فهمائش ڪرڻ:
زال ۽ مڙس جيئن ته هڪ گڏيل ڪٽنبي زندگيءَ جي جوڙجڪ ڪنداآهن، تنهنڪري گهر جي ڪمن ڪارين ۾ ٻنهي جي ڪوشش ۽ شرڪت نهايت ضروري آهي. اها به حقيقت آهي ته ڪن معاملن ۽ مسئلن جي باري ۾ ٻنهي جا نظريا ڌار ڌار هونداآهن. مر د چاهيندو آهي ته گهر جا هڙئي ڪم ڪار سندس مرضيءَ ۽ خواهش پٽاندڙ ٿيندا رهن ۽ ان ڏس ۾ زال سندس ٻڌي ٻانهي هجي. مڙس وانگر زال جي پڻ اهڙي ئي خواهش هوندي آهي.
اهڙي صورتحال ۾ ٻنهي ڌُرين پاران حڪم هلائڻ ۽ وري انهن جي ابتڙ هلڻ جو سلسلو شروع ٿي ويندو آهي، جنهن جي نتيجي ۾ مخالفت ۽ ڇڪتاڻ پيدا ٿي پوندي آهي. اهڙي مٿي جي سور کان ڇوٽڪارو حاصل ڪرڻ جو ڀلو طريقو اهو آهي ته زال ۽ مڙس هڪ ٻئي تي حڪم هلائڻ ۽ روڪ ٽوڪ ڪرڻ جو سلسلو هڪدم بند ڪري ڇڏين ۽ گهر جا هڙئي معاملا ۽ مسئلا گڏيل صلاح ثواب وسيلي حل ڪن. جيڪڏهن ڏاڍ، هٺ ۽ هوڏ کان ڪم ورتو ويو ته پوءِ مسئلا اڃا به وڌي ويندا. ان ڏس ۾ مرد ڪجهه اڳرائي ڪندا آهن ڇو جو اهي پاڻ کي گهر جو سرپرست سمجهڻ ڪري پاڻ مڙهڻ ۽پاڻ مڃائڻ جي ڏس ۾ زبردستي ڪرڻ پنهنجو حق سمجهندا آهن. اهي اهو پڻ سمجهندا آهن ته زال جو فرض آهي ته هوءَ سندن هر حڪم مڃي ۽ ڪنهن به صورت ۾ سندن حڪم جي ابتڙ نه هلي. جيڪڏهن هوءَ سندن حڪم جي ابتڙ هلندي آهي ته پوءِ مٿس ڏاڍ ۽ ڏمر ڪيو ويندو آهي کيس گهٽ وڌ ڳالهايو ويندو آهي ۽ پڻ ڊيڄاريو ڌمڪايو ويندو آهي. ائين ڪرڻ کي اهي پنهنجو شرعي حق سمجهندا آهن، ايستائين جو اهي ڪڏهن ڪڏهن زالن کي ماريندا ڪُٽيندا به آهن.
مرد کي اهو حق هرگز حاصل ناهي ته هو پنهنجي زال کي ستائي ۽ کيس مارڪٽ ڪري. جهالت واري دور ۾ مرد، ٻاجهه ۽ انسانيت جهڙن گڻن کان وانجهيل هئا، تنهن ڪري پنهنجي زالن کي ماري ڪُٽي ساڻو ڪري ڇڏيندا هئا. اسلام اچڻ کان پوءِ پاڻ سڳورن ﷺ ان غلط ۽ بيهودي رسم کي ختم ڪيو ۽ فرمايو ته، ”جيڪو مرد پنهنجي زال کي مُنهن تي ٿڦ هڻندو ته قيامت ڏينهن خدا دوزخ جي ملائڪ کي حڪم ڏيندو ته هو به سندس مُنهن تي ٿڦ وهائي ڪڍي. ۽ جيڪو مرد ڪنهن مسلمان عورت جي وارن ۾ هٿ وجهندو (يعني وار پٽيندو) ته قيامت ڏينهن سندس هٿن ۾ باهه جا ڪوڪا هنيا ويندا.“
پاڻ ﷺ جن اهو پڻ فرمايو آهي ته، ”جيڪڏهن ڪو مرد پنهنجي زال کي ماري ٿو ٽن ڀيرن کان وڌيڪ کيس ڌڪي ٿو ته قيامت ڏينهن خدا سڄي مخلوق اڳيان کيس خوار خراب ڪندو ۽ پهرين ۽ پوءِ جي مخلوق اهڙي مرد جو تماشو ڏسندي.“
حضور ﷺ جن وڌيڪ فرمائين ٿا ته، ”مون کي اهڙي مرد تي حيرت آهي جيڪو پنهنجي زال کي ماريندو آهي، جيتوڻيڪ زال کان وڌيڪ هوئي مار ڪڍڻ جي لائق آهي. اي ماڻهوؤ! پنهنجي زالن کي لڪڻ سان نه ماريو، ڇو جو ان جو قصاص آهي.“
جيڪو مرد پنهنجي زال کي ماريندو ۽ مٿس ظلم ڪندو سو نه رڳو هن دنيا ۾ پر آخرت ۾ پڻ سزا ڀوڳيندو. هوءَ ويچاري الائي جي ڪهڙيون اميدون کڻي مڙس جي گهر ايندي آهي ۽ سوچيندي آهي ته مڙس جي گهر ۾ سندس زندگي عزت سان گذرندي، مڙس کيس پيار ڪندڙ ۽ غم غلط ڪندڙ هوندو۽ مشڪلاتن ۾ سندس مدد ڪندو.
عورت خدا پاران مرد کي سونپيل هڪ امانت آهي. ڇا اهڙي خدائي امانت سان بيهودو ورتاءُ ڪرڻ هڪ مرد کي سونهين ٿو؟
حضرت علي رضه فرمايو آهي ته، ”عورتون، مردن کي امانت طور ڏنل آهن. اهي پنهنجي فائدي ۽ نقصان جون ذميوار ناهن. اهي توهان وٽ خدا جي امانت آهن، کين ڪابه تڪليف نه ڏيو ۽ مٿن ڪا به سختي نه ڪريو.“
زال کي مارڻ ڪُٽڻ سان سندن دل ۾ جيڪا نفرت جي ڳنڍ پئجي ويندي آهي تنهن کي کولڻ نهايت ڏکيو ڪم آهي. مون کي اها ڳالهه اڄ تائين سمجهه ۾ ڪونه آئي آهي ته جيڪي مرد زالن کي ماريندا ڪٽيندا ۽ کين سدائين ذليل ۽ بيعزتو ڪندا رهندا آهن سي ڪيئن پنهنجا ازدواجي لاڳاپا قائم رکي سگهندا آهن؟
حضور ﷺ جن فرمايو آهي ته، ”اي ماڻهوؤ! توهان مان جيڪي زالن کي ماريندا آهن، پر پوءِ اهي ڪهڙي منهن سان کين ٻانهن ۾ آڻيندا آهن؟”
شرعي، اخلاقي ۽ قانوني طور تي مرد کي اهو حق حاصل ناهي ته هو زال کي ڪنهن ڪم تي مجبور ڪري ۽ نافرمانيءَ جي صورت ۾ کيس دڙڪا ۽ داٻ ڏي ۽ مارڪٽ ڪري. مثال طور: شرعي طور تي زال تي اها ذميداري ناهي ته هوءَ گهر جا ڪم ڪار ڪري جهڙوڪ: گهر جي صفائي ڪرڻ، رڌ پچاءُ ڪرڻ، ٿانوَ ۽ لٽا ڪپڙاڌوئڻ، ٻار پالڻ وغيره. اهي سمورا ڪم عورت تي شرعي طور تي واجب ناهن. جيتوڻيڪ عورتون گهر جا ڪم ڪار وڏي شوق ۽ دلچسپيءَ سان ڪنديون آهن ۽ ان ڏس ۾ ڪا به شڪايت ڪونه ڪنديون آهن، پر شريعت عورت کي اهي ڪم ڪار ڪرڻ تي پابند نه ٿو ڪري. تنهن ڪري مڙس کي گهرجي ته هو انهن ڪمن تي زال جا ٿورا مڃي ۽ سندس قدر ڪري. ائين ڪرڻ سان سندس زال ۾ همت پيدا ٿيندي ۽ سندس گهر گهاٽ ۾ دلچسپي وڌي ويندي. پر جيڪڏهن هوءَ ڪم ڪري نه ٿي ڪري يا چڱي نموني نه ٿي ڪري سگهي ته پوءِ مرد کي اهو حق هر گز ناهي ته هو زال کي بي عزتو ڪري يا وري کيس ماري ڪُٽي.
