کان پوءِ پوي ٿي.
”ديس بديس“ 1982ع جو لکيل آهي، انهيءَ ڪري ظاهر آهي ته هن ڪتاب ۾ 38 سال اڳ جي هندوستان جو ذڪر ڪيل آهي. وقت گذرڻ سان هر ملڪ ۾ ڪجھ ترقياتي تبديلي به اچي ٿي. پر ته به بنيادي معلومات ساڳي رهي ٿي. ليکڪ پنهنجي دوست فياض سان گڏ ٽرين رستي لاهور پاڪستان کان امرتسر ذريعي دهلي پهچي ٿو. دهليءَ جا خاص گھمڻ جا هنڌ، جيئن لال قلعو، بادشاهي مسجد، (1130ع جو قطب الدين ايبڪ جو ٺهرايل) ”قطب مينار“، يونيورسٽي، غالب اڪيڊمي، غالب لائبريري، ايلقنا جون غارون ۽ دهليءَ کان چار ميل پري گوتم ٻڌ جي نالي جو باغ (جيڪو 25 سئو سال پراڻو ۽ وڏيءَ ايراضي جو باغ آهي) سليم قريشيءَ بيان ڪيا آهن، خواجه قطب الدين بختيار ڪاڪي ۽ خواجه نظام الدين اوليا جي مزارن تي حاضري ڀرڻ جو احوال ڏنل آهي.
جئپور جي لاءِ سفرنامانگار لکي ٿو ته: ”تعميرات جي لحاظ کان سهڻو شهر آهي ۽ ٻيهر تعمير ڪرايو ويو آهي. چار جبلن جي وچ ۾ واديءَ وانگر هن خوبصورت شهر ۾ چار مشهور قلعا آهن، جن ۾ نانڳڙھ جو قلعو تمام ڏسڻ وٽان آهن. خاص طور راجا مان سنگھ جي ستن راڻين لا ٺهرايل ست محلات آهن، جيڪي هڪجهڙائي ۽ حسين چترڪاريءَ جي لحاظ کان تعمير جي فن جو نادر نمونو آهن. انهيءَ کان سواءِ جل محل ۽ اڪبر بادشاھ جي تاريخي روايتن مطابق اڍائي ڏينهن ۾ اڏايل مسجد ۽ ڪجھ ٻيا هنڌ گھمڻ وٽان آهن.
آگري جو تاج محل ڏسندي سليم قريشي گھڻو متاثر ٿئي ٿو. سندس چوڻ مطابق ”ڪيتري نه خوبصورت عمارت آهي. واقعي محلن جو تاج آهي“. آگري ۾ سندس مطابق بهترين ترين عمارت تاج محل آهي، جنهن لاءِ ڀلي اخبارن ۽ رسالن ۾ اچي پيو ته آگري جي صنعتي علائقي جي دونهن تاج محل جي حسن کي نقصان پهچايو آهي، پر حقيقت ۾ ان جي خوبصورتيءَ ۾ اڄ به ڪو فرق محسوس نٿو ٿئي. آگري ۾ اڪبر بادشاھ جو مقبرو، لال باغ قلعو ۽ فتح پور سيڪري (جتي بابا سليم الدين چشتي جي مزار آهي) ڏسڻ جهڙا هنڌ آهن. جمنا نديءَ جي ڪناري آگري جو تاريخي شهر گهمڻ وٽان آهن.
