گلا ڪندڙن جي ڳالهين تي ڪو ڌيان نه ڏيو:
گلا ڪرڻ هڪ اهڙي بڇڙي عادت آهي جيڪا عام طور ڪيترن ئي ماڻهن ۾ موجود هوندي آهي. ان گندي عادت ڪري دوستن ۽ مٽن مائٽن ۾ دشمني پيدا ٿيندي آهي ۽ اها ڪٽنبن کي تباهه ڪري ڇڏيندي آهي ۽ گهر جي وڻندڙ ماحول جي رونق کي ختم ڪري ڇڏيندي آهي. ڪڏهن ڪڏهن ته ڳالهه وڃي قتل وغارت تائين پهچندي آهي عيب ڪڍڻ ۽ گلا ڪرڻ جا ڪيترائي سبب هوندا آهن. ڪڏهن ساڙ ۾ اچي گلا ڪئي ويندي آهي ته ڪڏهن وري دشمنيءَ ڪري ۽ بدلي وٺڻ خاطر زبان گندي ڪئي ويندي آهي. گڏوگڏ گلا ڪرڻ جو مقصد پاڻ پڏائڻ پڻ هوندو آهي. ڪڏهن وري ڪنهن ماڻهوءَ جي گلا غيبت ڪري کيس سندس دوستن کان پري ڪيو ويندو آهي ته جيئن سندس توجهه ۽ محبت کي پاڻ ڏانهن موڙي سگهجي. پر اها حقيقت آهي ته جيڪو ٻين جي گلا ڪري سو ڪنهن جو سڄڻ نه ٿو ٿي سگهي. اهڙي حالت ۾ هڪ هوشيار ۽ سياڻي ماڻهوءَ کي گهرجي ته هو گلا خورن جو ن ڳالهيون هڪ ڪن کان ٻڌي ٻئي ڪن مان ڪڍي ڇڏي ۽ نهايت خبرداريءَ سان گلا خور جي مقصد کي سمجهي کانئس دوکو نه کائي. گڏوگڏ مرد کي اهو نڪتو پڻ ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته عام ڪري سندس ماءُ، ڀينر، ڀائر ۽ ڀاڄايون، سندس زال جي باري ۾ ڪا چڱي راءِ نه رکنداآهن. ظاهر ۾ ته سندن لاڳاپا سٺا هوندا آهن پر اندر ئي اندر ۾ اهي هڪ ٻئي کان پيا سڙندا رهنداآهن.
ان ڳالهه جو اصل ڪارڻ اهو هوندو آهي جو شاديءَ کان اڳ ڇوڪرو پنهنجي ماءُ پيءُ جي ڪٽنب جو ڀاتي سمجهيو ويندو آهي ۽ سندس ڪا ڌار حيثيت نه هوندي آهي. ماءُ پيءُ سالن جا سال پنهنجي ڇوڪري جي تعليم ۽ تربيت ۽ پالنا جي ڏس ۾ اڻ ڳڻيون تڪليفون برداشت ڪندا آهن ۽ اها اميد رکندا آهن ته هو پوڙهائپ ۾ سندن سهارو بڻبو. جيتوڻيڪ والدين پنهنجي مرضيءَ سان پٽ کي پرڻائيندا آهن ۽ ظاهر ۾ ته هو هڪ آزاد شخصيت جو مالڪ بڻجي ويندو آهي پر پوءِ به اهي کانئس اها اميد رکندا آهن ته اهو آزاد هجڻ جي باوجود به سندس فرمانبردار رهي، پهرين کان وڌيڪ ساڻن محبت ڪري ۽ مڙني معاملن ۾ زال کان وڌيڪ سندن خيال رکي ۽ چيو مڃي.
شادي ءَ کان پوءِ ڇوڪري جي اها خواهش هوندي آهي هو هڪ خوش باش ۽ آزاد زندگي ءَ جي شروعات ڪري. جيئن ته هو پنهنجي نئين ڪنوار کي نئين زندگيءَ جو ساٿي سمجهندو آهي، تنهن ڪري ساڻس تمام گهڻو پيار ڪندو آهي ۽ ڏينهن رات محنت ڪندو آهي ته جيئن زندگيءَ جون سموريون ضرورتون پوريون ڪري پنهنجي زال کي سُکيو رکي. جيئن ته ان مقصد لاءِ هو وڏي جاکوڙ ڪندو آهي، تنهن ڪري پنهنجي پهرين زندگيءَ کان صفا ڪٽجي ويندو آهي ۽ کيس پنهنجي گهر ڀاتين خاص ڪري والدين سان پيار محبت ونڊڻ جو موقعو گهٽ ملندو آهي.
