ادبي آئينو
هن ڪتاب جو پهريون ڇاپو 1914ع ۾ منظر عام تي آيو ۽ چوٿون ڇاپو 1986ع ۾ ڊاڪٽر غلام رسول سنڌي اديبن جي مجلس جي صدر جي حيثيت سان سٽي ڪاليج روڊ حيدرآباد تان ڇپرائي پڌرو ڪيو. هن ۾ ڊاڪٽر صاحب ڪتاب جي اهميت ۽ افاديت جي باري ۾ چوي ٿو ته، ”سنڌي ٻوليءَ جو قديم ادبي ذخيرو، اوترو ئي اهميت وارو آهي، جيترو جديد ادبي سرمايو، قومن جي بقا ۽ بهبود، ترقي ۽ ترويج جو، گهڻي ۾ گهڻو دارو مدار ادبي سرمايي جي حفاظت ۽ سنڀال تي هوندو آهي. (مهاڳ-ادبي آئينو)
’ادبي آئينو‘ جي باري ۾ ڪشنچند عزيز ڪتاب جي شروع ۾ لکيو آهي ته، ”اگرچه هن کان اڳ ڪي مضمونن جا ڪتاب سنڌيءَ ۾ اڳيئي موجود آهن. جي پنهنجيءَ معنيٰ ۾ ڪافي آهن، تنهن هوندي سنڌي ساهتيه ۾ اعليٰ مضمونن جي گهڻي گنجائش آهي، هي ادبي آئينو، منهنجي ٿورن پريشان خيالن جو مجموعو آهي، جنهن ۾ خيالي بياني، مذاقي ۽ فيلسوفيانه مضمون درج ٿيل آهن“.
اوڻٽيهن مضمونن تي مشتمل هيءَ مختصر پر جامع مضمونن جوڳٽڪو آهي، جنهن ۾ اهم علمي، ادبي ۽ اخلاقي مضمون آهن، جن جي پڙهڻ سان بلند خيال ۽ اعليٰ ذوق حاصل ٿئي ٿو، مضمونن جا موضوع مختلف آهن، ڪجھ موضوع عام هلندڙ پڻ آهن جن کي پڻ ليکڪ خوبيءَ سان نڀايو آهي.
ادبي آئينو جو جائزو: هن ڪتاب جو پهريون مضمون انسان جي عنوان سان آهي هن ۾ انساني خوبين ۽ خامين جو تفصيلي بيان آهي. انساني خواهشن، نفساني سوچن، خود پسندي، لالچ ۽ هوس سان گڏ سندس ڏاهپ، سمجھ ۽ ادراڪ جي هر پهلوءَ کي سمجھائڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آهي. کيس پاڻ سڃاڻڻ جي هدايت ڪندي ليکڪ چوي ٿو ته جي شاھ ڀٽائيءَ چواڻي ته، “مفتي منجھ ويهار ته قاضي ڪانيارو نه ٿيئين“ تي جيڪڏهن اسين عمل ڪنداسين ته انسانيت جي معراج حاصل ڪنداسين. ”محبت“ جي مضمون ۾ ليکڪ محبت جي لطيف جذبي کي سهڻن مثالن ۽ موتين جهڙن لفظن سان سجايو آهي، سندس نظر ۾ سسئيءَ جي پنهون لاءِ محبت، سالڪ جي سلوڪ جي سفر لاءِ محبت، ماءُ جي اولاد لاءِ محبت اهم آهن، محبت جا اهم قسم وجداني ۽ وارداتي آهن، جيڪي دنيا جي نظام لاءِ ڪارائتا ۽ انساني روح جي بقا لاءِ معرفت آهن، محبت جي تعريف ۾ ليکڪ لکي ٿو ته ”زال مڙس جو پيار گهرو حياتي ٺاهي ٿو، قومن جو پيار عزت ۽ حڪومت تمدن ۽ ترقيءَ جو اصل الاصول آهي، محنت جي محبت فتح جي نشاني آهي، قربانيءَ جو قرب يتيمن ودوائن ۽ محتاجن جي پالنا ۽ پر گهور ڪرڻ جو، مادو پيدا ڪري ٿو، مال جي محبت ڪمائي جا قائدا سيکاري ٿي، وڏن جي محبت اخلاق ۽ ادب جو درس ڏئي ٿي، قوميت ۽ وطن پرستي ايثار ۽ قرباني جذبو جاڳائي ٿي. علم جو چاھ، فيلسوف ۽ قابل قانوندان بنائي ٿو مطلب ته محبت انساني زندگيءَ جو لازمي عنصر آهي، محبت کانسواءِ انسانيت جي تڪميل نٿي ٿئي، ”سهائي رات، جي موضوع تي هميشه مضمون لکيا ويا آهن، پر ليکڪ هن موضوع کي دقيق لفظ سان، مشڪل بنائي پيش ڪيو آهي، انهي لحاظ کان هي مضمون عام فهم نه آهي، ليکڪ لکي ٿو، ”پياري سهائي رات! تنهنجي چنڊ جي ڪشش دريا کي اهڙو بود ۾ آڻي ٿي، جو دم سان دمجي، وه مٿا وه اڇليندو اچيو ڪپر سان ڪنڌ هڻي ۽ هر هڪ اوسام دانهن ڪندي تنهنجي وصال لاءِ بي آب ماهيءَ جيان ڦٿڪندي، نانگ وانگر هيٺ مٿي ور وڪڙ ڪندي لهرا کائيندي هلندي آهي، نه فقط ايترو پر ڦوٽا به ڦٿڪي پيا ڦسندس“. ”سچ“ جي عنوان تي لکيل مضمون سچ کي مخاطب ٿي لکيو ويو آهي. هيءَ مختصر مضمون جاندار لفظن سان سجايل آهي. سچ دنيا جي وڏي ۾ وڏي نعمت ۽ انساني عظمت آهي، سچ تي سر ڏيئي سقراط زهر جو پيالو پيتو، ته منصور ڦاهيءَ چڙهيو، امام حسين سچ لاءِ سر ڪٽايو، پر ادبي آئينو ۾ سچ جو مضمون مختصر ۽ متاثر ڪندڙ نه آهي. هن ۾ مضمون نگار مثالن سان شعرن سان سينگاريل طويل مضمون ڏئي ها، ته بهتر هو، هن مضمون ۾ هن اهم انساني وصف کي گهٽ کولي سمجهايو ويو آهي، سچ جو جذبو ته فنا کان اعليٰ ۽ دائمي بقا وارو حاصل آهي، هن مضمون جي ٻولي جاندار هوندي به موضوع تي مثال ۽ شعر ناپيد آهن، ”قوم جي بزرگ هستي“ مضمون دراصل قومي هيرو جي تعريف جو هڪ آدرشي مضمون آهي، هڪ مختلف ۽ نئون موضوع آهي، ليکڪ چواڻي ته ”اهڙا بزرگ قومن جي لاءِ الاهي عنايت ۽ تحفو آهن“. هن مضمون ۾ ڪجھ هندي ۽ سنسڪرت لفظ آهن، جيڪي اڄڪلھ هلندڙ ڪونهي، مثال طور ”جيڪڏهن ڪا قوم بگڙي پوندي آهي، تڏهن ڌرم نيڪي، مريادا (حسن معاشرت) ماڻهن مان موڪلائي وينديون آهن، جو ادب ۽ حيا جهڙن املھ چيزن کي وساري ڇڏيندا آهن، ٻڌي ڀرشٽ ٿي ويندي آهي ۽ من ملين ٻين جي تمدن جا قائل ٿي پنهجي پراچين سڀيتا کي وساري ويهندا آهن، ڊنڀ ۽ پاکنڊ جي بازار گرم ٿيندي آهي ۽ سنئين راھ ڇڏي ڪُراه اختيار ڪندا آهن، تاريخ ۾ زنده جاويد بزرگ هستين ۽ قومي اڳواڻن جا مثال هن مضمون ۾ ڏيڻ سان، مضمون وڌيڪ اهميت وارو ٿئي ها.
