هٻڪار
هٻڪار جو جائزو: هي مضمونن جو مجموعو، سنڌ جي يونيورسٽين جي طرفان ايم.اي. سنڌيءَ جي نصاب ۾ شامل آهي. هن مجموعي ۾ صاحبِ طرز سنڌي مضمون نگارن جا ٽيويھ مضمون شامل آهن. ڊاڪٽر نواز علي شوق مهاڳ ۾ لکيو آهي ته: ”مون هن ۾ ڪوڙيمل کان الطاف شيخ تائين مختلف مضمون نگارن جا مختلف قسن جا مضمون چونڊيا آهن. ڪي اخلاقي ۽ نصيحت وارا مضمون ڏنا ويا آهن ته ڪي بياني ۽ معلوماتي، ته ڪي وري طنزومزاح سان ڀريل آهن“.
نواز صاحب مقدمي ۾ مضمون جي فن سان گڏ، سنڌي مضمون نويسيءَ جي اوسر تي روشني وڌي آهي. (مضمون نويسيءَ تي ڪارائتو ۽ معلوماتي ليک، پروفيسر منگهارام ملڪاڻي جي ”سنڌي نثر جي تاريخ، جي مدد سان لکيل آهي.) ورهاڱي کان اڳ جي ڇپيل مضمونن جي مجموعن ۾ مختلف ليکڪن جا چونڊ سنڌي نظم ۽ نثر جا ليک، گڏ ڪري ڇپايا ويندا هئا. انهيءَ ريت ڪيترائي ڪتاب تيار ٿيا ۽ ڪجھ خالص مضمونن تي مشتمل مجموعا به هئا. جيئن ”گل ڦل“، ”ڳوٺاڻي چهر“، ”اناردانه“، ”ڦلن مٺ“، ”چڻنگون“، ”ادبي آئينو“ وغيره. ورهاڱي کان پوءِ جي مضمونن جي مجموعن ۾ ”ڪچ ڪوڏيون“، ”سنڌي سٻاجهڙا“، ”ڪک هيٺان لک“، ”سنڌي چونڊ مضمون“، ”مقالا“ ۽ ”هٻڪار“ ۽ ٻيا اچي وڃن ٿا. مٿين ڪتابن ۾ ڪجھ ڪتاب هڪ ئي ليکڪ جي، قلم تي مشتمل آهن. ”هٻڪار“ ۾ مختلف ڪتابن يا رسالن ۾ آيل، مضمونن کي گڏ ڪري ترتيب ڏيئي، هڪ منتخب مضمونن جو مجموعو، پڙهندڙن کي پيش ڪيو ويو آهي. هن ڪتاب جي هڪ اهم اضافي خوبي هيءَ آهي ته هن ۾ گڏ مضمون نگارن جي سوانح بيان ڪئي ويئي آهي. انهيءَ ڪري هيءُ ڪتاب مشهور مضمونن مان لطف اندوز ٿيڻ سان گڏ سندن ليکڪن جي باري ۾ ڄاڻ پڻ ڏئي ٿو. (مضمونن جي مجموعن ۾ سوانحي ڄاڻ جي شروعات پروفيسر نارائڻ داس ميورام ڀمڀاڻيءَ 1944ع ۾ ادبي گلشن (ٽي ڀاڱا) ۾ ڪئي هئي). ”هٻڪار“ جو پهريون مضمون سنڌي مضمون نويسيءَ جو پهريون مضمون شمار ٿئي ٿو. ڪوڙيمل ”پڪو پھ“ جو زناني تعليم جي فائدي ۾ هڪ ڊگهو مضمون 1862ع ۾ لکيو ويو. هن مجموعي ۾ مان هڪ صفحي جو ٽڪر ”علم سکڻ جي ضرورت“ جي عنوان سان ڏنو ويو آهي. ديوان ڪوڙيمل سنڌي زبان جو هڪ ماهر عالم ۽ اديب هو. سندس مضمون ۾ عورتن جي تعليم حاصل ڪرڻ جي فائدي تي زور ڀريل آهي ۽ جيڪي ماڻهو زناني تعليم کي اهميت نٿا ڏين انهن لاءِ لکي ٿو ته: ”اهي ماڻهو انهيءَ ماڻهو وانگر آهن، جو جاءِ جوڙائڻ مهل ان جي بنياد جي پڪائيءَ جي سڌ نه رکي، سڀ ڪنهن ڏيھ جو سڌارو ۽ بگاڙو، واڌارو ۽ گهاٽاپو