ٻه اکر: ڊاڪٽر الياس عشقي
ٻه اکر
منهنجي حالت اهڙي ڪانهي جو ڪا وڏي تقرير ڪري سگهان، پر بيمار هئڻ جي باوجود اچي حاضر ٿيو آهيان، جو تقريب اهڙي آهي، اهڙي دوست جي آهي، اهڙي ڪتاب جي آهي، جو ماڻهو رهي نه سگهيو. ڳالهه اها آهي ته ڏهه سال ٿيا جو آءٌ بيمار آهيان ۽ گهر ۾ قيد آهيان. ڏهه ڏينهن ٿيا جو مون کي خيال آيو ته گهڻا ڏينهن ٿيا آهن جو مان ڪتابن جي دڪان تي نه ويو آهيان، سو مان ڪوشش ڪري ڪتابن جي دڪان تي ويندس، ڌيءَ کي چيم جيڪا مون کي وٺي وئي. سنڌي ڪتابن جي اسٽال تي ويس ته ڏٺم ته امداد حسينيءَ جو ڪتاب ”هوا جي سامهون“ رکيو آهي، اکين ۾ نور اچي ويو. ڏاڍي خوشي ٿي، ڇو جو امداد جو پهريون ڪتاب ”امداد آهه رول“ جڏهن ڇپيو ته مون کي نه مليو. مون رسالن ۾ پڙهي پڙهي امداد حسينيءَ جو ڪلام ڏٺو، پر ڪتاب ۾ ڇپيل امداد جي ڪلام ڏسڻ کان محروم رهيس- سو، اهو ڪتاب (هوا جي سامهون) وٺي گهر آيس ۽ سوچيم ته پڙهندس رات جو- پر اهو ڀلجي ويس ته مان پڙهي نٿو سگهان! ڇو جو اڄڪلهه مون تي بيماريءَ جو جيڪو حملو ٿيو آهي، ان ۾ نڪو لکي ٿو سگهان، نڪو پڙهي ٿو سگهان! بهرحال، مون سوچيو ته مان ٿورو ٺيڪ ٿيان ته ڪتاب جو مهورت مان ڪندس.
ٻه ٽي ڏينهن ٿيا جو مون کي دعوتنامو مليو ته مهورت ٿي رهيو آهي ۽ مون سوچيو ته ضرور ويندس. امداد کي ٽيليفون ڪري چيم ته مان ضرور ايندس- ۽ ٿورو ڳالهائيندس به.
مون کي فخر آهي ته سنڌي ٻوليءَ جا جيڪي ٽي جديد شاعر آهن- اياز، تنوير ۽ امداد ٽنهي سان منهنجي دوستي رهي آهي. ٽنهي سان گهڻي ويجهڙائي رهي آهي. پر انهن ٻن جو مان احترام ڪندو آهيان. پر امداد سان مان محبت ڪندو آهيان.
امداد منهنجي خيال ۾، ڪي ماڻهو ٿي سگهي ٿو ته مون سان اتفاق نه ڪن، پر اهو منهنجو خيال آهي ۽ پڪ آهي مون کي، انهيءَ چوڻ ۾ ڪا هٻڪ ڪانهي ته امداد سنڌي شاعريءَ جو پهريون ۽ آخري جديد شاعر آهي. اياز وڏو شاعر آهي. تنوير دوست شاعر آهي- وڏو شاعر آهي؛ پر انهن ٻنهي شاعرن کي مان جديد شاعر نٿو سمجهان. اهي روايتي شاعريءَ جا تمام وڏا شاعر آهن. هنن جو ڪوبه مَٽُ ڪونهي. هنن جو نالو سنڌي شاعريءَ جي تاريخ ۾ لکبو- پر مان جيڪا ڳالهه ڪريان ٿو ته امداد جديد شاعر آهي، سا رڳو انڪري نه ته مون کي امداد سان محبت آهي.