بمبئيءَ جي جاگرافيائي حيثيت ڄاڻائيندي هن گهڻ ماڙ فليٽن ۽ گهميل آبهوا واري شهر جا ڪيترائي خوبصورت علائقا جيئن چوپاٽي، ميرن ڊرائيو، نريما پوائنٽ، باندرا ماهيم وغيره بيان ڪيا ويا آهن. گڏوگڏ هندوستان ۾ غريبي ۽ اميريءَ جي امتزاج کي ذڪر ڪيو ويو آهي. اهو ڄاڻايو ويو آهي ته بهترين پوش علائقن ۾ به ڪچيءَ آباديءَ نموني جا علائقا ڏسڻ ۾ اچن ٿا. انهيءَ کان سواءِ هندوستان جي سفرنامن ۾ عام طور فلمي صنعت ۽ فلمن جي باري ۾ احوال هجي ٿو، جيڪو سليم قريشي پڻ ڏنو آهي ۽ ڪجھ فنڪشنن جو احوال پڻ شامل آهي. سفرنامي ۾ ليکڪ سفر تي ٿيل خرچ پکي جو وچور پڻ شامل ڪيو آهي ته جيئن پڙهندڙن ۽ سفر لاءِ اُسهندڙن کي معلومات ملي. سندن مڪمل سير ۽ سفر چاليهن ڏينهن تي مشتمل هو. 9 آڪٽوبر کان 30 نومبر 1980ع تائين.

ديس پرديس جي علمي ۽ ادبي اهميت:
هن سفرنامي ۾ هندوستان جي سفر لاءِ مڪمل رهنمائي آهي، جا هڪ اهم خوبي آهي، بيشڪ هن ڪتاب ۾ ادبي انداز جي ڪمي آهي. پر سليس ۽ سادن جملن سان هندوستان جي باري ۾ ليکڪ پنهنجي ذاتي راءِ جو اظهار معلوماتي انداز سان ڪيو آهي جنهن ۾ هندوستان جي وڏن شهرن امرتسر، بمبئي، دهلي ۽ جئپور جي ڪارائتي ڄاڻ سان گڏ هندوستان جي مختلف ريلوي اسٽيشنن ۽ ريلوي جي نظام کي بيان ڪيو ويو آهي. ليکڪ چواڻيءَ ته هتي ريلوي جي بڪنگ جو انتظام لاجواب آهي، مختلف هوٽلن جي احوال ۽ کاڌي پيتي جي شين کي ذڪر ڪندي انهن جي ڀيٽ سنڌ جي هوٽلن سان ڪري خرچ پکي جي ڄاڻ ڏني وئي آهي، ببمبئيءَ ۾ ٽن ڪيٽيگرين ۾ هوٽلون ورهايل آهن جن کي ميٽروپوليٽن سرٽيفڪيٽ مليل آهي جتي ڪابه بارگيننگ ڪونهي ۽ اگھ مقرر آهي. هن سفرنامي ۾ هندوستان ۾ سنڌي ڪتابن جي ڇپائي ۽ وڪري جي باري ۾ ڪيل سروي بابت ليکڪ هڪ مڪمل باب آخر ۾ ڏنو آهي ۽ گڏوگڏ سنڌي محققن ۽ ليکڪن سان ملاقات جو ذڪر جنهن ۾ خاص طور ڊاڪٽر مرلي ڌر جيٽلي، هيرو ٺڪر (جنهن قاضي قاضن جي ڪلام جي باري ۾ سندن تحقيق ٿيل ڪتاب کين تحفي ۾ ڏنو) شامل آهن. هن ڪتاب ۾ ڇپائيءَ جون غلطيون نه هئڻ برابر آهن، باقي ادبي انداز سان لکڻ لاءِ سليم قريشيءَ شروع ۾ ئي ڄاڻايو آهي ته ”مان اديب نه آهيان جو هن ۾ گھربل رنگ ڀري سگهان“ نثار حسينيءَ راءِ ڏني آهي ته، ”هيءُ ڪتاب نه ٺيٺ ادبي ٻوليءَ ۾ لکيل آهي ۽ نه ئي وري ڪنهن اديب لکيو آهي اهو عام بنيادي ڳالهائيندڙ ٻولهائيندڙ ٻوليءَ ۾ هڪ ماڻهوءَ جي تاثرات تي ٻڌل ڪتاب آهي“.