”ڏوريان ڏوريان مَ لهان“ شاھ ڀٽائي جي بيت جي سٽ تي آڌاريل مضمون آهي، اهڙا مضمون عموماً درسي ضرورت پڻ رهيا آهن، شاھ ڀٽائي مٿئين سٽ ۾ ڏوري ڏوري ۽ پوءِ نه ملڻ جي تمنا ڪيئن ڪئي؟ هن بيت جي فلسفي کي سمجهڻ لاءِ سڪ جي ڪيفيت کي سمجهڻ ضروري آهي. درحقيقت سدائين جي سڪ، جي تمنا ئي سالڪ جي منزل آهي، کيس ميلاپ جي بجاءِ فراق جي لذت مقصود آهي، هيءَ مضمون عام فهم، سهڻن ۽ سليس لفظن سان سينگاريل آهي، هن مضمون ۾ شاھ صاحب جي هن بيت سان منسوب مشهور روايت نه ڏيندي به مقصد کي چٽو بيان ڪيو ويو آهي، ليکڪ لکي ٿو ته، ”ڏورڻ ۽ نه لهڻ پسڻ جي پياس کي وڌائين ٿا ۽ روح ۾ هڪ اهڙي قسم جي طاقت پيدا ڪن ٿا، جا هر قسم جي ترڪ ماسوا ۽ قربانيءَ لاءِ تيار هجي“. هيءُ شاھ جو بيت سالڪ جي سڪ ۽ سندس همت ۽ ارادي جي بلنديءَ جو مظهر آهي.
”اميد“ مضمون انساني امنگن ۽ جذبن جي عڪاسي آهي اميد کي انساني زندگيءَ جي بقا ۽ سهارو ڄاڻائيندي، اميد جي جذبي کي مخاطب ڪري، کيس بهترين انساني قوت سڏيو ويو آهي، سهڻن سنڌي شعرن ۽ مثالن سان سجايل هي هڪ اثرائتو مضمون آهي، جنهن ۾ حرف تجنيس جا ڪمال آهن، مثال طور، ”سنسار ساگر ۾، تنهنجي توه ٻڏندڙ کي بچائي ٿي ۽ تنهنجو ٿورو تصور به اگهي کي سگهو، مئل کي جيئرو، فقير کي امير بنائي ٿو“. ”شعر ۽ شاعري“ هڪ خالص علمي ۽ ادبي مضمون آهي، هن مضمون ۾ مضمون نويس شاعر جي باري ۾ پنهنجا خيال بيان ڪيا آهن، ته ڪيئن شاعر جي سڀاءَ تي فطرت جو رنگ غالب ٿئي ٿو؟ ۽ سندس شاعراڻيون خوبيون ۽ ڏات شعر ۾ ظاهر ٿين ٿا. مضمون جو موضوع جيڪڏهن ”شاعر جي شاعراڻي ڏات“ هجي ها ته وڌيڪ بهتر هو، شعر ۽ شاعري، جي عنوان جي حيثيت سان هن مضمون ۾ هيٺين اهم نڪتن کي کولي بيان ڪيو وڃي ها ته بهتر هو، مثال طور؛ شعر ڇا آهي؟ شعر ۽ نثر ۾ فرق، شاعريءَ جون منزلون، فصاحت، بلاغت، جوش، جدت وغيره کي جيڪڏهن مثالن سان سمجهائجي ها ته، مضمون موضوع مطابق هجي ها، هڪ شاعر جي حيثيت سان ڪشنچند عزيز شاعر جي شاعراڻي ڏات کي سٺو بيان ڪيو آهي، لکي ٿو ته، ”شاعر ڪڏهن عاشق آهي ته ڪڏهن معشوق آهي، هو هڪ آباد محفل آهي، شعر پڙهي نه پڙهي پر ته به خاموشيءَ جي عالم ۾ به هو هڪ شاعر آهي“. ”گذريل زمانو“ جو عنوان انگريزيءَ جي مشهور ليکڪ ڪارلائل جي مضمون “Past and Present”وانگر هڪ مختلف عنوان آهي، ماضيءَ جي ياد ڪڏهن ڪڏهن انسان لاءِ اڪسير جو ڪم ڏيندي آهي. ته ڪڏهن ڪڏهن قاتل زهر هڪ شاعر صحيح چيو آهي،
یادِ ماضی عذاب ہے یا رب! چھین لے تو مجھ سے حافظہ میرا