اسلام رڳو ان صورت ۾ فهمائش ڪرڻ کي جائز ٻڌايو آهي جتي مرد جا حق مرندا هجن. جهڙوڪ:
مڙس کي شرعي ۽ قانوني طور تي اهو حق حاصل آهي ته هو پنهنجي زال سان جنسي لاڳاپا قائم رکي ۽ زال تي پڻ اها شرعي ۽ قانوني ذميداري آهي ته هوءَ مڙس جي جنسي خواهش جو پوراءُ ڪري ۽ ان ڏس ۾ پنهنجو پاڻ کي مڙس جي حوالي ڪري ڇڏي. جيڪڏهن زال، مڙس جي ان خواهش کي پوري ڪرڻ کان لنوائي يا وري صفا انڪاري ٿي بيهي ته پوءِ مرد کيس نرميءَ سان سمجهائي کيس خوش رکڻ جي ڪوشش ڪري، پر جيڪڏهن هو محسوس ڪري ته سندس زال اجايو ضد ٻڌيو بيٺي آهي ۽ ڪنهن به طريقي سان راضي نه ٿي ٿئي ته پوءِ مڙس کي فهمائش ڪرڻ جو پورو پورو حق حاصل آهي. ان ڏس ۾ قرآن پاڪ ۾ فرمايو ويو آهي ته، ”توهان جون زالون جيڪڏهن توهان جي جنسي خواهش جي پوراءَ کان روڪين ته پهرين کين سمجهايو. جيڪڏهن نه مڃين ته پوءِ ساڻن سمهڻ ڇڏي ڏيو ۽ ان کان پوءِ به جيڪڏهن نه مڃين ته کين مار ڏيو (پر ايڏو نه، جو کانئن رت وهي يا ڪو عضوو ڀڄي پوي.). جيڪڏهن اهي توهان جي ڳالهه مڃين ته پوءِ مٿن ظلم ڪرڻ جائز ناهي. خدا ته سڀني کان پاڪ ۽ مٿانهون آهي.“
الله پاڪ هن آيت سڳوريءَ ۾ مڙس کي موڪل ڏني آهي ته جيڪڏهن تنهنجي زال، تنهنجي جائز گُهر پوري نه ڪري يعني تنهنجي جنسي اڃ اجهائڻ کان لنوائي ۽ ان لنوائڻ جو مقصد هروڀرو توهان کي تنگ ڪرڻ هجي ته پوءِ اهڙي حالت ۾ توهان کي کيس فهمائش ڪرڻ جو حق ڏنو ويو آهي جنهن جا ٽي مرحلا آهن:
سمجهائڻ ۽ پيار ۽ محبت وسيلي زال کي راضي ڪرڻ.
سمجهائڻ سان ڪم نه هلي ته پوءِ کانئس ڌار سُمجهي ۽ ان طرح ڪاوڙ جو اظهار ڪجي.
جيڪڏهن اهو طريقو به اثرائتو نه ٿئي ۽ زال پنهنجي ضد تي اڙيو بيٺي هجي ۽ مڙس کي پنهنجي حق پورو ڪرڻ نه ڏئي ته پوءِ اهڙي صورت ۾ مڙس کي حق آهي ته هو کيس ڌڪ چنبا هڻي سگهي ٿو. پر پوءِ به مرد کي اهو حق حاصل ناهي ته هو حد کان ٽپي وڃي ۽ زال کي رتوڇاڻ ڪري ڇڏي. ان ڏس ۾ هيٺيان نڪتا ذهن ۾ رکڻ گهرجن:
ڌڪ هڻڻ جو مقصد بدلو وٺڻ نه، پر سُڌارو ڪرڻ هجي.
ڌَڪُ هڻي ته هٿ سان يا سنهي لَڪڻ سان هڻي. روايتن ۾ آيو آهي ته ان ڪم لاءِ ڏندڻ جيترو سنهڙو لڪڻ ڪتب آڻڻ گهرجي.
ڌڪ ائين هڻي جو سندس زال جو بدن ڪارو يا ڳاڙهو نه ٿي وڃي، نه ته ڏنڊ جي طور تي کيس قصاص ڏيڻو پوندو.