زالن جي سياڻپ ۽ نادانيءَ تي آهي. ”سچ“ مضمون مرزا قليچ بيگ جي ترجمو ٿيل ڪتاب ”مقالات الحڪمت“ مان ورتل آهي. جنهن ۾مرزا صاحب سچ جي خوبين تي اهم ترين جملا لکيا آهن. ”جڏهن چئجي ٿو فلاڻو ماڻهو ڪوڙ ڳالهائي ٿو. تڏهن حقيقت ڪري ان جي معنى اها آهي ته، فلاڻو ماڻهو انسان کان ڊڄي ٿو ۽ خدا تعالى کي سامهون ٿو ٿئي“. (صه، 27)
ڪيتري نه اهم حقيقت کولي بيان ڪئي وئي آهي؟ سچ واقعي مؤمن جي شان ۽ جهاد آهي سچ فنائيت کان اعلى دائمي بقا حاصل ڪيل آهي، حقيقت ۾ سچ جو موضوع وڻندڙ ۽ اثرائتو آهي. ”هٺ“ پرمانند ميوارام جو لکيل سندن مشهور مضمونن جي مجموعي، ”گل ڦل“ مان ورتل آهي، هن ۾ مضمون نگار، هٺ ۽ فخر جي اَوَگڻ کي انسانيت لاءِ هاڃيڪار ثابت ڪيو آهي ته جنهن انسان ۾ هٺ هوندو اهو جيڪڏهن عروج تي ايندو ته ٻين کي حقارت سان ڏسندو ۽ کيس ٻين جا چڱا گڻ به ڏسڻ ۾ ڪين ايندا آهن. ليکڪ چواڻي ته، ”وڏن ماڻهن جي فخر ۽ غرور کي وڌائڻ ۾ خوشامدڙين جو به وڏو هٿ آهي، جيڪي حقيقت ۾ کين نقصان پهچائيندڙ آهن“. ”قلندري ميلو“ شمس الدين بلبل جو عربي ۽ فارسي لفظن جي ميلاپ ۽ تجنيس حرفيءَ سان سينگاريل لفظن ۽ جملن وارو مضمون آهي. قلندر لال شهباز جي ميلي جو احوال قافيه دار سجيل جڙيل نثر ۾ ڏنل آهي. مثال طور ”ملڪ ملڪ جا فقير فڪريلا، گروه گروه جا گرو ۽ چيلا، ڪي صفا بانفعا مست، ملنگ ۽ ڪي ارڏونگ اڙٻنگ، ڪي روڏا توڏا، يڪ سردوگوش، ڪي لنگوٽ بند، دلق پوش“. (صه، 35) ”ڪنهن جي ڳنڍ ڪپي ته ڪنهن جو گھوڙو گم، ڪنهن جو پٽڪو لونگي چٽ ته ڪنهن جو اٺ عدم“. (صه، 37_35)
”وهيو“ صاحب سنگھ چندا سنگھ شاهاڻيءَ جي مشهور مضمونن جو ڪتاب ”گلزار نثر“ مان ورتل آهي. هن ۾ وهيي پکيءَ جي بناوٽ، مزاج ۽ خوراڪ جي ذڪر سان گڏ هن پکيءَ جون خوبيون ۽ خاميون بيان ڪيون ويون آهن. ”پريم“، مضمون ڀيرومل مهرچند آڏواڻي جي چونڊ ”سنڌي نثر ۽ نظم“ مان آهي. پريم يا محبت جي اهميت ۽ قسمن کي ڄاڻائيندي، ليکڪ دنياوي پريم جا مثال ڏيندي الاهي پريم کي اُتم قرار ڏنو آهي ته، ”ڌڻي شال اسان سڀني جو چِت پاڻ ڏانهن مائل ڪري، جيئن اسان جون رڳون سدائين پريم ۾ رتيون رهن ۽ مالڪ جي محبت ۾ مَتيون رهن“. (صه، 46) ”آزادي ۽ غلاميءَ جو فرق“ حڪيم فتح محمد سيوهاڻيءَ جي ڪتاب ”ڪمال ۽ زوال“ تان ورتل آهي. حڪيم سيوهاڻي علم ۽ ادب جي گھڻي خدمت ڪئي. سندن ڪجھ ڪتاب طبع زاد ته ڪجھ ترجمو آهن. قومن جي ڪمال ۽ زوال جا سبب ”مقدمهءِ ابن خلدون“ تان ترجمو ڪيل اٿن. هيءُ ليک به انهيءَ ڪتاب مان ”آزاديءَ ۽ غلاميءَ ۾ فرق“ جي عنوان سان ترتيب ڏيئي پيش ڪيو ويو آهي. جنهن ۾ انهيءَ فرق کي بيان ڪرڻ لاءِ بلبل پکيءَ جي قيد ۽ آزاديءَ جو مثال ڏيندي بند بلبل کي ڪمزور ۽ ڳريل ۽ آزاد بلبل کي محفوظ ۽ بيماريءَ کان بچيل ڄاڻايو ويو آهي، ليکڪ موجب بندياڻي بلبل بيمار ۽ ڪتن ٻلن جو شڪار جلد ٿيندي آهي. اهو ساڳيو ئي فرق آزاد ۽ غلام قومن ۾ آهي. ”جيوت چٽاڀيٽين جو سلسلو“ لال چند امر ڏنو مل جو ”ڦلن مٺ“ مان چونڊيل آهي، جنهن ۾ اهو ٻڌايو ويو آهي ته، زندگي آهي ئي چٽا ڀيٽيءَ جو سلسلو پر انهيءَ ۾ ڪامياب انسان اعلى طبع، اتساھ ۽ محڪم ارادي وارو ٿي سگهي ٿو. بازي اهو کٽيندو جيڪو هار تي دل نه هاريندو ۽ اهو اسان جي تربيت تي دارومدار رکي ٿو. جيڪا ننڍپڻ کان ئي ايندڙ نسل لاءِ مقرر ڪرڻ گهرجي کين اورچ ۽ محنتي بنائجي. ”ڳوٺاڻي چهر“ پروفيسر نارائڻ داس ملڪاڻيءَ جي ”گلستان“ مان چونڊيل ۾ ڳوٺاڻن جي حياتيءَ جي سهڻي عڪاسي ڪئي ويئي آهي، هن مڪالماتي مضمون جو مقصد آهي ته، ”ويچاري غريب ڳوٺاڻي جي لاءِ ڪکن جي ڇت وارو گهر ۽ ٻه ٽي ٺڪر جا ٿانوَ ۽ پيٽ قوت لاءِ رکو اَن به نعمت آهي. اهو ئي سندس متاع حيات آهي“.
”نالا“ عنوان سان نارائڻ داس ميوارام ڀمڀاڻيءَ جي مضمون ۾ ليکڪ اهو سمجھايو آهي ته انسان کي سندس نالي سان محبت آهي جنهن جي مشهوريءَ لاءِ هو لکون لٽائي ٿو. پر جيڪڏهن ڏٺو وڃي هت علم ۽ ادب جو ڀاڱو اهڙو آهي جنهن ۾ ماڻهوءَ جو نالو سدا قائم ۽ دائم آهي. شاھ سائينءَ جو نالو دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ تائين پهچي ويو آهي. اڳيان لکي ٿو ته، ”ٽئگور“ بنگالي ليکڪ ان ڪري مشهور ٿيو جو سندس تحريرون انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿيون ۽ شاھ جي رسالي تي ٿيل ڪم به انگريزي ترجمي جي ڪري مشهور ٿيو. معنى ته هن بين الاقوامي مشهور ٻوليءَ ۾ سنڌي علم ادب جي ترجمو ٿيڻ سان ڪيئين گوهر دنيا جي علم ادب ۾ ظاهر ٿي سڃاتا ويندا. هيءُ هڪ اهم ۽ غور طلب نقطو آهي، جنهن تي عمل جي ضرورت آهي. ڀمڀاڻي صاحب ترجمي جي اهميت تي زور ڀريو آهي. ”گنجي ٽڪر جو سير“ سيد ميران محمد شاھ جو جڳ مشهور مضمون نصابي طور سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ طرفان مقرر پڻ آهي. هيءُ ڏکين لفظن وارو پر گنجي ٽڪر جي سونهن کي، سهڻن لفظن سان بيان ڪندڙ، اثرائتو مضمون آهي.