ماضيءَ جا ڏک ساريندي انسان ذهني ڇڪتاڻ ۾ اچي ويندو آهي، پر ان ۾ ننڍپڻ جون بي فڪريءَ جون يادون گذريل زماني جو خوشگوار تاثر به کڻي اينديون آهن. انساني فطرت کي رب پاڪ جيڪا اهم خوبي ڏني آهي، سا ويسر آهي، مضمون نگار ويسر جي خيال کي ڄاڻائيندي لکي ٿو ته، ”ويسر به خدا جي رحمتن مان هڪ وڏي رحمت آهي، جنهن جي برڪت سان اسين دکدائڪ حادثن کي وساري، فقط فرحت بخش ڳالهين کي ياد ڪري خوش پيا ٿيون“. ”ڌک سکن جي سونهن گهوريا سک ڏکن ريءَ“ مضمون ۾ شاھ ڀٽائي جي هڪ مشهور بيت جي سمجھاڻي ڏيندي، ڏکن جي روحاني پهلوءَ کي ذڪر ڪيو ويو آهي، ته جيئن سکن جي اهميت جو احساس وڌيڪ ٿيئي، مضمون نويس لکي ٿو، ”آزاديءَ جون نعمتون، تڏهن حاصل ٿينديون، جڏهن قومون ڏکن جي گهاڻن ۾ پيڙهبيون آهن. عبادتن جي رياضتن کانپوءِ محبوب حقيقيءَ جو مشاهدو ئي ڏکن کي سکن ۾ تبديل ڪندو آهي“.
”سج جو اُلهڻ“ ۽ ”سج جو اڀرڻ“ ٻيئي مضمون ڪائناتي ڪارخاني جي اسرارن کي سمجهائين ٿا، اُلهڻ، لفظ اڄڪلھ عام طور هلندڙ ناهي پر شاھ جي ڪلام جي وسعت سبب قائم ۽ دائم آهي، ٻنهي مهلن ۾ پوڄارين جي پوڄا ۽ نمازين جي نماز پڙهڻ جي عقيدت ذڪر ڪيل آهي ته گڏ، صبح رات ۽ ڏينهن جي تفاوت سان ڏينهن کي رزق جي ڳولها ته رات کي آرام لاءِ ڄاڻايو ويو آهي. ”بهار جي مند“ هڪ عام موضوع آهي، پر ليکڪ سهڻن شعرن ۽ دلفريب لفظن سان موسمن ۽ بهار جي اچڻ کي خوبصورت بنائي بيان ڪيو آهي. ”گل جي زباني“ مضمون گل جي آتم ڪهاڻي يعني “Auto biography”آهي جنهن ۾ گل جا خاص طور گلاب جي گل جا فائدا ۽ ايثار سندس زباني بيان ڪيا ويا آهن. ”مقاطعن جو نيلام“ هڪ دلچسپ بياني مضمون آهي جنهن ۾ مقاطعن جي نيلامين جو اکين ڏٺو احوال آهي. هن مضمون جي ٻولي عام فهم آهي پهاڪا ۽ اصطلاح، برجستا ۽ منڊيءَ تي ٽڪ وانگر ڪتب آندل آهي، جيئن ”وڻ وڻ جي ڪاٺي گڏ ٿيڻ“، ”تاري تڳڻ“ وغيره. هن مجموعي ۾ ”لطيفي لات“ مضمون شاھ سائينءَ تي لکيل مضمونن ۾ هڪ بهترين مضمون شمار ٿيئي ٿو، عزيز صاحب هن مضمون ۾ اهو ڄاڻايو آهي ته شاھ ڀٽائيءَ جي ڪلام کي صرف تصوف جي نگاھ سان نه ڏٺو وڃي. سندس پيغام ته بشريت، وطنيت، حريت ۽ قوميت جي جذبن سان گڏ، آفاقيت جي اصولن جي آگاهي پڻ ڏئي ٿو. سندس ڪلام تمدن ۽ ملڪي ترقيءَ جي اسبابن سان گڏ سنڌ جي سنڌيت جي، رنگ سان رنگيل آهي، هي هڪ بهترين علمي ۽ ادبي مضمون آهي، جنهن ۾ ليکڪ پنهنجي موقف کي چٽي ڪرڻ لاءِ هنڌ هنڌ تي چونڊ لطيفي بيت ڏنا آهن. ”پوترتا“ پنهنجي