سير ۽ سفر
سير ۽ سفر جو جائزو: ”سير ۽ سفر“ پروفيسر غلام مصطفى جي آمريڪا ۽ يورپ جي يونيورسٽين جي دعوت تي ليڪچر ڏيڻ لاءِ وڃڻ جو احوال آهي، هن دنيا جي ڪافي يونيورسٽين ۽ ڪاليجن جي استادن سان ملاقات ڪئي ۽ ڪيترين ئي يونيورسٽين کي ڏٺو، انهن جا درسي عمل جانچيا جنهن سان کيس اهم درسگاهن سا واقفيت ٿي. هن اهم ڪم لاءِ پاڪستان مان سنڌ جو هي مانائتو اسڪالر ۽ اديب چونڊيو ويو هو. کين پوريءَ دنيا جي اهم علمي ۽ ادبي مرڪزن مان دعوت هئي. سندن ليڪچرس جا موضوع ”اسلامي تاريخ“ ۽ تعليم سان لاڳاپيل هئا. جن يونيورسٽين ۾ شاھ صاحب ليڪچرس ڏنا يا جن ۾ سندن وڃڻ ٿيو انهن جا نالا هي آهن. آمريڪا جي ڪينٽڪي اسٽيٽ جي ڪينٽڪي يونيورسٽي، لوئيوائل جي قديم يونيورسٽي، مانٽريال جي مئڪگل، ڪئناڊا جي ”وينڊر بلٽ“ (خاص گورن جي“، ”فسڪ“ (خاص شيدين جي) ۽ ڪئنساس اسٽيٽ جي ”ڪئنساس يونيورسٽي“، آمريڪا جي ڪارنيل ۽ ڪولمبيا يونيورسٽي ۽ ٻيون آهن. خاص طور ڪولمبيا جي هاسٽل جو ماحول کين گھڻو وڻيو، جيڪو سندس چواڻيءَ ته ڪنهن فائيواسٽار هوٽل جهڙو ماحول هو.
شاھ صاحب جي سفر جي شروعات 19 جنوريءَ تي بيروت وڃڻ سان ٿئي ٿي. جتان کان شام جي يونيورسٽيءَ ۾ پنج سئو عالمن، استادن ۽ سفيرن جي ميڙاڪي کي کين خطاب ڪرڻُو هو. تقرير جو موضوع هو ”اسان جون تعليمي ڪوششون“، جن ملڪن جو سفر ڪيائين، انهن ۾ آمريڪا جي مختلف اسٽيٽس سميت، لنڊن، ڊينمارڪ، فنلينڊ، فرانس، سئزرلينڊ، اٽلي، روم، پئرس، ڪئناڊا، هالينڊ، پرائمڊ جو مشهور ۽ تاريخي ملڪ مصر ۽ ٻيا ڪجھ ملڪ اچن ٿا. هن سفرنامي ۾ شاھ صاحب نه صرف تعليمي درسگاھن جو احوال ڏنو آهي بلڪه، ملڪن جي تاريخ ۽ جاگرافيائي حالتن سان گڏ رهواسين جي اصل نسل ۽ رهائش جو تفصيل پڻ آهي، آمريڪا جي تمدن کي مشيني تمدن سڏيو اٿن. آمريڪا جي تهذيب ۽ تمدن ۽ قوم جي باري ۾ لکي ٿو ته، ”آمريڪي هشاش بشاش، خوش مزاج، غم کي ويجھو اچڻ ڪونه ڏيندا، سندن ٻار ۽ نوجوان امنگن ۽ جوش سان ٽمٽار زندگي گذارين ٿا. هتي جي قوم جي عروج جو راز ايمانداري، اخلاق ۽ محبت آهي“.
مذهب جي باري ۾ لکيو اٿن ته، ” آمريڪا ۾ مذهب هڪ رسم آهي، سندن زندگي بي روح آهي، آمريڪا هڪ متمول نوجوان ۽ ناخلف اولاد مثل آهي، ملڪيت ۽ دولت جي مستي ۽ نشو دماغ تي ڇانيل اٿس، هتي سائنسدان ۽ انجنيئر ته آهن پر مفڪرن جي شديد قلت آهي. هيءُ ڪم ڪندڙن جو ملڪ آهي، توهان کي ڪوبه عادتي بيڪار نه ملندو، هيءُ عملي انسان آهن، هتي جي ترقي ماڻهن جي جفاڪشي ۽ محنت ۽ اخلاص جو نتيجو آهي“ (صه، 38 ۽ 48).