امداد جڏهن شاعري ڪئي ته مون ڏاڍي غور سان هن جو ڪلام پڙهيو. انهيءَ ۾ مون اهڙي ڳالهه ڏٺي، جيڪا ڪنهن به سنڌي شاعر ۾، نه هتي پاڪستان ۾ ۽ نه هندستان ۾، ڪنهن وٽ ڏٺي هئي. مان انهيءَ جي ثابتي اوهان جي سامهون پيش ڪندس. انشاء الله-
امداد شايد ڀلجي ويو آهي. اوهين هتي ويٺا آهيو، اوهان سڀن به شايد امداد جي اُها شاعري وساري ڇڏي آهي- پر مان امداد کي ياد ڏياريندس ته تون انهيءَ امداد جو، انهيءَ نوجوان امداد جو، جنهن جو مان ذڪر ڪريان ٿو- تون ٿورو پاڻ سوچ ته اهو ڪهڙو زمانو هو، جڏهن تو ”حملو“ جهڙو نظم لکيو هو. اڄ مان چئي سگهان ٿو ته سنڌي شاعريءَ ۾ نه اڳي ڪو اهڙو نظم هو، نه اڄ آهي- مان ڇو ٿو چوان ته اهو آهي جديد نظم؟ اهو مان اوهان کي ٻڌائيندس.
امداد حسينيءَ جو اهو زمانو هو جڏهن هن شروعات ڪئي. پوءِ وري ون يونٽ جو سلسلو هليو. اسان جي سڄي شاعريءَ جو رخ بدلجي ويو. وقت جي تقاضا هئي- ٺيڪ آهي- هڪڙي movement هلي ٿي. نئشنل موومينٽ هلي ٿي. ٺيڪ آهي، وقت جي ضرورت هئي.
جيترا به اسان جا ليڊر صاحبان آهن، سياسي صاحب آهن، انهن ڪجهه نه ڪيو. اها جيڪا جنگ هئي، اها رائٽرس، ليکڪن ۽ شاعرن اها جنگ لڙي- ۽ اُن کي کٽيو. اهو زمانو هليو ويو، پر اڄ تائين اهو سلسلو هلي رهيو آهي. اهي موومينٽس ان لاءِ هلن ٿيون، جڏهن پنهنجي وجود کي خطرو محسوس ڪندا آهن- ته پنهنجي وجود کي قائم رکڻ لاءِ تحريڪون هلائيندا آهن. هلو، ٺيڪ آ، ترقي پسند تحريڪ آهي- اها به سنڌي ادب جي ۽ اردو ادب جي به، برصغير جي، ننڍي کنڊ جون جيتريون به ٻوليون آهن، انهن جي ادب جي وڏي تحريڪ هئي؛ پر تحريڪ ۾ هڪ خوبي هوندي آهي، جيڪا ان جي طاقت به هوندي آهي ته ان جي ڪمزوري به هوندي آهي ته اها ”محدود“ ڪري ٿي. اُها پنهنجي اغراض ۽ مقاصد تائين محدود هوندي آهي- پر جڏهن اُها پنهنجو مقصد حاصل ڪري وٺندي آهي ته اُن جي اها طاقت ختم ٿيندي آهي ۽ نعريبازي شروع ٿيندي آهي- ۽ نعريبازيءَ تي ختم ٿيندي آهي.
امداد جو اهو جيڪو زمانو هو، جنهن جو مان ذڪر ٿو ڪريان، انٽرنئشنل ٿنڪنگ (International thinking) جو - بين الاقوامي سطح جي ٿنڪنگ (Thinking) جو زمانو هو، جيڪو ان کان اڳي به ڪونه هو، ان کان پوءِ به اُها ڳالهه شروع نه ٿي آهي- ته امداد کي مان وري چوندس ته پنهنجي انهيءَ زماني کي تون وري ياد ڪر! انهيءَ امداد کي پنهنجي تصور ۾ آڻ، ته هو ڇا ڇا چاهيندو هو- ڪهڙا هن جا خيال هئا ۽ هن ڇا لکڻ ٿي چاهيو! مان سمجهان ٿو ته اهو ڪتاب جيڪو مان پڙهي نه سگهيس ۽ انشاء الله جڏهن مان ٺيڪ ٿيندس ته ضرور پڙهندس ۽ لکندس به- ته انهيءَ جو خيال ڪر. مهرباني ڪري پنهنجو اهو لاڙو، جيڪو محدود نه هو، جنهن ۾ انٽرنئشنل ٿنڪنگ هئي، بين الاقواميت هئي، آفاقيت هئي، انهيءَ سلسلي کي وري شروع ڪر.