اها ڳالهه سندس ماءُ ۽ ڀينرن کي ڪونه وڻندي آهي ۽ سندن ذهن ۾ اهو شڪ ويهندو آهي ته گهر ۾ هڪ ڌاريءَ ڇوڪريءَ جي اچڻ سان ڇوڪرو هٿن مان نڪري ويو آهي. ڇوڪرو پنهنجي زال سان جيتري به محبت ڪندو آهي اوترو ئي اهي سڙنديون رهنديون آهن. کين ڊپ هوندو آهي ته ڪٿي ڇو ڪرو کين وساري ئي نه ڇڏي ۽ ان ڏس ۾ سڄو الزام سندس زال تي هڻنديون آهن ۽ ننهن چوٽيءَ جي ڪوشش ڪنديون آهن ته جيئن ڇوڪري جي دل مان زال جي محبت گهٽجي وڃي. ان مقصد لاءِ اهي نئين ڪنوار مان عيب ڪڍڻ شروع ڪنديون آهن، ننڍڙين ننڍڙين خامين کي وڌائي ٻڌائينديون آهن ۽ مڙس سان سندس گلا ڪنديون آهن ته جيئن هوءَ سندس نظرن ۾ ڪري پئي.
جيڪڏهن مرد سادو سُودو ۽ ڪنن جو ڪچو آهي ته پوءِ ماءُ ۽ ڀينرن جي ظاهري همدرديءَ کان متاثر ٿي سندن ڳالهين ۾ اچي ويندو آهي ۽ نيٺ زال جون خاميون ۽ ڪچايون ٻڌي ٻڌي کانئس بيزار ٿي ويندو آهي پوءِ کيس ننڍي ننڍي ڳالهه به ڳري لڳندي آهي، جنهن ڪري زال ويچاري سندس ٽوڪ، ٺٺول ۽ تنقيد جو نشانو بنجي ويندي آهي. اهڙيءَ طرح گهر جو ماحول اڻ وڻندڙ ٿي پوندو آهي ۽ پاڻ ۾ ميٺ محبت بدران ڇڪتاڻ ۽ بيزاري دلين ۾ اچي جا ءِ والاريندي آهي. اهو حال ڏسي ماءُ ۽ ڀينرن جو پيٽ ڀرجي ويندو آهي ۽ پوءِ اهي پهرين کان به وڌيڪ ڪنوار مان عيب ڪڍڻ لڳنديون آهن. سندن شيطانگيريءَ ڪري زال ۽ مڙس ۾ نفرت وڌي ويندي آهي. ڪي سَسُن ۽ ڏيرياڻيون ويچاري ڪنوار کي ايڏو ته آزارينديون آهن جو هوءَ تنگ ٿي آپگهات پڻ ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويندي . سَسُن ۽ ڏيرياڻين جون ستايل اهڙيون ڪيئي عورتون آهن جن آپگهات ڪري پنهنجو انت آڻي ڇڏيو هو. اخبارن ۽ رسالن ۾ اهڙي قسم جون خبرون اوهان به ضرور پڙهندا هوندا. مثال طور تي هيٺيون سچو واقعو پڙهي سگهو ٿا.