نازڪ هنڌن جهڙوڪ: اک، مٿي ۽ پيٽ تي ڌڪ نه هڻجي.
ڌڪ هرو ڀرو ايڏا به نه هڻو جو زال، مڙس کان نفرت ڪرڻ لڳي.
مڙس کي اها ڳالهه پڻ ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته هو جنهن عورت کي ماري رهيو آهي سان سندس زال آهي جنهن سان کيس سڄي ڄمار گهارڻي آهي. تنهن ڪري پيار ۽ محبت وسيلي هو زال جو وجود مان فائدو پرائي سگهي ٿو.
حيض جي حالت، رمضان ۾ روزن رکڻ جي حالت، احرام جي حالت ۾ هجڻ ۽ بيمار هجڻ جي حالت ۾ مڙس کي ڪو حق ناهي ته هو پنهنجي جنسي اُڃ اجهائڻ لاءِ زال کي مجبور ڪري يا کيس ڌڪ چنبا هڻي.
زال جيڪڏهن گهر کان ٻاهر وڃڻ گهري ته پوءِ کيس مڙس کان موڪل وٺڻ گهرجي. جيڪڏهن هو موڪل نه ڏئي ته پوءِ شرعي طور تي کيس گهران نڪرڻ جو ڪو حق ناهي ۽ جيڪڏهن موڪل کانسواءِ ٻاهر ويندي ته پوءِ هوءَ گنهگار ٿيندي.
حضور ﷺ جن فرمايو آهي ته، ”جيڪا زال پنهنجي مڙس جي موڪل کان سواءِ گهران نڪري ٿي ته سمورا آسماني ملائڪ، جن ۽ انسان تيستائين مٿس لعنت هڻندا ٿا رهن جيستائين هوءَ گهر واپس موٽي نه ٿي اچي.“
پر مرد کي ان ڏس ۾ گهڻي سختي نه ڪرڻ گهرجي ۽ پنهنجي ان حق جي وسيلي زال کي هروڀرو آزارڻ نه گهرجي. سٺو آهي ته جيڏانهن وڃڻ ۾ ڪو نقصان ناهي ته اتي وڃڻ جي کيس خوشيِءَ سان موڪل ڏئي ڇڏجي. مڙس کي اهو حق، پنهنجي طاقت ڏيکارڻ ۽ زال تي اجايو دٻاءُ وجهڻ لاءِ ڪونه ڏنو ويو آهي پر ان حق جو مقصد رڳو اهو آهي ته مڙس پنهنجي زال کي نامناسب هنڌن تي وڃڻ کان جهلي ۽ سندس عزت جي حفاظت ڪري.
اجايون سختيون ڪرڻ نهايت هاڃيڪار ڪم آهي. ائين ڪرڻ سان ڪٽنب جي ڀاتين جو هڪ ٻئي مٿان اعتبار کڄي ويندو آهي ۽ پاڻ ۾ پيار محبت به نه رهندي آهي. ها! جيڪڏهن مڙس ڏسي ته سندس زال نامناسب هنڌن تي وڃي ٿي ته پوءِ کيس سختيءَ سان روڪڻ گهرجي ۽ عورت تي به اهو واجب آهي ته هوءَ مڙس جي فرمانبرداري ڪري ۽ اڻ وڻندڙ محفلن ۾ وڃڻ کان پاسو ڪري.
جيڪڏهن زال، مڙس جي حڪمن جي خلاف ورزي ڪري ۽ سندس موڪل کانسواءِ گهر کان ٻاهر نڪري ته پوءِ مڙس کي اهو حق حاصل آهي ته هو کيس فهمائش ڪري. تنهن هوندي به هوءَ ڪجهه حالتن ۾ مڙس جي موڪل کانسواءِ ٻاهر وڃي سگهي ٿي. جھڙوڪ:
1. دين جون ضروري ڳالهيون سکڻ لا ءِ گهر کان ٻاهر وڃڻ.
2. حج تي وڃڻ
3. قرض ادا ڪرڻ لاءِ گهر کان ٻاهر وڃڻ. (جيڪڏهن گهر ٻاهر وڃڻ کانسواءِ ممڪن نه هجي).
4.