سنڌي اديب عوام جي عدالت ۾
سائين منهنجا مڃيوسين ته سنڌي اديب گنهگار آهي، مڃيوسين ته سنڌي اديب ويهين ۽ ايڪيهين گريڊ جي نوڪريءَ ۾ عيش پيو ڪري. . . مڃيوسين ته سنڌي اديب هن قوم کي سجاڳ ڪرڻ لاءِ قومي گيت لکيا، انقلابي افسانه لکيا. . . اهي سڀ ڪجهه لکڻ وارا وڏا وڏا اديب اڄ ماٺ ڪيو ويٺا آهن، هو وڏا گنهگار آهن، انهن سڀني جو وڏو گناه هي آهي ته انهن هن قوم کي سجاڳيءَ جو سبق ڏنو، هنن هن قوم کي حقيقتن کان آشنائي ڪرائي . . . هو گنهگار آهن جو هن قلم جي تلوار سان سچ جي پلصراط تي هليا آهن نه صرف پاڻ هليا آهن پر هن اٻوجهه گنهگار قوم جي ٻچي ٻچي کي ڇڪي اچي ان پلصراط تائين پهچايو آهي . . . انهن وڏن اديبن جي قطار کان پوءِ هلي ٿي اسان جي ٽهيءَ جي اديبن جي قطار، جن انهن اڳين اديبن جي جاکوڙ سان کوليل رستي تي وڇايل ڪنڊن کي اکين جي پنبڻين سان چونڊي صاف ڪيو آهي . . . نسل در نسل سنڌي اديب گناهن جي مٿان گناه ڪندو رهيو آهي ۽ ڪري پيو. سزاوار آهي اهو سنڌي اديب جيڪو جاکوڙن سان نوڪري هٿ ڪري پوءِ نانگن بلائن سان مقابلو ڪري ويهين ايڪهين گريڊ جي نوڪري تي پهچي ٿو. سنڌي اديب جي گناهن جي لسٽ تمام طويل آهي ڪهڙا گناهه ڳڻائي ڪهڙا گناهه ڳڻائجن . . . هنن سڀني گناهن ۾ سڀ کان وڏو ۽ عظيم تر گناهه جيڪو سنڌي اديب ڪيو آهي سو آهي سجاڳي آڻڻ ۽ پاڻ کي سڃاڻڻ جو، هن ڌرتي ۽ هن ڌرتيءَ جي مان مرتبي جو. هن گناهه جي عيوض سنڌي اديب سان جيڪا به جٺ ڪجي سان گهٽ آهي، جيڪا به سزا ڏجي سان معمولي آهي . . .
سنڌي اديب هن وايو منڊل ۾ جيڪا خودشناسائي ڏني، ان ڪري ئي سنڌي ماڻهوءَ تي ظلم ٿيا قهر ٿيا. عام سنڌي ماڻهو هن ڌرتيءَ جي حوالي سان ماضيءَ جي غلطين مان سبق پرائي مستقبل جا منصوبا ٺاهيا. انهن ٺاهيل منصوبن ۾ جڏهن به جهول آيو يا ڪا رڪاوٽ آئي ته ان جو ڏوهيدار به سنڌي اديب ئي آهي . . . ڇو ڀلا سنڌي اديب ان ماڻهوءَ کي ان رستي تان هٽايو، جت هو ٻانهن ٻڌل غلام هو . . . هن سماج ۾ نسل در نسل هو زنجيرن ۾ جڪڙيل هو .