مون کي پڪ آهي ته هن نئين مجموعي (هوا جي سامُهون) ۾ اهڙو ڪلام ضرور هوندو، جنهن ۾ اُهو جيڪو نوجوان امداد آهي، اُن جا خيالات ضرور هوندا-. مان اوهان جو وڌيڪ وقت نه وٺندس- نه ئي مون ۾ طاقت آهي. مان جيڪو سنڌي شاعريءَ جو ترجمو ڪيو هو اردوء ۾- پنجويهن ٽيهن شاعرن جو- ان ڪتاب (1) ۾ مون ان نظم ”حملو“ جو ترجمو ڪيو هو، اصل ڪتاب ته مون کي نه مليو، پر مان اهو اردو ترجمو اوهان جي خدمت ۾ پيش ڪندس- انهيءَ عرضداشت سان ته جيڪو نظم اردو ترجمي ۾ اچي ايترو forceful ٿي سگهي ٿو، اهو نظم سنڌيءَ ۾ ڪهڙو هوندو! مان اهو ٿو چوان ته هي انٽرنئشنل نظم آهي- بين الاقوامي خيالات آهن هن ۾ ۽ هي محدود ڪونهي- ۽ اصل امداد اهوئي آهي، جيڪو اهڙا نظم لکي ٿو:
شب کے شبخون میں اک تیرہ شہبی کا خنجر
دہر کے سینہ بیدار میں حسب معمول
وار بھرپور تھا، پیوست ہوا قبضے تک
روکے خاموش ہوئی گنبذ مسجد میں اذاں
میوزیم میں کہیں اوندھی گری گوتم کی شبیھہ
نے شکستہ ہوئی، نوحے تھے نہ نغمے باقی
جام زہراب کا یونان کے وانا نے پیا
ایک ماں گرجے کے دروازے کے آگے آکر
کوڑے میں ڈال گئی اپنے گناہوں کا حساب!
شہر کے لاش کو ڈھانپا تھا سیہ چادر نے
روح انسان پہ چھائی ہوئی تاریکی قبر
ہر طرف پھرنے لگے درد کے تنہائی کے دیو
شہر کی گلیوں کو سنسان سمجھ کر آئے
کتنے ویرانی و خاموشی کے چور اور ڈاکو
سرد اور تیز ہوا دیتی ہے در پہ دستک
کوئی انساں ہو تو ہو شہر کے ماتم میں شریک
یا کوئی چینخ کہ ہو جشن جہنم میں شریک
ٹوٹتا تھا در و دیوار پہ چُپ کا جادو
اپنے ہی گوشت کو خود نوچتے پاگل کتے
بیوہ چورنگی پہ استادہ تھا اندھا سگنل
ڪو لکي سگهي ٿو اھڙيون سٽون؟
چاپ قدموں کی نہ جانے تھی کہاں سوئی ہوئی
جانے دم توڑ گئے چوڑیوں کے راگ کہاں
کتنے سینوں میں کہاں بجھ گئیں دل کی شمعیں
چشمے آنکھوں کے خدا جانے کہاں خشک ہوئے
نہ کہیں حسن و حقیقت، نہ کہیں سوز نہ ساز
ہار سنگھار چتاؤں میں جلے راکھ ہوئے
اور خدا جانے کہاں گم ہوئے اس شہر کے لوگ
کس جگہ تھم گئے رقاصہ کے مدہوش قدم
مضطرب رقص کہاں، جاگتے سوتے پہنتے
کب سسکتے ہوئے کسی قید میں خاموش ہوئے
جاگتے رنگ کہاں سوگئے، کس سے پوچھیں
ہُوا خوشبو کا جگر چاک کہاں، کون بتائے
شاہراہوں پہ کہیں سڑتی گٹر کی بدبُو
ایسا دوزخ کا اندھیرا ہے کہ دم گھٹتا ہے
چشم ساقی میں خدا جانے کہاں اشک بھر آئے
کس نے ایسے میں خدا جانے کہاں جام اُلٹا
رات جلاد تھی پیتی ہی رہی جام شراب
رات قاتل بھی تھی، مردود بھی تھی، قہر بھی تھی
رات ظالم بھی تھی، صیاد بھی تھی، زہر بھی تھی
رونے والا، نہ کوئی اشک بہانے والا
تھا کوئی شہر کی میت نہ اٹھانے والا
ڪو لکي سگهي ٿو؟
غسل اس لاش کی میت کو اب آکر دے کون
کون اس لاش پہ اب ڈالے غلاف کعبہ
کون اس لاش کو سنگھار کرے پیار کرے
کون اس لاش کی پیشانی کو روکر چومے
کون اس لاش کا دیدار کرے آخری بار
سرد رخسار سے کون اس کے ہٹائے زلفیں
کون اس لاش پہ اب ڈالے گلوں کی چادر
کون اس کی سر بالیں پہ چلائے لوہان
کون ہو مرثیہ خواں، کون کرے غم اس کا
آخری سجدہ تعظیم بجا لائے کون!