موضوع مطابق انساني شخصيت جي نفساني پهلوئن کي ذڪر ڪري ٿو. هن مضمون کي ڏکين هندي لفظن سان سجايو ويو آهي ۽ اهو واضح ڪيو ويو آهي ته جسماني ۽ نفساني پوترتا ئي پاڪيزگي آهي جنهن جي هدايت هر مذهب ۾ ڪئي ويئي آهي. ”جيئن سو هرڻ هماءَ، سرگردان سنسار ۾“ ۽ “سسئي سڄي سڪ ته پڻ سڪي سسئي“ اهي ٻئي مضمون شاھ جي بيتن تي مشتمل آهن، ٻنهي جي موضوعن مطابق محنت، جدوجهد، بلند همتي ئي زندگيءَ جو حاصل آهي، حرف تجنيس جي جملن سان سينگاريل هي مضمون اثر انگيز آهي، ٻوليءَ جي حسن جو مثال هن ريت آهي، “عشق جي غلبي ۽ محبت جي جوش جو، اهو سهڻو مثال آهي ته ڪنهن جي طلب جي تار ۾ طالب کي وهڻ وھ ٿي اچي ۽ ڪشالن کان ڪڪ نه ٿي پوي، ڇو جو جيسين پانڌيئڙو، جيءَ کي جفا ڏيئي ساھ جو سانگو پلي، جهڙيون نه جهاڳيندو، تيسين سنسار ساگر ۾ مطلب جا موتي هٿ نه ايندس. “علم ادب ۽ زبان“ هڪ دلچسپ ۽ اثر انگيز مضمون آهي، هڪ اهم موضوع کي واضح ڪرڻ لاءِ خاص نڪتا بيان ڪيا ويا آهن، ته علم، ادب ۽ زبان جي ترقيءَ جو دارو مدار قومن جي ترقيءَ تي آهي ۽ هر قوم جي ترقيءَ جي شآهدي ان جي علم ۽ ادب مان ئي ملي سگهي ٿي. علم ادب جي ترقيءَ ۾ زبان جي وسعت به هڪ خاص حصو آهي، انهيءَ لاءِ ڪشنچند عزيز لکي ٿو ته، ”علم و ادب ۽ زبان قومن جو روح آهي، زبانن جي وسعت علم و ادب جي وڌڻ ۽ ويجهڻ ۾ هڪ اهم حصو آهي ۽ منجهس شيريني ۽ سلاست هئڻ تمام ضروري آهي“. ”ساڻيھ جي سڪ“ هڪ عام مشهور موضوع آهي (جيڪو هميشه نصابي ضرورت طور پرائمري جي ڪلاسن کان وٺي مقابلي جي امتحان تائين هلندو آيو آهي) 1941ع ۾ جڏهن ليکڪ هي مضمون لکيو، تڏهن هي بهترين مضمونن ۾ شمار ٿيو ۽ اڄ به جيڪڏهن ڌيان سان پڙهجي ۽ پروڙجي ته لڳندو ته هيءَ مضمون سهڻن، سيبائتن جملن سان دل ۽ دماغ کي متاثر ڪندڙ آهي. پر جيئن ته ساڻيھ جي سڪ هڪ اهم جذبو آهي جنهن جي اهميت جو احساس ۽ قدر ملڪ کان ٻاهر ٿيندو آهي، يا مشڪل حالتن ۾ ٿيندو آهي ۽ هن فطري جذبي کي بلنديءَ تي پهچائڻ لاءِ ضرورت آهي ته سنڌي ادب ۾ هن موضوع تي اثرائتا مضمون لکيا وڃن. مارئي، هوش محمد شيدي ۽ ايران جي بادشاھ جي مثالن کان وڌيڪ مثالن ۽ نئين قومي شاعريءَ جي، اسان جي نئين نسل کي گھڻي ضرورت آهي. هن موضوع تي اثرائتا مضمون سنڌي مضمون نويسيءَ جو حصو بنجڻ کپن. ”عشق جي زباني“، ڪي قدر طويل “Auto biography”نموني جو مضمون آهي، جنهن ۾ مارئيءَ جي وطن سان محبت، سسئيءَ جو پنهونءَ سان پيار ۽ سهڻيءَ جو سچو عشق مثال طور پيش ڪيا ويا آهن.