آمريڪين جي فرض شناسيءَ ۽ ڪردار تي لکن ٿا ته، ”فرض جو تخيل هتي آسمان تائين پهچي وڃي ٿو، مگر عياشي ۽ بيهودگي تحت الثرى تائين پهتل آهي“.
فارغ وقت ۾ جيڪي تفريحي هنڌ گھميائون، انهن جي باري ۾ وڻندڙ احوال آهي، خاص طور مختلف هوٽلن ۽ ڪلبن سان گڏ ڊربيءَ جي ريس، چئري بلاسم جو فنڪشن، برطانيه جي راڻيءَ جي تاجپوشيءَ ۽ ايسٽر جي جشن جا احوال آهن.
آمريڪا ۾ تعليم جو ٻٽو معيار ڪارن ۽ گورن جي لاءِ فرق، هڪ حساس اُستاد جي دل کي نٿو سيبائي، شيدين جي زندگيءَ کي عام انسانن کان ڪريل ڏسي هن فرق تي کين گھڻو ڏک ٿئي ٿو. فطرت جي هن بي رحميءَ تي شاھ صاحب لکي ٿو ته، ”ڇا دنيا آهي؟ ڪٿي اوج، خوشي ۽ کل، ته ڪٿي غم، درد ۽ لڙڪ، خبر ناهي ته انسان کي انسان تي ڪڏهن رحم ايندو“ (صه، 38).
ڏيھ پرڏيھ جي ڀيٽ: آمريڪا جي تعليمي درسگاهن ڏسڻ مهل اُتان جي تعليمي ادارن جون بهترين حالتون شاھ صاحب کي جذباتي ڪري ٿيون ڇڏين ۽ کين سنڌ مسلم ڪاليج ۽ سنڌ يونيورسٽي دل تي تري ٿا اچن. سندن چوَڻ مطابق ٻاهرين ملڪن جي علمي درسگاهن جي ترقيءَ ۾ حڪومت ۽ عوام جي سياسي چونڊيل اڳواڻن سان گڏ قوم جا امير ۽ متمول شخص شامل آهن. جيڪي پنهنجن ملڪيتن کي، تعليمي ادارن، اسپتالن ۽ ٻين فلاحي ڪمن لاءِ وقف ڪري ڇڏيندا آهن. شاھ صاحب کي انهن وقف ٿيل ملڪيتن ۽ لکن ڊالرن جي چندن ڏيڻ جي ڳالھ ڏاڍو متاثر ڪيو (انهيءَ وقت ڊالر پاڪستاني ساڍن ٽن رپين جي برابر هو). انهيءَ امدا جي باري ۾ لکن ٿا ته، ”هتي قومي ملڪيتن، اسپتالن، اسڪولن، ڪاليجن ۽ يونيورسٽين کي پنهنجي جان کان به وڌيڪ سمجھن ٿا. وقف ملڪيتون بلڪل خبرداريءَ ۽ خيال سان سنڀاليون وڃن ٿيون“. (صه، 25).
جڏهن ته اسان جا حڪمران، عوام ۽ حڪومت اهڙين ترقيءَ جي ڪوششن کان وانجھيل آهن، لکن ٿا، ”اسان وٽ سياست هڪ مرض آهي خاص طرح سنڌ جي سياست ته هڪ مهلڪ مرض آهي. سنڌ يونيورسٽي ۾ اڄ سنڌ جو بهترين طبقو ڪم ڪري رهيو آهي، علامه قاضي صاحب وٽ، ڊاڪٽر عبدالواحد هاليپوٽو، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، قاضي نبي بخش، سيد جميل واسطي ۽ قاضي مرتضى ڪم ڪري رهيا آهن ۽ ويچارا رات ڏينهن، سنڌ جي علمي، ادبي ۽ تدريسي حياتيءَ ۾ مصروف آهن. مگر سنڌ جي سردارن هنن کي ننڌڻڪو ڪري ڇڏيو آهي، سندن هن بي حسي ۽ لا اُباليءَ اسان کي وڏو نقصان رسايو آهي، سنڌ يونيورسٽي سنڌ جي بي حس بزرگن جي سستيءَ جو شڪار آهي“.
