جتي دنيا جو عظيم شاعر شاهه عبداللطيف ڀٽائي پيدا ٿيو هو
”اڄ رات ڪيڏو ۽ ڪيترو به وڏو پروگرام هوندو به ته ان کي ختم ڪري توهان وٽ هلندس ڇو ته پروفيسر صاحب! تنهنجي ملاقات لطيف جي هڪ جيئري جاڳندي عاشق سان ٿي آهي“. جونس کي چيم. پروفيسر جونس ڏاڍو خوش ٿيو ۽ وڌيڪ وضاحت ڪندي چيائين: ”عنايت! هونئن ته تنهنجي اعزاز (Honor) ۾ آءٌ ڪجهه ٻين دوستن کي به سڏيان ها پر جيئن ته اسان کي ڀٽائيءَ بابت گهڻو ڪجهه ڳالهائڻو آهي ته ٻيا ماڻهو ان ادبي نشست ۾ مناسب نه ٿيندا“. وڌيڪ چيائين ته: ”آءٌ ٺيڪ رات جو 8:30 وڳي اوهان کي، اوهان جي هوٽل تان وٺي ويندس“. ”مان به ائين ئي چاهيان ٿو ته لطيف جي ذڪر ۾ ٻيو اهڙو ڪو به ماڻهو نه هجي جيڪو لطيف کي نه ڄاڻندو هجي“. وراڻيم.
ٺيڪ ساڍي اٺين وڳي رات جو منهنجي ڪمري جي دروازي تي نرم طريقي سان ٺڪ ٺڪ ٿي. سمجهي ويس ته پروفيسر رچرڊ جونس هوندو. سندس گاڏيءَ ۾ ويهي سندس گهر آياسين. سندس گهر پهچڻ شرط سندس گهرواري ڊوروٿي (Dorothy) منهنجو استقبال ڪيو ۽ هڪدم مون کي چيائين: ”اوهان جي عظيم شاعر شاهه لطيف جو تعارف اڳ ۾ ئي جونس مون سان ڪرائي چُڪو آهي“.
مون ٻيهر سندس ۽ جونس جون مهربانيون مڃيون. جونس جو هڪ 10 سالن جو پُٽ ۽ ٻارنهن سالن جي ڌيءُ به مون سان اچي مليا. سندن ڌيءُ ڏاڍي چنچل هئي ۽ پنهنجي پيءُ سان حُجت واري شڪايت ڪندي مون کي چيائين ته: ”انڪل! ڊئڊ ڪيئي دفعا اسان کي دلاسا ڏيندو رهيو آهي ته اوهان کي انڊيا ۽ پاڪستان وٺي هلندس پر اڃا تائين واعدو وفا نه ڪيو اٿس“. کيس چيم ته: ”هاڻي منهنجي طرفان اوهان سڀني کي خلوص واري دعوت آهي ته مهرباني ڪري پاڪستان ۽ سنڌ اچو ۽ اچي منهنجا مهمان ٿيو“. ٿوريءَ دير ۾ ڊائننگ تي ويهي گڏجي ماني کاڌيسون ۽ ڊوروٿي مون کي چوڻ لڳي ته: ”جيڪي چانور پچايا اٿم اُهي انڊين ۽ پاڪستاني طرز تي پچايا اٿم“. دراصل برياني ٺاهي هئائين پر ڏاڍي لذيذ هئي ۽ مون سڀني طعامن جي گهڻي تعريف ڪئي ته ڊوروٿي ويتر منهنجو شڪريو ادا ڪيو ته کاڌا مون پسند ڪيا هئا ۽ مون کي وڻيا هئا.