”ايڪي جي افاديت“ اتفاق، مضمون ۾ ليکڪ هن ريت سمجهائي آهي، ”اتفاق“ کي مخاطب ڪندي چوي ٿو، ”تون اهو آبِ حيات آهين جو مئل قومن کي نئين سر جياري، انهن کي ابدي زندگي ڏين ٿو“ هن مضمون جي ٻولي ادبي آهي، مضبوط مثال ڏيئي، اتفاق ۽ نا اتفاقيءَ جو فرق ۽ انهن جا فائدا ۽ نقصان ڄاڻايا ويا آهن. ”ساميءَ جا سلوڪ“ مضمون ۾ ڪشچند عزيز ساميءَ جي سلوڪن کي پرکيندي هڪ شاعر جي حيثيت سان مٿن تبصرو ڏنو آهي، شاعريءَ جي خوبين ۽ خامين کي به بيان ڪيو آهي، پر جيڪڏهن ڪجھ سلوڪن جي تشريح ۽ مثال پيش ڪري ها ته سندن نقطه نظر وڌيڪ چٽو سمجھ ۾ اچي ها. هڪ به سلوڪ مثال طور ڏنل نه آهي. ڀائي چئن راءِ ساميءَ جي سلوڪن تي راءِ ڏيندي لکي ٿو ته، ”ساميءَ جي سلوڪن ۾ نازڪ خيالي ۽ معنيٰ آفريني گهٽ ڏسڻ ۾ اچن ٿيون. مطلب ته جن صنعتن تي شاعريءَ جي فن جا ڄاڻڻ وارا بي اختيار ٿي وڃن ۽ محنت جو داد ڏين سي منجهن اڻ لڀ آهن، نه فقط اهو ڪن جاين تي سنڌي به پختي نظر ڪانه ايندي“. اڳيان هلي سندس ڪلام جي خوبين تي نظر وجهندي لکن ٿا ”سندس ڪلام هڪ نصيحت نامو آهي، سندس نصيحت رس ڀري ۽ ٺار ٺري آهي، مطلب ته سامي صاحب معرفت جي مئخاني جو، ساقي ٿيو ويٺو آهي ۽ سلوڪن جا پيالن تي پيالا ڀري پيو پياري، هن جو پريم پرماتما سان آهي“. هي مضمون شاعريءَ جي تاريخ ۾ اهم آهي.
”مان جيڪر ڪارو هجان! ”رنگ ۾ ڀنگ“، ”منهنجي نئين ٽوپي“ ۽ ”جيوڻ جت“، اثرائتا بياني ۽ مذاقي مضمون آهن، ڪاري رنگ کي، سماج ۾ فوقيت ڏيارڻ لاء ان جون خوبيون ٻڌايون ويون آهن ۽ ڪاري کي رام جو پيارو ڪوٺيو ويو آهي. ”رنگ ۾ ڀنگ“، مضمون ۾ شڪار تي وڃڻ ۽ اوچتي مينهن پوڻ جي صورتحال کي حرف تجنيس سان سينگاريل جملن ۽ منظر نگاريءَ سان خوبصورت بنائي پيش ڪيو ويو آهي. ”منهنجي نئين ٽوپي“، ظاهري طور ظرافت وارو پر حقيقت ۾ سنجيده مضمون آهي، جنهن ۾ هندو مسلم ڀائرن جي ڇڪتاڻ کي ننديو ويو آهي، ليکڪ چواڻيءَ ته، ”اسين انگريزن جي لباس ۽ معاشرت اختيار ڪرڻ کي، فخر ٿا سمجهون پر جيڪڏهن ڪو هندو صرف ٽوپي ئي مسلمانن جهڙي پائي ته مذهب خطري ۾ اچيو وڃن، اهي صرف بدگمانيون آهن، جن جو انت اچڻ کپي“. (هندو مسلم ايڪي کي انگريزن جي دؤر ۾ اهميت ڏيرائڻ ۽ انگريزن جي محڪومي مان نجات حاصل ڪرڻ لاءِ جيڪو ادب تخليق ٿيو، هي مضمون انهيءَ جو حصو آهي). ”جيوڻ جت“ هڪ مڪالماتي مزاحيه مضمون آهي، جنهن ۾ ڪاڪي جيوڻ جت جي ڪافين، مذاقن ۽ سنڌي اوطاق جي ماحول جو نقشو چٽيل آهي، سياري جي سيءَ ۾ باھ جي مچ وٽ ڳوٺاڻي ڪچهري، جنهن ۾ زمينداري ظلمن ۽ هارين جي ڳڻتين جو ذڪر آهي.