ہوگا اس شہر کا بھی ہمدم و ہمراز کوئی
ہوگا اس شہر کا بھی مونس و مساز کوئی
کوئی اس شہر کا دلبر کوئی ہوگا محبوب
کچھ تو اس شہر کا حسن اس کی جوانی ہوگی
کچھ تو اس شہر کے عاشق کی نشانی ہوگی
ہوگا اس شہر کے بچے کا تبسم کوئی
ڏسو ڪيئن ٿو لکي:
ہوگا اس شہر کے بچے کا تبسم کوئی
ہوگا اس شہر کی لوری کا ترنم کوئی
سرد اور تیز ہوا دیتی ہے در پر دستک
کوئی ہے بھی کہ ہو اس شہر کے ماتم میں شریک
چيخ ہی کوئی سہی جشن جہنم میں شریک
در زنداں ہو آہستہ سے دا آخرکار
زرد مہتاب اٹھا، تاروں کی زنجیر کٹی
ہوئے افلاک کے پھر دار و رسن آویزاں
پھر کہیں یادوں کے تابوت میں اُترا ہے ذہن
دل کے بغداد کو تاتاریوں نے لوٹ لیا
مانگ میں سندھ کے خطرے سے مچی چیخ و پکار
مست آنکھوں کی جمیلا کا تبسم تھا نہ اشک
خون میں سرخ تھا سینے کا مقدس کانگو
ہیروشیما میں ہوئے ایٹمی دجال آباد
آرزؤں کی ثریا کا مقدر تھا طلاق
بخت کا شوخ کینڈی ہوا گولی کا شکار
تاج محلوں کے کنول روئے سویروں کے لیے
ہر گنہگار محبت کا ہے انجام یہی
ہر طرفدار صداقت پہ یہی تہمت ہے
ہر وفادار محبت پہ ہے الزام یہی۔
ڏسو جيڪو ڪلام ترجمي ۾ اچي پنهنجو اهڙو فورس برقرار رکي سگهي ٿو. مان چوان ٿو ته هي اهڙو نظم آهي، جنهن کي انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪري، ڪهڙي به هنڌ، ڪهڙي به فورم تي، ڪهڙي به زبان جي شاعرن آڏو ان کي پيش ڪجي ته هرڪو ان جي درد کي محسوس ڪندو. اهائي ان نظم جي عظمت آهي- اهو آهي امداد حسيني.
دل ته چئي ٿي ته اڃا به گهڻو ڪجهه چئي ماڻهو- پر همٿ به ڪانهي ۽ وقت به ڪونهي. انهيءَ ڪري مان امداد جي توجهه ان موضوع ڏانهن ڇڪايان ٿو- ۽ وري به چوندس ته هن جو اصل ميدان، هن جو اصل فڪر، هن جو اصل لاڙو بين الاقواميت ئي آهي. انڪري مان هڪ ڀيرو وري به چوان ٿو ته امداد حسيني سنڌي ٻوليءَ جو اڄ تائين هڪڙوئي جديد شاعر آهي- ۽ مان نٿو سمجهان- بلڪ مان ته چوان ٿو ته امداد حسيني پهريون ۽ آخري جديد شاعر آهي سنڌيءَ جو.
مون اوهان صاحبن جو گهڻو وقت ورتو- معاف ڪندا- ۽ مان ٿورائتو آهيان ته مون کي موقعو ڏنو ويو ته منهنجا جيڪي خيالات آهن، سي مان اوهان جي خدمت ۾ پيش ڪريان- شڪريو. مان اوهان جو ٿورائتو آهيان جو اوهان ڏاڍي توجهه سان مون کي ٻڌو.
________________________________________
(1) موج موج مهران