اڄ سنڌي اديب سنڌي عوام جي عدالت ۾ گنهگار ثابت ٿيو آهي. ان کي سزا ملي آهي سنگسار ڪرڻ جي . . . ها اديب کي اها سزا ضرور ملڻ کپي ڇو ته هو عام ماڻهوءَ کي ته سڌاري ويو پر انهن ماڻهن کي نه سڌاري سگهيو جيڪي هن ماحول ۽ معاشري جا پڳدار آهن. هو جيڪي ووٽ وٺي اسيمبلين ۾ وڃي هن قوم جا ٺيڪيدار ٿي ٿا وڃن. هن اٻوجهه سنڌي ماڻهوءَ کي سنڌي اديب هڪ بنيادي ڳالهه جو احساس ڏياريو . . . اهو احساس هي هو ته هيءَ ڌرتي توهان جي آهي، پاڪ پوتر آهي، صوفين ۽ ولين جي آهي. توهان جو اصل نسل هزارين سال پراڻو آهي، هيءَ ڌرتي ۽ هن ڌرتيءَ جا سڀ رهواسي اعليٰ ۽ اتم آهن. هن ڌرتيءَ جي مان مرتبي کي گهٽجڻ نه ڏجي، هن ڌرتيءَ جو بچاءُ ڪيو وڃي، هيءَ ڌرتي سڀني جي ماءُ آهي عزت جي قابل آهي...
اديبن هن ڌرتيءَ جي ماڻهن لاءِ ۽ هن ڌرتيءَ جي ناموس لاءِ اها جيڪا ڳالهه چئي عام ماڻهو ته سمجهي ويو، نه سمجهيو ته هن ڌرتيءَ جو پڳدار هو ووٽ وٺڻ وارو نه سمجهيو. . . هو ووٽ وٺڻ وارو جيڪو هن ڌرتيءَ مان ئي اسريو ۽ نڪتو آهي. اهو شخص ڌرتيءَ جي هن حوالي کي، هن نعري کي پنهنجو بنياد بنائي اڳتي وڌيو، سڀ اٻوجهه ماڻهو ان پويان. . . سال گذري ويا، ڪرسيون مٽجنديون رهيون، بادشاهيون ٺهنديون ۽ ڊهنديون رهيون ۽ هو ووٽ وٺڻ وارو ان نعري کي وٺي عام ماڻهوءَ جي نصيبن تي ڪات ڪهاڙا هڻندو رهيو.
سنڌ جي عظيم ڳائڻي مائي ڀاڳي نهايت مفلسي ۽ ناداري جي حالت ۾ وفات ڪئي. ان جي آخري خواهش هئي ته هو سرڪاري خرچ تي حج بيت الله جي سعادت حاصل ڪري. پر ان جي اها آس پوري ٿي نه سگهي، جنهن سال هن دنيا مان لاڏاڻو ڪيو، انهيءَ سال ئي مسلح فوج جي هڪ وڏي وفد کي، نهايت اهتمام سان حج جي لاءِ رخصت ڪيو ويو. انهيءَ تضاد کي ناگوري (آرٽسٽ) پنهنجي هڪ تصوير ۾ هميشه لاءِ زنده جاويد ڪري ڇڏيو. جيئن اسان جي ايندڙ نسلون هن تصوير کي ڏسي اسان جي معاشرتي صورتحال مان واقف ٿي سگهن. ايئرپورٽ تي فوجي حج جي طائفي کي اعزاز سان هوائي جهاز ۾ ويهاريو پيو وڃي ۽ پس منظر ۾ مائي ڀاڳي جي جنازي کي ماڻهو کڻي رهيا آهن. تصوير ۾ ڏڪر جو شڪار ٿر جي به هڪ جهلڪ ڏيکاريل آهي. جتي مائي ڀاڳي پيدا ٿي هئي ۽ جتي ئي سندس لافاني صلاحيت وڌي ويجهي هئي.
دعوائون ته ڪيون ٿيو وڃن ته ملڪ جي پرائمري اسڪولن ۾ داخلا جي عمر جي سؤ سيڪڙو ٻارڙن کي جلد تعليم ڏني ويندي ۽ سموريءَ آبادي کي تعليم جو برابري وارو حق حاصل آهي پر ناگوري کي اصل حقيقي صورتحال ان کان مختلف نظر اچي ٿي. ڳوٺاڻي علائقي جي معصوم ٻارڙن کي ميلن جو مفاصلو طئي ڪري اسڪول اچڻو پوي ٿو. (انهيءَ شرط تي سندس مائٽ کيس پڙهائڻ جي پوزيشن ۾ هجن) ۽ پوءِ ڳوٺاڻي ٻارن کي ميل ٻه ميل پري کان پاڻي ڀري اچڻو پئي ٿو.