ماني کائڻ کانپوءِ پروفيسر رچرڊ جونس ۽ منهنجي مخصوص ڪچهري شروع ٿي. پروفيسر صاحب مون کي ٻڌايو ته کيس حافظ شيرازي، رومي ۽ شاهه لطيف جو ترجمن جي وسيلي چڱو خاصو مطالعو آهي، پر پاڻ وضاحت ڪندي چيائين: ”عنايت! اوهان کي خبر آهي ته ترجما ڪڏهن به اصل شاعريءَ جا مڪمل ترجما نٿا ٿي سگهن“. جونس جي ان جملي تي ويتر مون کي حيرت ٿي ته سندس علم ۽ مطالعو ڪيڏو نه وسيع هوندو. پوءِ مون کي انگريزي ترجمن وارا لطيف جا هي بيت ٻڌايائين:
سُوريءَ سڏ ٿيو، ڪا هلندي جيڏيون،
وڃڻ تن پيو، نالو نينهن ڳنهن جي.
سُوريءَ جي سلسلي ۾ ٻه ٽي ٻيا شعر به ٻڌايائين ۽ چيائين ته لطيف جو ڪمال اهو آهي ته سوريءَ ڏي هلڻ وقت ٻين کي به وڏي واڪي سڏ ٿو ڪري ته: ”ادا سوريءَ تي چڙهڻ لاءِ تيار آهيو ته صلاح اٿوَ“.
پوءِ مون به کيس لطيف جا ڪافي بيت پهريون کيس سنڌيءَ ۾ ٻڌايا پوءِ انهن جو ترجمو ڪندو ويس ۽ هر بيت تي رچرڊ جونس داد ڏيندو رهيو. پر جڏهن کيس مون لطيف جو هيٺ ڄاڻايل بيت ٻڌائي ان جو ترجمو کيس ٻڌايو ته جونس پنهنجون ٻيئي اکيون کڻي ٻوٽيون ڄڻ ڪنهن بيخوديءَ (Trance) جي ڪيفيت ۾ هليو ويو هجي. ٿوريءَ دير کان پوءِ اکيون کوليائين ۽ چيائين: “عنايت! اهڙي قسم جو تصور گهڻو اڳ مون مصر جي هڪ عربي شاعر جو ڪٿي پڙهيو هو پر سُئيءَ جي قرباني ڏيڻ بابت ايترو ڀرپور ۽ ڪمال جو انداز ان عربي شعر ۾ هرگز ڪونه هو جهڙيءَ طرح سنڌ جي لطيف ان کي پيش ڪيو آهي. مان نٿو سمجهان ته دنيا جو ٻيو ڪو به شاعر سنهي سُئيءَ جهڙي نه هئڻ جهڙي شيءِ کي فضيلت بخشي هئڻ جي ابدي مقام تائين پهچائي ان کي امر ڪري ڇڏي. لطيف جو هيءُ امر بيت مون کيس ٻڌايو هو:
پاڇاهي نه پاڙيان، سرتيون سُئيءَ ساڻ،
ڍڪي اُگهاڙن کي، ڪين ڍڪيائين پاڻ،
ٻيهر ڄاپِي ڄاڻ، اِبر جي اوصاف کي.
مون کي اهو تجربو آهي ته لطيف جو مٿي ڏنل بيت چڱن ڀلن پڙهيل لکيل ماڻهن کي اڃا تائين به پوريءَ طرح سمجهه ۾ نه ايندو آهي، تنهنڪري آءٌ مناسب ٿو سمجهان ته نوجوان نسل لاءِ ان جي تشريح ڪري ڇڏيان.
”ڪنهن به بادشاهيءَ جو مقابلو سُئيءَ سان ڪهڙيءَ ريت ڪري سگهجي ٿو. ڇاڪاڻ ته سُئي پاڻ ته اُگهاڙي رهي ٿي، پر سندس قربانيءَ جي عظمت کي ته ڏسو جو پاڻ اگهاڙو رهي ڪري به اُگهاڙن کي ڍڪي ٿي. اي دوست! تون سُئيءَ جي وصفن کي هِن زندگيءَ ۾ نه سمجهي سگهندين پر ان لاءِ توکي ٻيو جنم وٺڻو پوندو“.