هڪ نيئن ڪنوار شاديءَ جي ڪجهه ڏينهن کان پوءِ سُئي ڳهي ڇڏي. آپريشن کان پوءِ هن اخبار جي نمائيندن کي ٻڌايو ته، ”هڪ هفتو اڳ منهنجي شادي ٿي هئي. شادي کان پوءِ مان ساهُرين آيس ته پاڻ کي ڏاڍي خوشنصيب سمجهندي هيس سو منهنجي لاءِ دوزخ نڪري پيو. ٻن ٽن ڏينهن ۾ مڙس جي مائٽن مونکي ايڏو ته ستايو جو مان پنهنجي زندگيءَ مان تنگ ٿي ويس ۽ سُئيءَ کي ڳهي پنهنجو انت آڻڻ ٿي چاهيم.“
هڪ عورت پنهنجي ڪپڙن کي باهه ڏني ۽ مرڻ کان ٿورو اڳ ٻڌايو ته، ”منهنجي ڏيرن منهنجو جيئڻ جنجال ڪري ڇڏيو هو تنهن ڪري ڇڏيو هو کانئن تنگ اچي مان پنهنجي ڪپڙن کي باهه ڏئي ڇڏي.“
اڪثر ڪري سسن ۽ نڻانن جي شيطانگيري ڏاڍي خراب ثابت ٿيندي آهي، جنهن ڪري نئين پرڻيل جو ڙي جي زندگيءَ جا بنياد لُڏي ويندا آهن. تنهن ڪري انهن ڳالهين کي نظرانداز نه ڪرڻ گهرجي پر سياڻپ کان ڪم وٺندي سس ۽ ڏيرياڻين جي هلت کي سڌارڻ گهرجي. سندن وات ته بند نه ٿو ڪري سگهجي پر ان جو ڀلو حل اهو آهي ته سندن ڳالهين تي ڪو به ڌيان نه ڏجي.
مرد کي اها ڳالهه ذهن ۾ ويهارڻ گهرجي ته ماءُ، ڀينرن ۽ ٻين مٽن مائٽن پاران سندس زال جا جيڪي عيب ڪڍيا ويندا آهن، تن جو سبب رڳو ساڙ، ٻيائي ۽ ناجائز فائدو حاصل ڪرڻ هوندو آهي. جيئن ته نئين ڪنوار جي خوشي سَسُ کي ڀانءِ نه پوندي آهي ۽ هوءَ سمجهندي آهي ته نُنهن سندس پٽ تي قبضو ڪري ڇڏيو آهي، تنهن ڪري نُنهن کيس دشمن لڳندي آهي. ڪي مائرون وري پُٽ جو وجود کانئن برداشت ڪونه ٿيندو آهي. اهڙين عورتن کي رڳو پنهنجي ڳڻتي لڳل هوندي آهي ۽ پنهنجي فائدي ڪاڻ پنهنجي پُٽ ۽ نُنهن جي زندگين کي پڻ قربان ڪرڻ لاءِ تيار هونديون آهن. کين نُنهن سان ڪا به سڃاڻپ نه هوندي آهي، تنهن ڪري عيب ڪڍي سندن زندگيءَ کي اڻ وڻندڙ بنائي ڇڏڻ ۾ دير نه ڪنديون آهن.
حيرت ته ان ڳالهه تي آهي ته جڏهن اهي ڪنهن ڇوڪريءَ کي پنهنجي پُٽ لاءِ پسند ڪنديون آهن ته سندن واکاڻ ۾ ڌرتي آسمان ملائي هڪ ڪري ڇڏينديون آهن پر اها ئي ڇوڪري جڏهن نُنهن بڻجي سندن گهر ايندي آهي ته پوءِ صورتحال بدلجي ويندي آهي ۽ ان ڇوڪريءَ ۾ سوين عيب نڪري ايندا آهن.
پيارا ڀاءُ! توهان کي ظاهري همدردي ڏسي دوکو نه کائڻ گهرجي. اهي عيب جيڪي توهان جي زال مان ڪڍيا ويندا آهن سي اصل ۾ عيب ئي نه هوند ا آهن يا وري صفا ننڍڙا هوندا آهن جن تي هڪ سياڻو ماڻهو ڌيان ئي ڪونه ڏيندو آهي. فرض ڪريو جيڪڏهن توهان جي زال ۾ ڪو عيب آهي ته پوءِ ڪهڙي وڏي ڳالهه آهي؟ ڇا دنيا ۾ ڪو ماڻهو بي عيب آهي؟ جيڪڏهن نه ته پوءِ توهان جي ماءُ ۽ ڀينرون، جيڪي توهان جي زال ۾ ڪا ڪمي ڪوتاهي آهي ته پو ڇا ٿي پيو، منجهس خوبيون به گهڻيون هونديون جيڪي توهان کي نظر ڇو ڪونه ٿيون اچن؟ جيڪڏهن توهان ماءُ ۽ ڀينرن جي ڳالهين تي لڳندا ته پوءِ گهر ڪونه هلي سگهندو ۽ توهان زال ۽ گهر مان تنگ ٿي ويندا. نه رڳو توهان پر توهان جي زال جو جيئڻ به جنجال ٿي ويندو. ۽ اهڙيءَ طرح زندگيءَ جو گاڏو گڙندو رهيو ته پوءِ هڪ ڏينهن لا ءِ به سڪون نه ملندو ۽ جيڪڏهن ڳالهه وڃي طلاق تي دنگ ڪيو، ته به چڱو ڪونه ٿيندو. ائين ٿيڻ سان نه رڳو مالي نقصان ۽ ذهني پريشانيون ملنديون پر بدنامي پڻ ٿيندي. ان کانسواءِ طلاقيل مرد کي ڪو به پنهنجي ڌيءَ ڏيڻ لاءِ راضي نه ٿيندو آهي. فرض ڪيو ته جيڪڏهن ڀاڳ سان سندن ٻي شادي ٿي به وئي ته پوءِ به سندس ماءُ ۽ ڀينرون پنهنجا عيب ڪڍڻ جي ”فرضن“ پوري ڪرڻ کان ڪونه مڙنديون ۽ معاملو خراب ٿيندو رهندو. تنهن ڪري چڱو ته ان ۾ آهي ته شروع ۾ ئي کين صاف صاف چئي ڇڏيو ته جيڪڏهن مون سان تعلق رکڻ چاهيو ٿيون ته پوءِ مهرباني ڪري منهنجي زال مان عيب نه ڪڍو، منهنجي زال ۾ ڪابه خرابي ڪانهي، هوءَ مونکي پسند آهي ۽ مون کي ساڻس تمام گهڻي محبت آهي. ائين ڪرڻ سان اهي پاڻ هُرتو ئي چپ ٿي وينديون ۽ توهان کي به روز روز جي مصيبت مان ڇوٽڪارو ملي ويندو.
اها ڳالهه پڻ ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته ڪي مائرون ۽ ڀينرون سولائيءَ سان پنهنجي هٺ ۽ هوڏ تان ڪونه لهنديون آهن ۽ پنهنجي مقصد جي پوراءَ ۽ نُنهن کان بدلو وٺڻ لاءِ مٿس بيهودا الزام هڻڻ ۾ به دير ڪونه ڪنديون آهن. انهن الزامن کي ٻڌي ڪڏهن ڪڏهن ته مڙس پنهنجا هوش حواس وڃائي ويهندو آهي ۽ تحقيق ڪرڻ کان سواءِ ئي زال کي طلاق ڏئي ڇڏيندو آهي يا وري کيس ماري ڇڏيندو آهي.
گهڻيون طلاقون انهن ئي الزامن جي ڪري ٿينديون آهن. مثال جي طور تي هيٺيان ٻه واقعا ڏجن ٿا:
هڪ نوجوان جوڙو طلاق وٺڻ لاءِ تبريز جي ڪورٽ ۾ حاضر ٿيو. مڙس ڪورٽ ۾ چيو ته، ”منهنجي زال، اصفهان ۾ رهندڙ منهنجي ڀاءُ کي عاشقاڻا خط لکندي آهي. ڪالهه رات مون کي سندس ڪپڙن جي الماريءَ مان اهڙا ڪجهه خط مليا آهن.“
زال سڏڪا ڀريندي وضاحت ڪئي ته، ”منهنجي سَسُ ۽ ڏيرياڻي مون کان سڙنديون آهن ۽ مون کي ڏاڍو تنگ ڪري ڇڏيو اٿن. هاڻي جڏهن ڏٺائون ته ڪيڙن ڪڍڻ ۽ اعتراضن مان ڪجهه حاصل نه ٿو ٿئي ته خط لکي منهنجي الماريءَ ۾ رکي ڇڏيائون ته جيئن منهنجو مڙس مون کي طلاق ڏي ڇڏي.“
ڪورٽ ٻنهي ۾ ٺاهه ڪرائي ڇڏيو ۽ مڙس کي هدايت ڪئي ته پنهنجي ماءُ ۽ ڀيڻ کي سمجهائي ته هن ويچاريءَ جي لاهي پاهي ڪَڍَ نه پون.“
هڪ 34 سالن جي عورت، سَسُ جي ظلم کان تنگ ٿي پنهنجي مٿان گاسليٽ هاري باهه ڏئي ڇڏي. سندس رڙيون ريهون ٻڌي اوڙي پاڙي وارا پهچي ويا ۽ کيس تهران جي هڪ اسپتال ۾ داخل ڪرايائون. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ ان عورت اخبار جي نمائندي سان ڳالهائيندي چيو ته، ”منهنجي سَسُ مون سان گڏ رهندي آهي ۽ وڏي ڪوڙي، چيڙاڪ ۽ بهاني باز آهي. ٻارهو ئي مون تي اعتراض ڪندي رهندي آهي. مون کي پنهنجي مڙس کان مار کارائڻ ۾ کيس مزو ايندو آهي. تنهن ڏينهن جڏهن مان سودو سامان وٺڻ ويس ته مون کي بازار ۾ هڪ پراڻي ساهيڙي ملي وئي ۽ ڪجهه دير ويهي حال احوال اورياسين. جڏهن گهر پهتس ته سَسُ پڇيو، ”ايتري دير ڪٿي هئينءَ؟“ مان کيس پنهنجي پراڻي ساهيڙيءَ سان اوچتي ملي وڃڻ جي ڳالهه ڪئي. هن ڪنڌ ڌوڻيندي چيوته تون ڪوڙ ٿي ڳالهائين! مان ٻڌو آهي ته تون پاڙي جي ڪاسائيءَ سان عشق ٿي ڪندي وتين. ان ڳالهه مون کي صفا چريو ڪري ڇڏيو تنهن ڪري مان پنهنجو انت آڻڻ لاءِ آپگهات جو فيصلو ڪيو.“
اهڙن موقعن تي مرد کي گهرجي ته هو نهايت صبر، سياڻپ ۽ خبرداريءَ کان ڪم وٺي ۽ معاملي جي چڱيءَ ريت ڇنڊڇاڻ ڪرڻ کان سواءِ ڪو به تڪڙو قدم نه کڻي.
هتي هڪ ٻي ڳالهه اها چئبي ته ماءُ پيءُ، اولاد جي تعليم ۽ تربيت ۽ پالنا ۾ وڏيون تڪليفون ڏسندا آهن ۽ اها اميد رکڻ ۾ صحيح آهن. اهو شرعي اعتبار کان پڻ ضروري آهي ۽ انسانيت جي به اها تقاضا آهي ته جڏهن اولاد وڏي ٿي وڃي ۽ ڪمائڻ لائق ٿئي ته پوءِ پيءُ ماءُ جي حقن کي صفا وساري نه ڇڏي ۽ زال ۽ ٻارن ۾ پاڻ کي گم نه ڪري ڇڏي. والدين جي خدمت چاڪري ۽ سندن ادب ڪرڻ مٿس هر حال ۾ واجب آهي. جيڪڏهن اهي محتاج ۽ ضرورتمند آهن ته پوءِ سندن مدد ڪرڻ گهرجي، سندن حال احوال وٺڻ لاءِ وٽن وڃبو رهجي ۽ کين پاڻ وٽ پڻ رهائڻ گهرجي، ڪو به اهڙو ڪم نه ڪجي جيڪو سندن دل آزاري ڪري، زال ۽ ٻارڙن کي پڻ سندن ادب ۽ خدمت چاڪري ڪرڻ جي هدايت ڪجي ۽ کين اهو پڻ سمجهائڻ گهرجي ته ڀلو ان ۾ آهي ته پنهنجي پيءُ ماءُ ۽ مٽن مائٽن جا حق به ادا ڪري سگهجن ٿا ته کين خوش به رکي سگهجي ٿو. آخر ۾ اها ڳالهه پڻ ڪنداسين ته زال کي به پنهنجي مڙس مان اميد بنهه نه رکڻ گهرجي ته هو پنهنجي پيءُ ماءُ ۽ مٽن مائٽن کي صفا وساري ويهي ۽ کانئن لڳ لاڳاپا ٽوڙي ڇڏي. اها ڳالهه صفا غير فطري آهي.
نُنهن جيڪڏهن سياڻپ کان ڪم وٺندي پنهنجي سَسُ ۽ نڻانن سان سٺو ورتاءُ ڪري ته پوءِ اهي سندس همدرد ۽ ساڻس پيار ڪندڙ ٿي سگهن ٿيون. جيڪڏهن هوءَ ساڻن محبت ڪندي ۽ ڪمن ڪارين ۾ کانئن صلاح ثواب وٺندي ته پوءِ انهن کان وڌيڪ ٻيو ڪوبه سندس مددگار نه ٿو ٿي سگهي. ان موضوع تي هن ڪتاب جي پهرين ڀاڱي ۾ تفصيلي بحث ڪري آيا آهيون.