ناگوري “تعليم جي تضاد” کي تصويري روپ ڏنو آهي. هن جي هڪ پينٽنگ ۾ ڳوٺن جي ٻن ٻارڙن کي پيدل اسڪول ويندي ڏيکاريو ويو آهي. پس منظر ۾ مراعات يافته ٻارڙن جو “پبلڪ اسڪول” آهي جنهن جي سامهون اميرن جا ٻار ڪارن مان لهي رهيا آهن.
سنڌ ۾ وڏيون وڏيون جاگيرون اڃا تائين جيئن جو تيئن موجود آهن. انهن جاگيردارن جا هاري اڃا تائين نيم غلامانه زندگي گذارين ٿا. انهن جون عورتون غلامن جون به غلام آهن. هارياڻيءَ کي جاگيردارن جي پيرن هيٺيان لتاڙيل ڏيکاريل آهي. هي عورت ملڪ جي اهم ترين دولت، زراعت اپائيندڙ آهي پر هن جا هٿ ۽ پير جاگيردارڻي ٻيڙين ۽ زنجيرن ۾ جڪڙيل آهن. تصوير ۾ علامتي طور تي اهو به ڏيکاريو ويو آهي ته هن جي عظمت ۽ جنسي تقدس پڻ وڏيرا شاهي جي ظلم و جبر کان محفوظ ناهي.
ناگوري فقط هڪ مقاميت پسند فنڪار ڪونهي. هو معاشري جي خرابين جي فقط داخلي سببن تي ئي نظر نه ٿو رکي، بلڪ هو انهن مسئلن کي عالمي پيماني جي جبر و تشدد ۽ ناهمواري سان جڙيل سمجهي ٿو. عالمي سامراج تي هڪ فن پارو پڻ ناگوري ٺاهيو آهي. جنهن ۾ هن شهنشاهيت جي جاگيرداري تصور ۽ ملڪ گيري سان گڏوگڏ، سرمائيدارانه سامراجي تسلط جي سرشتي کي پڻ واضح ڪيو آهي. قرون وسطيٰ جي مطلق العنان فاتحن، ٽن مٿن واري ديوتا کي پنهنجي طاقت جي علامت طور پسند ڪيو هو. مهاراجا اشوڪ ٽن مٿن واري شينهن کي پنهنجي سوڀن جي اظهار لاءِ فني وسيلي طور منتخب ڪيوهو. هن انهي قديم اصطلاحن جي مدد سان سامراج جي هاڻوڪي شڪل کي پيش ڪندي، پاپائيت، ملائيت ۽ بنياد پرستيءَ کي سامراج جو مرڪز ۽ محور قرار ڏنو آهي. سامراج جي راج سنگهاسن جي هيٺ پيل انسانيت، ان جي طاقت جو سرچشمو آهي جنهن جي سموري توانائي کي نپوڙي ان کي بي عزتو ڪيو وڃي ٿو.
ناگوري “مصلحت پسند” ۽ “موقعي شناس” فنڪار ناهي جيڪو فقط جاگيرداري ۽ سرمائيداري جي معاشرتي پهلوئن تي ئي نعري بازي ڪري ۽ ان جي خلاف ٺلهي لٻاڙ ۽ ردعمل جو اظهار ڪرڻ لاءِ “يوسف جي خريدارن” ۾ شامل ٿي وڃي. هو انهيءَ نقطي تي به نظر رکي ٿو ته حڪمران طبقن جي بقاءُ ۽ انهن جي مقامي ۽ عالمي مفادن جي تحفظ لاءِ، ملڪ جو حڪمران ٽولو ڪهڙن قسم جي حربن کي استعمال ڪري ٿو. هن وقت ملڪ ۾ جيڪي اسيمبليون ڪم ڪري رهيو آهن، انهن جي طبقاتي ترڪيب جي هر باشعور فنڪار کي ڄاڻ آهي. هن کي خبر آهي ته جاگيردار طبقي جي اڪثريت تي مشتمل، اسان جا قانون ساز ادارا جيڪا قانون سازي ڪري رهيا آهن، انهن جو اصل مقصد ڇاهي؟ “مقدس قانون” جي عنوان تحت پنهنجي هڪ تصوير ۾ ناگوري سياسي بونن جي وقتي فتحن جو نقشو نهايت طنزيه انداز سان پيش ڪيو آهي، تصوير ۾ “چار” عورتن کي هڪ ئي قطار ۾ بيٺل ڏيکاريو ويو آهي. فيوڊل قانون ساز انهن جي مٿان ويٺو “آرام سان حقو” پي رهيو آهي، “قانون جي بيڪري” مان تازا قانون ٺهي نڪري رهيا آهن. پس منظر ۾ ٺهيل ٽن طاقتن ۾، ٽيئي حڪايتي ڀولڙا، موقعي پرست دانشورن جا تصور اڀاري رهيا آهن. جنهنجو اصول آهي ته برا نه ڪهو، برا نه سنو اور برا نه ديکو!!