ان کانپوءِ رچرڊ جونس مون کي پنهنجي لائبرري ڏيکاري جنهن ۾ بيشمار ڪتاب هئا ۽ مشرقي شاعري توڙي نثر ۾ ڪتابن جو وڏو ذخيرو وٽس نظر آيو. ڊاڪٽر ايڇ-ٽي-سورلي (Dr.H.T.Sorley) جي ڪتاب شاهه عبداللطيف آف ڀٽ (Shah Abdul Latif of Bhit) کان سواءِ مدر ايلسا قاضي طرفان شاهه جي بيتن جا ترجما ۽ شاهه لطيف جي شاعريءَ بابت ڪيترائي بائينڊ ٿيل مضمون مون سندس لائبرري ۾ ڏٺا.
ڪچهري ڪندي رات جا ٻارهن وڄي ويا ته مون کانئس اجازت ورتي. چيائين ته: ”لطيف جي ذڪر مان اُٿڻ تي دل نٿي چوي پر پوءِ ڇا ڪجي جو زندگيءَ جي روزمره جي ڪاروبار سان هلڻو ٿو پوي“. مون کي پروفيسر جونس جو چيل جملو بس دل تي نقش ٿي ويو آهي ۽ سڄي ڄمار نقش رهندو. ٻيهر ان مختصر گفتگو کي ورجايان ٿو، پروفيسر جونس جي پُڇڻ تي جڏهن مون پنهنجو تعارف ڪرايو هو ته: منهنجو تعلق سنڌ صوبي سان آهي ته پروفيسر صاحب مون کان پڇيو هو: ”جتي دنيا جو عظيم شاعر شاهه عبداللطيف ڀٽائي پيدا ٿيو هو“.
دل ٿي چوي جونس جي ان جملي کي سون ۾ مڙهائي تعويذ جيان پنهنجي ڳچيءَ ۾ پائي ڇڏيان.
لطيف سائينءَ جو ذڪر ايڏو ته دلفريب آهي جو اوهان کي اهو ٻڌائڻ وسري ويو ته مَرڪ يونيورسٽيءَ ۾ اسان ڇا ڏٺو. جيئن ته اسان جي گروپ جو تعلق براڊڪاسٽنگ سان هو، انڪري اسان کي خبرن ۽ برقي نشرياتي شعبن (Mass Communication and Electronic Media) ۾ وٺي ويا، ۽ اسان کي ٻڌايائون ته مرڪ يونيورسٽي ريڊيو توڙي ٽيليويزن نشريات ذريعي شاگردن کي گهر ويٺي تعليم ڏئي ٿي ۽ اهو تجربو نهايت ئي ڪامياب رهيو آهي. البت هتي هڪ وضاحت اها به ڪئي ويئي ته جن شاگردن کي ريڊيو ۽ ٽي وي نشريات ذريعي ڪي ڳالهيون سمجهه ۾ نه آيون هجن اُهي اسٽوڊنٽ ڪن مخصوص ڏينهن تي يونيورسٽي پهچي متعلقه پروفيسرن کان وضاحت وٺي سگهيا ٿي. اليڪٽرانڪ ميڊيا کان سواءِ ٻيا به ڪيترائي شعبا ڏيکاريا ويا. جيئن تعميري فن (Construction)، ڊزائننگ، مصوري پينٽنگ، گهريلو هنر وغيره وغيره.
ان کان پوءِ هڪ وڏي هال ۾ وٺي ويا جتي هڪ وڏي اسڪرين (Cinema Scope) تي اسان کي پنهنجي يونيورسٽيءَ جي ڪارڪردگيءَ بابت فلم ڏيکاريائون جنهن ۾ بيحد دلچسپ ۽ وندرائيندڙ انداز ۾ معلومات ڏيکاريل هئي. هن يونيورسٽيءَ ۾ ورزش ۽ جسم کي هلڪي ڪرڻ (Slimming) جا ڪرتب به ڏيکاريا ويا. نوجوان حسِين ڇوڪرين کي فقط مختصر چڍي ۽ انگيءَ (Bra & Short) ۾ ورزش ڪندي ڏيکاريو ويو. ڪيڏي نه ڪمال جي ڳالهه آهي جو انساني ورزش کي به تعليمي نصاب جو حصو بنايو ويو آهي.