سنڌين جي آدم شماري ۽ گهر شماري
اسان وٽ ورڪرن ۽ ڪم ڪرڻ وارن ماڻهن جي کوٽ آهي. حقيقت ۾ اُهي قومون ترقي ڪندين آهن جيڪي هيٺان کان ڪم جي شروعات ڪنديون آهن. مون ڏٺو آهي ته اسان وٽ اڪثر ائين ٿيندو آهي ته ميٽنگون گهرائي، انهن ۾ فيصلا ڪري مختلف ماڻهن تي ڪم رکيا ويندا آهن. انهن ميٽينگن دوران ته سڀڪو وڏيون وڏيون ڳالهيون پيو ڪندو آهي، هر قسم جي تعاون جا واعدا پيا ٿيندا آهن پر ميٽنگ ختم ٿيڻ کان پوءِ سڀ پنهنجن گهرن ۾ ائين وڃي آرامي ٿيندا آهن ڄڻ ڪه انهن ڪو وڏو فرض پورو ڪيو آهي. اُن ميٽنگ ۾ وڃي باقي اُتي جيڪي ڳالهيون ٿيون ۽ واعدا ڪيا ويا سي سڀ خواب هئا. اُهو ويچارو ميٽنگ گهرائڻ وارو پيو ڳوليندو، پيو واجھائيندو انهن ماڻهن کي ته هو وري ڪڏهن ٿا ملن. پر وڃڻ وارا وري موٽڻ جي ڳالهه ئي نه ڪندا آهن.
سنڌ ۾ آدمشماريءَ جي ڪم جي اهميت صرف ڪراچي، حيدرآباد، سکر، نواب شاهه ۽ ميرپور خاص ۾ آهي. هي اُهي علائقا آهن جتي هر قسم جي مصيبت پيدا ٿي سگهي ٿي. هت ڪراچيءَ ۾ ئي مون کي خبر آهي ته هڪ هڪ ماڻهوءَ جو نالو شهر جي مختلف ڏهن پندرهن علائقن ۾ ووٽن جي لسٽ ۾ داخل ٿيل آهي. هاڻ به ائين ئي ٿيندو، هو سڀ ماڻهو هڪ گهر جي عيوض ڏهه ڏهه گهر لکرائيندا. هو هِن آدمشماريءَ جي اهميت کي سمجھن ٿا. اُنهن ۾ جذبو به آهي ۽ هو ڪم جي اهميت کي ڄاڻي ان کي ان حساب سان جنبي وڃن ٿا. اسان سنڌي ماڻهو رڳو ڳالهيون ڪندا آهيون. جيڪڏهن ڪي همت ڀريا ماڻهو ان ڪم پويان نڪرن ته انهن ماڻهن سان ڪو به تعاون ڪو نه ٿو ڪري. هو اڪيلا ڀلا ڇا ڇا ڪري سگهندا. اهڙا ڪم جن ۾ سڄي ملڪ جي ماڻهن جي نصيبن جو دارومدار هجي ان کي اجتمائي توڙي انفرادي طور کڻڻ گهرجي. هر شخص کي پنهنجي ليکي پنهنجي علائقي ۾ هن ڪم کي ڪرڻ گهرجي. اسان جيڪڏهن ائين نه ڪيو ته پوءِ هي اهم ڪم اسان جي نااهليءَ ۽ سستيءَ جي ڪري صحيح طريقي سان پورو نه ٿيندو. اسان سنڌي پوءِ عادت مطابق هميشهه وانگر مايوسيءَ جا دُهل پيا وڄائينداسين ۽ هڪ ٻئي کي پيا ميارون ڏينداسون. پنهنجي قوم جي نااهليءَ جون ڳالهيون پيا ڪنداسين. ان ويل اها خبر نه پوندي آهي ته اسان پاڻ به ته انهن منجھان آهيون. اسان به اهي ئي آهيون، جن تي اهو فرض رکيل هو. اسان پاڻ اهو فرض ڪيتري حد تائين نڀايو آهي؟