”جي نوٽن جو مينهن وسي“ عطا حسين شاھ موسويءَ جي مشهور مجموعي، ”ڪچ ڪوڏيون“ مان ورتل آهي. هي مضمونن جو مجموعو سنڌي ادب ۾ اهميت جو حامل آهي. موسوي صاحب جو هيءُ مزاحيه و طنزيه مضمون انهيءَ خيال ۽ سوچ کي ٿو واضح ڪري ته پئسي جي لالچ اانسان کي ڪيئن نه هڪٻئي لاءِ هاڃيڪار بنائي ٿي. پنهنجي غريب ڪردار جي واتان نوٽن جي مينهن وسڻ کان پوءِ جي خونريز نظاري کي ڏسندي دعا گھرائي ٿو ته، ”اي الله شل مهر جو مينهن وسائين“ ليکڪ اهو چوڻ چاهي ٿو ته مايا اچڻي وڃڻي شيءِ آهي. پئسي جو انڌ انسان کي، تباه ڪندڙ آهي. هن مزاحيه مضمون جو اوٽ ۾ هڪ خاص سنجيده نڪتي کي پيش ڪيو ويو آهي. ”انسان“ ڪشنچند عزيز جي مشهور مجموعي ”ادبي آئينو“ مان ورتل آهي. ڪشنچند جي مضمونن ۾ فلسفي جو اثر وڌيڪ آهي. هن ۾ ليکڪ انساني سڀاءُ جون خوبيون ۽ خاميون کولي بيان ڪيون آهن. آخر ۾ کيس پاڻ سڃاڻڻ جي تلقين ڪئي آهي. ”شڪارپور“ پير علي محمد شاھ راشديءَ جي ڪتاب ”اهي ڏينهن اهي شينهن“ مان ورتل آهي. هن ليک مان شڪارپور شهر جي تاريخي حيثيت ظاهر ٿي آهي شڪارپور جي اصل رهاڪن سنڌ رڪي ڀائيبندن جي ذڪر سان گڏ هتي جون خاص کاڌي جو شيون جيئن شڪارپوري حلوو ۽ شڪارپوري آچار بيان ڪيل آهن. شڪارپور شهر کي هڪ قديم ۽ مشهور تجارت جو مرڪز شهر ڄاڻايو ويو آهي.
”سنڌي سٻاجهڙا“ محمد اسماعيل عر ساڻيءَ جي ڪتاب ”سنڌي سٻاجھڙا“ مان ورتل آهي. جنهن ۾ منضمون نگار سنڌي ماڻهن جي ماڻهپي ۽ اخلاق جي واکاڻ ڪئي آهي. هندستانين ۽ انگريزن جي کيڪار ۽ سنڌين جي کيڪار جو فرق ٻڌايو آهي. سنڌين جي محبت ۽ مان ڏيڻ واري طبعيت ۽ اوپري کي پنهنجو ڪرڻ ۽ خبر چار ڏيڻ جي نموني کي بيان ڪري سنڌي قوم جون خوبيون ٻڌايون ويون آهن.