لکيو اٿن ته، ”آمريڪا جي تعليمي ترقي انهيءَ ڪري آهي جو تعليم معياري استادن جي حوالي آهي. هتي مون هزارين بيوقوف سياستدان ڏٺا مگر استاد ۽ عالم مجھول نه ڏٺم“ (صه، 127)
ليکڪ سنڌ جي آسودي طبقي کي گذارش ڪئي آهي ته، خدارا ٻاهرين ملڪن مان هي اهم خوبيون سکو. سنڌي ادب ۾ ڪيترائي سفرناما لکيا ويا آهن پر هيءُ سفرنامو تعليمي معيار ۽ علمي درسگاھن جي ڄاڻ ڏيندڙ دنيا جي مشهور ڪاليجن ۽ يونيورسٽين جي ماحول سان متعارف ڪرائي ٿو. پنجاھ سال اڳ جو لکيل هيءُ احوال دلچسپ ۽ وڻندڙ آهي، هن دؤر ۾ اڃان به وڌيڪ جديد معلومات جي ضرورت آهي، سنڌي ادب ۾ هن وقت اهڙن سفرنامن جي گھڻي ضرورت آهي، جيڪي پرڏيهي معيار جي ڪاليجن ۽ يونيورسٽين جي تعليمي معيار، خرچ ۽ داخلا جي اصولن جي ڄاڻ ڏين. جنهن سان نئين نسل جي سنڌي نوجوانن کي سهوليت ٿئي. هن ڪتاب جي ٻولي آسان آهي. پهاڪن، اصطلاحن ۽ چوڻين جو ضرورت مطابق مناسب استعمال آهي، مثلاً؛ ”مٺي به ماٺ ته مُٺي به ماٺ“، ”ٽڪو ڏٺو ٻرو ڇنو“، ”مڙس ته ڦڏو نه ته جڏو“، ”مروان موت ملوڪان شڪار“، ”مٿو ڪوڙائڻ“، ”توڪل جي ترهي کي نه ڇڏڻ“ ۽ ٻيا آهن. آخر ۾ هڪ بهترين تعليمي مضمون جو ترجمو آهي. جيڪو آمريڪا ۽ ڪئناڊا جي ستٽيهن يونيورسٽين جي ايسوسيئشن جي مدد سان اُتي شايع ٿيو. جنهن جو موضوع آهي ”يونيورسٽيون ۽ ان جي اساتذه جا حقوق ۽ جوابداريون“ هيءُ مضمون پڙهڻ وٽان آهي، جنهن جي اصولن کي جيڪڏهن معيار بنايو وڃي ته هر يونيورسٽيءَ جو معيار اعلى درجي جو ٿي سگهي ٿو. جيئن ته هيءُ سفرنامو ”الوحيد“ اخبار ۾ ڇپيل خطن مان ترتيب ڏنل آهي، خطن جي ڪري انيڪ هنڌن تي شاھ صاحب اهو لکيو آهي ته فلاڻو يا الاڻو احوال ٻئي دفعي ڏيندس يا ايندڙ خط ۾ لکندس، انهيءَ سان پڙهندڙ جو هڪ پَلَ لاءِ پڙهڻ جو ربط ٽٽي وڃي ٿو (پر کيس خبر ته هجي ٿي، هي سفرنامو خطن تي مبني آهي ۽ هو اڳيان وڌندو وڃي ٿو).
هن سفرنامي مان ڪيترن ئي ملڪن جي سماجي، اقتصادي ۽ تاريخي ڄاڻ ملي ٿي. موضوع جي لحاظ کان هيءُ هڪ علمي سفرنامو آهي. سفر ڪرڻ جي باري ۾ سيد غلام مصطفى شاھ لکيو آهي ته، ”سفر ڪرڻ ۾ وڏو سبق آهي“، ”آئون پهريون اوسط درجي جو سنڌي آهيان جو هيءَ خوشقسمتي نصيب ٿي اٿم، سفر به عجيب تعليم آهي، جن کي پئسو آهي. خدا شل تن کي علم ۽ تعليم جي صلاحيت ڏئي. هي موقعو هڪ ويچاري ماستر ۽ استاد جي زندگيءَ ۾ خوشيءَ جو سبب آهي. هن موقعي کي شخصي، قومي، ملڪي ۽ اقتصادي نظر کان به وڃائڻ نه گھريم“.
سير ۽ سفر جي باري ۾ رايا: سيد غلام مصطفى شاھ جو ”سير ۽ سفر“ لاثاني ڪتاب آهي، (صه 26، ”سنڌي نثر جي تاريخ“ ڊاڪٽر غلام علي الانا).
مشهور تعليمي ماهر پروفيسر سيد غلام مصطفى شاھ جو سفرنامو ”سير ۽ سفر“ جي نالي سان 1962ع ۾ شايع ٿيو. جنهن ۾ خاص طور آمريڪا جي تعليمي نظام ۽ پنهنجي دؤري جو احوال دلچسپ انداز ۾ ڏنل آهي (صه، 175، سنڌي ادب جي مختصر تاريخ، ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو).