ٽالپرن جي ڏينھن کان وٺي ڪراچي وڌڻ لڳو
ان ۾ ڪو شڪ ناھي تھ ڪراچيءَ جي شھر انگريزن جي دور 1843)ع کان 1947ع(۾ وڏي ترقي ڪئي پر ڏٺو وڃي تھ ان کان اڳ ٽالپرن جي دور 1782) ع کان1843ع) ۾ بھ ڪراچيءَ وڏي اھميت حاصل ڪئي ۽ ھڪ ويران ڳوٺڙي مان ھڪ تجارتي شھر ٿي وئي. ٽالپر گھراڻي جو پھريون امير مير فتح علي خان جيڪو 1782ع ۾ سنڌ جو حاڪم ٿيو چڱو قابل ماڻھو ھو جنھن کي ڪراچي جي جاگرافيائي ۽ تجارتي نقطي نگاھھ کان اھميت جي ڄاڻ ھئي. ان وقت ڪراچي وارو ھي علائقو قلات جي خان جي ھٿ ھيٺ ھو. مير فتح علي خان 1795ع ۾ نواب ولي محمد خان لغاريءَ جي ڪمانڊ ھيٺ ھڪ مضبوط جٿو موڪلي ڪراچي پنھنجي قبضي ۾ ڪئي. انھي سال مير فتح علي خان منھوڙي ٻيٽ تي قلعو ٺھرايو جيئن ڪراچي ھاربر ۾ ايندڙ ويندڙ جھازن تي نظر رکي وڃي. بندرگاھھ اڃان ٺھرايو نھ ويو ھو پر ان پروگرام جو سوچي مير صاحب 1795ع ۾ اھو قلعو ٺھرايو جو ھن ڏٺو پئي تھ ننڍين وڏين ٻيڙين جو لنگھھ اتان ئي ٿئي ٿو. بندرگاھن جي تاريخ ڄاڻڻ وارا مڃين ٿا تھ ڪراچي جي واڌاري لاءِ مير فتح علي جو اھو وڏو ۽ بھترين قدم ھو. 1799ع ۾ انگريزن کي ڪراچيءَ ۾ فئڪٽري کولڻ جي اجازت ڏني وئي پر مير صاحب ذھين ھو ۽ ھو جلدي ئي سمجھي ويو تھ انگريزن جي نيت صحيح نھ آھي ھو ان ڳالھھ پٺيان پنھنجون پاڙون مضبوط ڪري رھيا آھن ۽ ھن انگريزن جو ڪارخانو يڪدم بند ڪرائي ڇڏيو. ڪراچي جي واڌاري ۽ سڌاري جو ڪم ميرفتح عليءَ جا پويان بھ قائم رکندا آيا ۽ ڪراچي ڏينھون ڏينھن ھڪ اھم ۽ مشغول بندرگاھھ ثابت ٿيندو ويو. ماڻھن جي گھڻي لڏ پلاڻ ڪري ڪراچي جو شھر وڌندو ويو ۽ ڳوٺ ۾ رھائش لاءِ ڏنل ڀت کان ٻاھر بھ ماڻھو رھڻ لڳا. شھر جي آدمشماري ايتري تھ وڌڻ لڳي جو امير وقت بوقت ماڻھن جو ڳاڻيٽو ڪرائيندا رھيا. پاٽنجر ڪراچي جي 1813ع وارين حالتن بابت پنھنجي ڪتاب Travels in Baluchistan & Sindh۾ لکيو آھي تھ ان وقت شھر کي ڏنل ڀت اندر 3250 گھر ھئا. " ان کان علاوھ ڀت جي ٻِاھران بھ ڪيترائي ڪچا پڪا گھر ۽ جھوپڙيون آھن. گھمڻ ۽ واپار وڙي لاءِ آيلن کي ڪڍي باقي مستقل رھڻ وارن جي آدمشماري 13 ھزار کن آھي جيڪا 1809ع جي آدمشماريءَ کان ڏيڍوڻي ٿي."
ھڪ ٻئي انگريز ليفٽيننٽ ڪارليس جو 1839ع ۾ ڪراچي ۽ ان جي پسگردائي جو ٺھيل نقشو موجود آھي. ھو پاڻ بھ ان نقشي ٺاھڻ وارن ڏينھن (1839) ع کان ڏھاڪو کن سال اڳ (1830)ع وارن ڏينھن سان (جڏھن پاڻ پھريون دفعو ڪراچي آيو ھو) ڀيٽي لکي ٿو تھ ڪراچيءَ جو شھر تمام تيزيءَ سان وڌي رھيو آھي. 1840ع تائين شروع واري شھر کي ڏنل ڀت صفا ڊھي وئي ۽ پوءِ پراڻو ۽ نئون شھر ھڪ ٿي ويو.
ڪراچي جي بندرگاھھ جي پاٽنجر بھ تعريف ڪري ٿو تھ 1813ع ۾ جڏھن ھو ھتي آيو تھ درآمد ۽ برآمد ٿيندڙ شين جو تعداد ۽ وزن ڏسي وائڙو ٿي ويو. ڪي شيون سنڌ کان ٻاھر ويون ٿي ڪي ٻاھران سنڌ ۾ آيون ٿي. ڪي شيون ھڪڙن ملڪن کان ٻين ملڪن لاءِ ھيون پر جھاز بدلائڻ لاءِ اھي سنڌ ۾ لاٿيون ويون ٿي (يعني ڪارگو جي Transhipment ٿي ٿي). انھن مان ڪجھھ شيون ھي ھيون. لوڻ، چانور، ڪپاھھ، چانھھ، تيلي ٻج، شارڪ مڇيءَ جون کنڀڙاٽيون، ڇوڏو، الڪلي، زعفران، گھوڙا، چمڙو، کلون، ڪشميري شالون، ھيرا پٿر، سڪل ميوا، غاليچا، کجور، گلاب جو پاڻي، تماڪ وغيره وغيره.
ٽالپرن جي ڏينھن ۾ ڪراچيءَ جو انتظام جنھن آفيسر حوالي ھوندو ھو اھو نواب سڏيو ويو ٿي ۽ ھن سول ۽ ملٽري گورنر جا فرض ادا ڪيا ٿي. 1837ع ۾ ڪراچي جو نواب " احمد خان ڀرڳڙي" ھو. ٽئڪس ۽ روينيو وٺڻ لاءِ ڪيترائي ماڻھو مقرر ٿيل ھئا جيڪي عامل سڏبا ھئا. سو ٽالپرن جي ڏينھن ۾ ڪراچي شھر، ان جو بندرگاھھ ۽ ان جي معرفت ھلندڙ ڪاروبار خوب ھليو ۽ منجھس اڳتي وڌڻ ويجھڻ جي سگھھ پئدا ٿي.