”مهمان نوازي“ الله بچايو يار محمد سمون جي ”سير ڪوهستان مان مهمان نوازي وارو باب آهي، جنهن ۾ سمون صاحب ڪوهستانين جي مهمان نوازيءَ جي خوبيءَ کي خاص اهميت ڏيندي سندن ڳڻن کي سهڻو بيان ڪيو آهي. هن مضمون ۾ موقعي مطابق پهاڪا ۽ چوڻيون استعمال ٿيل آهن. ”وقت“ پروفيسر هرومل سدا رنگاڻيءَ جو ”ويچار“ جي مجموعي ۾ آيل مضمون آهي. ليکڪ چواڻيءَ ته، ”ويل وقت کي وات مان نڪتل لفظ ۽ ڪمان مان نڪتل تير سان ڀيٽڻ کپي، ايئن چوڻ ته ”وقت گذر آهي“ هڪ عظيم غلطي آهي. دنيا گذر آهي پر نه وقت“ (صه، 107). ”گداگري“ جي اهم موضوع تي ڪريم ڏنو راڄپر صاحب قلم کڻي، اهو ڄاڻايو آهي ته بيشڪ گداگري لعنت آهي، جنهن کي روڪڻ مذهبي ۽ قومي فرض آهي هن ۾ ڏيهي ۽ پرڏيهي مثالن سان گداگريءَ جي لعنت کي ننديو آهي. سندس چوڻ مطابق، نه صرف پاڪستاني گداگري جي مدد لاءِ جذباتيت جو شڪار آهن، پر پوريءَ دنيا ۾ هن ڏس ۾ ماڻهو نرم جذبو رکن ٿا. انهيءَ جو سبب گداگري جا لعنتي شخص حرفتي ۽ اٽڪل باز آهن.
”بي زبان دوست“ پروفيسر عطا محمد حاميءَ جي ڪتاب ”ثمر حيات“ مان ورتل آهي. مضمون نگار ڄاڻايو آهي ته دنياوي دوستيءَ ياريءَ کي اسين اهميت ڏيئي ۽ ٻين تي ڀروسو ۽ منجھن اميد رکي پنهنجي زندگي ضايع ڪندا آهيون. زندگيءَ ۾ ڪير به ڪم نه ايندو آهي، سچو دوست خدا جو ڪتاب آهي. ڪلام پاڪ ئي بهترين دوست آهي، ”مون تي هڪ سخت وقت اچي ويو، جنهن ۾ مان پنهنجي سنگتين کي سڏ ڪيو پر، آزمائش ۾ اڇا ڪارا پڌرا ٿي پيا. اٽي مان وار نڪري ويو ۽ سڀ بيٺي جا يار ثابت ٿيا. جي سک ۾ سچار سڏبا هئا سي مهل جا مڪار ٿي پيا. جي بهار ۾ گل هئا سي خزان ۾ خار ٿيا“. ”گھرجون“ گوبند ڀاٽيه جي انعام يافته ڪتاب ”ورق“ مان ورتو ويو آهي. جنهن ۾ انساني گھرجن جي انبار کي برو ڄاڻايو ويو آهي. مضمون نگار موجب ته اهو سڀ انهيءَ ڪري ٿيو آهي اسان خواهشن جي گهوڙي کي ڇوٽ ڇڏي ڏنو آهي. ”مانيءَ جهڙو مٿو“ مضمون، ”نئين زندگي“ جون 1968ع ۾ شايع ٿيو. هن ۾ محمد بخش مجنون هڪ معلوماتي ۽ سماجي موضوع يعني سنڌي سماج جي ريتن روايتن کي دلچسپ پيرايي سان لکيو آهي. هن ۾ سنڌي ٻار جي پرورش کان وهنجارڻ، کير پيارڻ ۽ آڍ مک ڪرڻ ۽ مٿو ويهارڻ جي خاص رواج ۽ ننڍي ٻار جي بستري جي احوال سميت تمام سچي ۽ ساکائتي ڄاڻ ڏنل آهي ۽ منجهس خاص لفظ جيڪي موضوع مطابق موقائتا ۽ صحيح بيان ڪيل آهن. هيءُ هڪ شاهڪار مضمون آهي جيڪو سنڌ جي سماجي قدرن کي بيان ڪري ٿو. ”شڪار“ عطا محمد ڀنڀرو جو دوستن سان شڪار ڪرڻ جي واقعي جو بيان آهي.