هن ڪم لاءِ مختلف علائقن ۾ اهڙن ماڻهن تي ذميواري رکجي، جيڪي سچ پچ ڪم ڪرڻ جهڙا هجن. مان ڪراچيءَ جي آس پاس وارن ڳوٺن ۾ ڏٺو آهي ته غريب ماڻهو جيڪي هڪ ئي پلاٽ تي ڪيترائي ننڍا ننڍا ڪمرا ٺاهي رهن ٿا. حقيقت ۾ اُهو گهر ته هڪ هوندو آهي. پر اُن ۾ پنج ڇهه خاندان رهندا آهن. هاڻ اگر اُن گهر ۾ هڪ پيءَ جا ٻه پٽ هڪ ڌيءُ آهي ۽ اهي سڀ شادي شده ۽ ٻارن ٻچن وارا آهن ته معنيٰ اُن گهر ۾ وڃي چار گهر ٿيا. هاڻ اُنهن کي چار گهر ۽ خاندان لکائڻ کپن. پر ٿيندو اهو رهيو آهي. ته اُهي ماڻهو گهر جي وڏي يعني پيءُ جي نالي پٺيان هڪ گهر لکائي پوءِ فرد لکرائيندا آهن.ا ئين ٿيڻ نه کپي. اُن ۾ وڏو نقصان آهن. اهي سڀ ڳالهيون اُنهن ماڻهن کي جڏهن سمجهائبيون ته هو سمجهندا. ٻيو، مسئلو هي به آهي ته سنڌي ماڻهو ووٽن جي لسٽن ۾ به پنهنجي گهر جي عورتن جو نالو نه لکرائيندا آهن. هاڻ به اهي ماڻهو اهائي روش رکندا، ته اسان پنهنجي نياڻين ۽ ڀيڻن جا نالا ڇو لکرائيون. هن ڪم لاءِ گهر گهر وڃن اُنهن کي سمجهائڻو پوندو. اُنهن ۾ اهو احساس پيدا ڪرڻو آهي ته انهن جون اهي سوچون ۽ اهي غلطيون قوم لاءِ ڪاپاري ڌڪ آهن.
ڪجهه قومون اهڙيون آباد آهن سنڌ ۾ جيڪي سالن صدين کان وٺي سنڌي ٻولي گهر ۾ ڳالهائين ٿيون ۽ هو سنڌ جي تهذيب ۾ رڱجي سنڌي ٿي ويا آهن. جڏهن اُنهن کان اهو پڇبو ته توهان ڪير آهيو ته هو چوندا. اسان سنڌي پٺاڻ آهيون، اسان سنڌي ٻروچ آهيون، اسان سنڌي آرائين آهيون. هو پوءِ ڇا ڪندا آهن جو لسٽن ۾ سنڌي لفظ ڪڍي پنهنجي شناخت پٺاڻ ۽ آرائين لکرائيندا آهن. انهن سڀني ماڻهن کي سمجهائڻو پوندو ته سائين توهان جو مفاد ۽ مستقبل هن ڌرتي سان وابستا آهي. جڏهن توهان گهرن ۾ سنڌي ڳالهايو ٿا ته پوءِ توهان پنهنجو پاڻ کي سنڌي لکرايو. سنڌ ۾ خاص ڪري بلوچ، ڪڇي ميمڻ، ڪاٺياواڙي ميمڻ ۽ بوهري اُهي سڀ سنڌي آهن. سنڌي ماڻهو بلوچن کي ته پاڻ الڳ سمجهن ئي ڪونه ٿا. بلوچن سان هن ڌرتيءَ وارن جو محبت جو رشتو آهي. سنڌ ۾ بلوچن جون تمام گهڻيون ذاتيون آباد آهن ۽ اهي سڀ به گهڻو ڪري گهر ۾ سنڌي ڳالهائيندا آهن. اُنهن کي اها ڳالهه سمجهائڻي پوندي ته توهان جو مستقبل هن ڌرتيءَ سان وابستا آهي. اڳتي هلي، ڪاروبار، نوڪريون ۽ پورهيو اهو سڀ توهان کي هت ڪرڻو آهي. ائين ڀلا ڇو نه ٿئي ته توهان سڀ پاڻ کي هنن لسٽن ۾ سنڌي لکرايو. حقيقت ۾ هو آهن به سنڌي.
ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ رهندڙ، ڪڇي، ڪاٺياواڙي، راجستاني ۽ ٻيون ميمڻن جون برادريون جيڪي هاڻ اوچتو ئي اوچتو مهاجر ٿي پيون آهن، اُنهن قومن وٽ سنڌين جا سمجهدار ماڻهو وفد وٺي وڃن. اُت اُنهن کي گهر گهر نه وڃڻو پوندو. هنن ميمڻن جو ن مختلف ڪميونٽيز آهن. باقاعدي اُنهن جو آفيسون آهن، جت انهن جا نمائندا ويهندا آهي. هن ڪميونٽيز ۾ ايتري ته ٻڌي آهي جو هو پنهنجي ڪميونٽي جي ميمبرن جو فيصلو قبول ڪندا آهن. انهن ڪميونٽيز جي نمائندن سان ڳالهائجي. اُنهن کي سمجهائجي ته سائين توهان مهاجر نه پر سنڌي آهيون. توهان جي ٻولي اسان جي ٻولي جهڙي آهي. اسان جون ۽ توهان جون ريتون رسمون ۽ قدر به ملندڙ جلندڙ آهن. توهان سڀن جا وڏا هن گڏيل وسيع سنڌ ۾ رهندا هئا. هي ڪڇ، ڪاٺياواڙ ۽ جهونا ڳڙهه سڀ سنڌ جا علائقا هئا. ملڪن جو ن حدبنديون وڌنديون ۽ گهٽجنديون رهنديون آهن. اسان جا سنڌي اُنهن کي سمجهائيندا ۽ قائل ڪندا ته پوءِ سنڌين کي تمام گهڻو فائدو ٿيندو. دراصل هي سڀ ماڻهو امن پسند ۽ واپاري ماڻهو آهن. گذريل ۽ موجوده حالتن کان هو ڏاڍا پريشان آهن. سنڌي ۾ محاورو آهي ته کائون به ٿا ته روئون به ٿا. اُنهن جو حال به اهڙو آهي. اُنهن شروع ۾ ايم ڪيو ايم سان تعاون ڪيو. خوب اُنهن کي چندا ۽ پئسا ڏنائون. جڏهن حالتون خراب ٿيون ۽ ايم ڪيو ايم وارا پنهنجي اصليت ظاهر ڪري ويٺا ته هنن ماڻهن کي پريشاني وٺي ويئي جيئن ته هو امن پسند ۽ ڪاروباري ماڻهو آهن اُن ڪري هو ڊڄڻا به آهن. هاڻ ايم ڪيو ايم نه صرف اُنهن کي بليڪ ميل پئي ٿي ڪري پر ڌمڪائي به ٿي. هاڻ هو شريف ماڻهو اُنهن مان ڦاسي پيا آهن. ايم ڪيو ايم جا مطالبا وڌندا پيا وڃن. هر هڪ دڪاندار کان پنج سؤ کان وٺي پنجن هزارن تائين ته مهينو هو اوڳاڙين ٿا، پر جلسن، جلوسن ۽ اليڪشن جا بهانا ڪري هو ظالم هنن کان لکين رپيا گهرن ٿا.
هاڻ هو سڀ انهن حالتن کان پريشان آهن. هو کلم کلا ايم ڪيو ايم سان دشمني به نه ٿا ڪري سگهن. اُن جو مثال تازو اليڪشن ۾ ٿيو. جڏهن هنن مان ڪن ذاتين اهو فيصلو ڪيو ته هو هن اليڪشن ۾ نه ته ايم ڪيو ايم کي ووٽ ڏيندا ۽ نه وري پيسا ڏيندا. ته سڀني ڏٺو اُنهن ويچارن جي دڪانن ۽ مارڪيٽن کي باهيون ڏنيو ويون. اُنهن کي ڊيڄاريو ڌمڪايو ويو. اُنهن علائقن ۾ جت اُنهن جي اڪثريت آهي اُت انهن کي چيو ويو ته هو اگر ووٽ نه ڏيندا ته انهن جو بڇڙو حال ڪيو ويندو. هاڻ اُنهن سان ملي اُنهن جون غلط فهميون دور ڪجن جيڪي سنڌين جي باري ۾ اُنهن کي آهن ۽ انهن کي سنڌين طرفان هر قسم جو يقين ڏيارجي. اسان اگر انهن کي پنهنجو ڪري وياسين ته هي ايڏو وڏو. ڪم آهي جيڪو تاريخ ۾ لکيو ويندو.
هاڻ وڌيڪ وقت ڪونهي. هي ڪم منظم نموني ڪافي اڳ کان شروع ڪجي ها. پر هاڻي به گهڻو ڪجهه ڪري سگهجي ٿو. هڪ ٻئي تي ڀاڙڻ کان بهتر آهي ته جيڪو جت اهي اُتي اُن ڪم کي پنهنجو فرض سمجهي جنبي وڃي. منهنجو يقين آهي ته مايوس ٿي ويهڻ کان بهتر آهي ته ڪا وٺ پڪڙ ڪجي. اهو به ممڪن ٿي سگهي ٿو ته نتيجا اميدافزا نڪرن. اميد جا ڪي نوان ڪرڻا نڪرن.
آچر 25 نومبر 1990ع