علمي ۽ ادبي اهميت: ”ادبي آئينو“ ڪشنچند عزيز جي نثر ۾ هڪ اعليٰ علمي ۽ ادبي ڪاوش آهي. جيڪا نه رڳو نصابي ضرورتن جي پورائي لاءِ مفيد آهي، پر عام پڙهندڙ به هن مان سٺو لاڀ حاصل ڪري سگهن ٿا، هن ۾ ڪجھ مضمون فلسفياڻي رنگ ۾ رنگيل آهن. ته ڪجھ علمي ۽ ادبي ذوق جي اهميت کي ظاهر ڪن ٿا، سجيل جڙيل نثر آهي ته عام فهم ٻولي پڻ آهي، هندي ۽ فارسي لفظن جو ميلاپ آهي، ته فارسي ۽ سنڌي شعرن جي سجاوٽ پڻ ڏسڻ وٽان آهي. حرف تجنيس سان سينگاريل جملن، سهڻن پهاڪن، اصطلاحن ۽ برجستين چوڻين وارا هي مضمون هن مجموعي جو شان آهن هيٺ ڪجھ مثال ڏجن ٿا. ”لڳو واءَ ويو ساه“، ”جيري لاءِ ٻڪري ڪهڻ“، ”کائي سنجهي نه ڍائي ڪڙهي ٿي اسرکي“، ”جن کاڌا پلن جا پيٽارا تن جا هيئنڙا ٿيا ويچارا“، ”جيئري نه سٽيا مئي دٻ دٻ ڪري پٽيا“، ”هرڻي اڳيئي نچڻي، ويتر پيس گهنڊڻي“، ”تاريءَ تڳڻ“، ”وڻ وڻ ڪاٺي گڏ ٿيڻ“، ”ککر ۾ کڙو هڻڻ“، ”ٻه ته ٻارهن“، ”جيڪو ڏاڍو سو گابو“، ”اهو سون ئي گهوريو جو ڪن ڇني“ ۽ ٻيا. حرف تجنيس جو مثال: ”محبت کانسواءِ معرفت ماڻڻ محال آهي، جيئن وه ڏسين تيئن وڌيڪ وهسين“ وغيره. مضمونن ۾ ڪتب آندل سنڌي، فارسي ۽ اردو شعرن جي چونڊ وڻندڙ ۽ موقعي مطابق آهي، هن مجموعي جا سڀ مضمون موزون اصطلاحي ٻوليءَ سان پيش ڪيل آهن، جيڪي مضمونن جي ميدان ۾ حيثيت رکن ٿا.
عالمن ۽ محققن جا رايا: ”ادبي آئينو“ تي منگهارام ملڪاڻيءَ هن ريت رايو ڏنو آهي، ”هڪ ٻيو مضمونن جو مجموعو جنهن لاءِ ساڳئي سال سرڪاري ادبي بورڊ جو انعام ڏنو ويو، سو ليکراج عزيز جو ادبي آئينو 1941ع هو، ليکڪ هر موضوع جي اپٽار احساسن ۽ جذبن ذريعي اهڙي اثرائتي ڪئي هئي، جو هيءُ ڪتاب تحقيق لکندڙ جي حيثيت جو آئينو بنجي پيو“ (ص، 265 ”سنڌي نثر جي تاريخ“ منگهارام ملڪاڻي)