”سينگارپور ۾ سنڌي“ ليک مشهور سفرناما نگار الطاف شيخ جي سفر نامي ”بندر بازاريون“ مان ورتل باب آهي. بنيادي طور ”بندر بازاريون“ هڪ سفرنامو آهي ۽ مضمون نٿو شمار ٿئي، هن ۾ ليکڪ هندو سنڌين سان ڪچهري ڪري سينگارپور ۾ رهندڙ سنڌين جي باري ۾ ڄاڻ ڏني آهي.
هٻڪار جي علمي ۽ ادبي اهميت: ڊاڪٽر نواز علي شوق جي ترتيب ڏنل هن مجموعي ۾ مشهور مضمون نگارن جا مضمون آهن. هٻڪار جي هڪ خاص خوبي اها آهي جو هر مضمون کان اڳ مضمون نويس جو مختصر تعارف پڻ پيش ڪيو ويو آهي. اهو احوال سوانحي ادب جو حصو هئڻ سان گڏ ڪتاب جي علمي ۽ ادبي افاديت کي اهميت ڏيارائي ٿو. انهيءَ کان سواءِ مضمونن جا موضوع پڻ اهم آهن. تقريباً هي سڀ ليک اڳ ۾ مختلف مضمونن جي مجموعن ۾ يا ٻين ڪتابن ۾ ڇپجي چڪا آهن. هن مجموعي ۾ ڏھ هندو سنڌي ۽ تيرهن مسلمان سنڌي ليکڪ شامل آهن. ٻوليءَ جي لحاظ کان ڪجھ هندي، گجراتي ۽ سنسڪرت جا لفظ شامل آهن. پر انهن مان سواءِ چند لفظن جي ٻيا سمجھ ۾ اچڻ جي قابل ۽ عام فهم آهن. هن ڪتاب ۾ جيڪڏهن محمد عثمان ڏيپلائي، علامه عمر بن محمد دائود پوٽو ۽ ڊاڪٽر نبي بخش جا مضمون شامل هجن ها ته بهتر هو، خاص طور شاھ ڀٽائيءَ جي ڪلام ۽ شاعراڻي خاصيتن تي لکيل مضمون، سنڌي ادب ۾ بي حساب آهن. جن مان هڪ به شامل ڪونهي، پر جيئن ته شروع ۾ ئي نواز صاحب ڄاڻايو آهي ته هيءُ چونڊيل مضمون شخصي پسند تحت ڏنل آهن.
ڪجھ ڪتاب جيئن ”اهي ڏينهن اهي شينهن“ يا ”بندر بازاريون“ سوانحي ادب ۽ سفرنامي ۾ شمار ٿين ٿا، انهيءَ مان ڏنل لکڻين کي به مضمون جي حيثيت ڏني وئي آهي. هن ڪتاب جا قلم ڪار مضمونن جا بنيادي مضمون نگار آهن. انهيءَ ڪري سندن تحريرن جي علمي ۽ ادبي معيار کان انڪار نٿو ڪري سگهجي. موضوعن سان مڪمل انصاف ٿيل آهي، شمس الدين بلبل جي، قلندري ميلو کان سواءِ ٻين مضمونن جي ٻولي سليس آهي، جيڪا ڪيترن ئي سهڻن پهاڪن ۽ چوڻين سان سينگاريل آهن. ”جيئن ان جو منهن جنڊ ڏانهن“، ”پل پل جا پور پوڻ“، ”ڪا نه مهل ڪنهن جهڙي“، “جهڙو حال حبيبان تهڙو پيش پريان“، پاڻ ڍاوا ته جڳ ڍائو، پاڻ ساوا ته جڳ ئي سائو، ”ڏھ دنيا ستر آخرت“، ”ڏٺو ٻَنو آهي“، ”جاڏي پير تاڏي خير“، ”سخين جا ٻيڙائي پار“، ”ٿوري کٽئي گهڻي برڪت“، ”جتي پڄڻ نه آهي وَس، اُتي ڀڄڻ ڪم وريامن“ جو ۽ ٻيا آهن. ڪيترن ئي هنڌن تي موقعي مطابق اردو، فارسي ۽ سنڌي شاعري سهڻائيءَ سان استعمال ٿيل آهي. مجموعي طور اثرائتن ۽ وزنائتن مضمونن جو مجموعو آهي.