جھاز مرضي سان نھ پر ھوائن جي رخ موجب ھلايا ويا ٿي.
سٺ واري ڏھاڪي جي آخري سالن ۾ پھريون دفعو جڏھن اسانجو جھاز ممباسا پھتو تھ آئون ھن شھر جون بازاريون ۽ پنھنجي تر جا دڪاندار ۽ ٻڌل سڻيل زبانن جا آواز ٻڌي وائڙو ٿي ويو ھوس. پوءِ خبر پيئي تھ گذريل ڪيترين صدين کان ننڍي کنڊ جا ھي ماڻھو ھتي ايندا رھيا آھن. آفريڪا ۾ دڪان ۽ بازاريون ھنن شروع ڪيون. اسپتالون ۽ بسون ھنن ھلايون، ڪارخانا ۽ عمارت سازيءَ جو ڪم ھنن شروع ڪيو. ھڪ دڪاندار واپاريءَ لاءِ اھم ناھي تھ ملڪ جو حاڪم عرب سلطان آھي. يا پورچوگال جو يورپي، يا برطانيھ جو انگريز، ھن جو ڌنڌو ھلڻ کپي. وڌڻ کپي، نفعو ٿيڻ کپي- ملڪ جون چاھي امن واريون حالتون ھجن يا جنگي.
ننڍي کنڊ جا ماڻھو آفريڪا جي ھنن شھرن ۾ ڪيئن پھتا؟ سڀني کي انگريزن بھ پاڻ سان نھ آندو. ڪيترا تھ پاڻھي آيا ۽ ڪيترا تھ انگريزن ۽ پورچوگالين کان بھ اڳ آفريڪا جي ايسٽ ڪوسٽ (اوڀر ڪناري) وارن پٽن تي اچي رھيا. نقشي ۾ ڏسبو تھ ھندي وڏي سمنڊ ۾ ھڪ پاسي ھندستان اچيو ٿو وڃي تھ کاٻي پاسي آفريڪا کنڊ جي اوڀر وارو سامونڊي ڪنارو ۽ مٿي اتر ڏي ايران ۽ عرب رياستون. قدرت طرفان شروع کان، صدين کان، ھن سمنڊ ۾ جيڪو ھوائن ۽ سامونڊي لھرن (Currents) جو نظام ھلندو اچي اھو ھڪ ٽڪنڊو ٺاھي ٿو. ڪنھن جھازيءَ کي ڀلي نقشو نھ ھجي. ھو سال جي ھڪ موسم ۾ سري لنڪا بمبئي کان نڪرندو ھو تھ عرب ملڪن ۾ وڃي پھچندو ھو. ٻي موسم ۾ نڪرندو تھ آفريڪا جي ڪناري وارن شھرن ممباسا، دارالسلام ۽ زئنزيبار ٻيٽ ۾ وڃي پھچندو ھو. سال جو ھڪ حصو اھڙو بھ اچي ٿو جو عرب ملڪن کان روانو ٿيندو تھ سنڌ وٽان ٿيندو سريلنڪا وڃي نڪرندو يا ايراني نار ۽ بحر احمر کان روانو ٿيندو تھ آفريڪا جي ڪناري کان وڃي نڪرندو. بھر حال ڪـَـل تي جھاز نڪرڻ کان اڳ جھازي ھوا ۽ لھرن جي ڦيرن کان واقف ھئا ۽ انھن موجب ھو سڙھھ سانباھي مختلف ملڪن يا پنھنجن ماڳن تي پھتا ٿي. اڄ بھ ھوشيار ناکئا (ڪئپٽن، نيويگيٽر) انجڻ سان گڏ ھوائن ۽ لھرن جي رخ مان بھ فائدو وٺي تيل ۽ وقت جو بچاءُ ڪن ٿا.