اخباري مطالعو ته هر پڙهيل لکيل شخص جو مشغلو هوندو آهي پر جڏهن هڪ حساس ۽ معاشري ڏانهن ذميوار فنڪار تازن واقعن کان جڏهن واقف ٿيندو آهي ته هو انهن جي پويان ڪم ڪندڙ قوتن جي تلاش ڪندو آهي ۽ انهن واقعن جي ٻين ڪيترن ئي ٿيندڙ واقعن ۽ حالتن سان ڀيٽ ڪندو آهي. افغان مهاجرن جي لاءِ انساني همدردي جي بنياد تي سڄي دنيا مان ملندڙ امداد جي خبر ڇپي هئي ته سعودي عرب مان وڏي مقدار ۾ قرباني جو گوشت، افغان مهاجرن جي امداد لاءِ موڪلي ورهايو ويندو.
ناگوري “قرباني جو گوشت” جي نالي سان هڪ تصوير ٺاهي هئي جنهن ۾ ڏيکاريو ويو هو ته جهاز مان لهندڙ قرباني جو گوشت افغان ڪيمپن ڏانهن نيو پيو وڃي، جڏهن ته اسان جي آباديءَ جي ترجماني ڪندڙ مفلوڪ الحال خاندان، انهيءَ فڪر ۾ ٻڏل غوطا کائي رهيو آهي ته اڄ ڇا کاڌو وڃي. اسان جي آبادي جي اڪثريت کي مهينن تائين گوشت ته پري جي ڳالهه ڀاڄي به کائڻ لاءِ نصيب نه ٿي ٿئي. کاڌي جي کوٽ جي ڪري گهڻو ڪري ماڻهو موت جو شڪار ٿين ٿا.
ناگوري عوام جو فنڪار آهي، هو محنت ڪش طبقن جو ترجمان آهي. پر هڪ خاص کوٽ ناگوري جي فن ۾ نمايان طور تي محسوس ڪئي وڃي ٿي. سا هي ته هن اڃا جديد صنعتي مزدور طبقي جي ۽ دلال سرمائيدار طبقي ۾ انهن جي مفادن جي ترجماني ڪرڻ وارين قوتن جي خلاف هلندڙ سڌي طبقاتي جدوجهد کي پنهنجي تخليقات جو موضوع نه بنايو آهي.
اسان اها اميد به صرف ۽ صرف ناگوري جهڙن فنڪارن مان ئي رکي سگهون ٿا ته اهي انهيءَ طبقي جو ڌيان پنهنجي فن ڏانهن ڇڪائي ۽ انهيءَ جدوجهد (جنهن کان سواءِ ڪنهن طبقي جو ڇوٽڪارو ممڪن ناهي) کي اڳتي وڌائڻ ۾ تعاون ڪندا. ناگوري جڏهن به هن طرف پنهنجي توجهه اختيار ڪئي، هو ريڊيڪل جمهوري طبقن جي ترجماني سان گڏ پرولتاريا آرٽسٽ پڻ بڻجي ويندو ۽ اها ئي ان جي فن ۽ تخليقي صلاحيت جي معراج هوندي.
آچر نومبر1990ع