لاڙ جو سير
ڪتاب جو جائزو: يارنهن مضمونن تي مشتمل هن ڪتاب جا مضمون لاڙ جي علائقي جي باري ۾ آهن، فقط ٻه طويل مضمون الڳ موضوع تي آهن، جيڪي پيش ڪرڻ سان ليکڪ نه رڳو سنڌي ٻوليءَ ۽ شعر جي ابتدائي ڄاڻ ڏني آهي. بلڪه ”لاڙ جي ٻوليءَ جي تاريخ“ کي به سمجهڻ ۾ مدد ملي آهي.
ليکڪ ”پيش لفظ“ ۾ لاڙي ٻوليءَ کي نج ۽ اصل سنڌي ٻولي سڏيو آهي جيڪا رسيلي ۽ سوادي آهي، لاڙ کي سنڌي ٻوليءَ ٺهڻ جو ڪارخانو سڏيو آهي. سندس نظر ۾ لاڙين جي سڀاءَ جي نهٺائيءَ ۽ نماڻائيءَ جي ڪري هيءَ نماڻي ٻولي آهي. شاھ سائينءَ جي ڪلام ۾ لاڙي محاورن ۽ لاڙي لفظن جي موجودگي هن ٻولي جي اهميت کي وڌائي ٿي. ”لاڙ جي هڪ رات“، ”لاڙ جي ٻي رات“ ۽ ”جهنگ جو سير“ مضمون خاص لغت جي اڻ کٽ کاڻ ۽ لوڪ ادب جو خزانو آهن. هنن مضمونن ۾ لاڙين سان، ڪچهرين جو بيان، وڻندڙ آهي. سنڌي لوڪ ادب جي صنفن خاص طور هنر، ڏور ۽ ڳجهارت جو ذڪر آهي. ليکڪ ڳجهارت جي ڳجھ جي باري ۾ لکي ٿو ته ”ڳجھ کي پڌرو ڪرڻ هو نه فقط عيب سمجهن ٿا پر پاڻ لاءِ نقصانڪار پڻ ڄاڻن ٿا. سندن محفلن جي مام کي هن بيت ۾ سمجهايو اٿن،
مـٺ ڀـيـڙِيـائـي ڀـلـي، جـي اپٽي ته واءُ،
پڌر پيئي ڳالهڙي، ته ڇڏي ويندي ساءُ.
هنن مضمونن جي ٻولي وڻندڙ ۽ دل ڇڪيندڙ آهي، ”لاڙ جي هڪ رات“ مضمون ۾ هڪ پير مرد جي ڪپوٽ پٽ جي داستان، سندس واتان بيان ڪيل آهي. لفظن جي سادگي ۽ اثر انگيزي عجب آهن. هيٺ هڪ مثال ڏجي ٿو. ”سائين پٽ ته سپوٽ، ڪَپوٽ مان ڪُڄڙو جُڙي؟ سڪيلڌو آهيم هيڪڙو، پر آنڊا به ڄَري ڇڏيئين. جيڏانهن ڪيڏانهن گلا، ڏوراپا ۽ پڇا، آئون ڪڄا چوان، پنهنجي جي هلڪائي ڪرڻ آهي. ”پير مان لاهي منهن ۾ هڻڻ“. (ص، 70) ”اسين ڪکين ڍڪيا ماڻهو، مٿئون سهي واري کل، هٿ کنئي ڦڦڙ پڌرا. هن اوسر ۾ ڪو نڪو ڏي نڪو وٺي، ڀاءُ ڀاءُ ڪنان بيزار، اڄ هر ڪو سياري جي سوڙ پاڻ ڏي پيو سيري“ (ص، 75).
پهاڪن، اصطلاحن ۽ حرف تجنيس جي لفظن جو برجستو استعمال. هنن مضمونن جي سونهن ۽ سوڀيا کي وڌائي ٿو. لاڙين کي ڪوهستانين سان ڀيٽ ڪندي مضمون نگار کين سڌريل ۽ مهذب ڄاڻايو آهي ته سمي صاحب موجب ته، منجهن تعليم مناسب آهي، هو شهر ۽ ڳوٺ ٻڌي صفائيءَ سان ۽ منظم رهائش سان زندگي گذرين ٿا. باقي صحت شهري ماڻهن وانگر اٿن. ڪوڏر جي ڪمائي گهٽ ڪن منجهن ٽي طبقا ماڻهن جا آهن. زميندار، مالدار، هاري ۽ مزدؤر. هن ڪتاب ۾ لاڙين جون خوبيون ۽ خاميون کولي بيان ڪيون ويون آهن. کين مهمان نواز، سادگي پسند ۽ لحاظ وارو ڄاڻايو ويو آهي، ته کين سست ۽ هيڻو به ڏسيو ويو آهي. خاص طور نئين نسل، پنهنجي وڏن وينجهارن جي نالي ۽ ننگ کي مانائتو نه ڪيو آهي.
الھبچائي سمي جو هي ڪتاب هڪ ئي علائقي لاڙ ۽ سندس رهواسين جي تاريخ آهي. سندن سماجي زندگيءَ جي رخن جو عڪس آهي. جنهن کي ادبي ۽ علمي انداز سان پيش ڪيو ويو آهي. سهڻن شعرن، پهاڪن ۽ چوڻين سان سينگاريل هن ڪتاب جي ٻولي اصطلاحي ۽ با محاوره آهي.
مثال طور: ”هيرئي سندي هير ٽنگ ڀڳي به نه لهي“، ”ادي مئي ادو ڄائو اسين اوتري جا اوترا“، ”ڏکئي کي ڏي ڪونه، سکئي کي سهي ڪونه“، “جيڪي چلھ تي سو دل تي“، ”نانگن جي ٻرن ۾ هٿ وجهڻ“، ”هڙ هلڪي ٿيڻ“ وغيره.
لاڙ جو سير: ڪتاب نه رڳو سنڌي مضمون نويسيءَ جي ميدان ۾ اهميت رکي ٿو. پر سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ جي لحاظ کان لسانيات جي ڀاڱي ۾ به ڪارآمد آهي. منگهار رام ملڪاڻي موجب، سمي صاحب جو ڪتاب ”لاڙ جو سير“ پڙهندڙن ۾ مقبول پيو ڇو جو ان جي لکڻيءَ جو نوع به دلڪش هو ۽ عبارت پختي هئي، (ص، 276 ”سنڌي نثر جي تاريخ“)