سنڌ جون حالتون ۽ آتش فشان، باهه جا اُلا
ٺاهي اڳتي وڌندو ٿو رهي. هنن وهندڙن واٽن وچ ۾ هڪ سنڌو آهي. جنهن به اهو سنڌو اڪاريو اهو ئي هن معاشري جي تباهيءَ جو ڪارڻ بڻيو. هن ڌرتيءَ جي معاشري ۾ ٻه متضاد ڪارڻ گڏ هلندا آهن، جيئن ته ظالم مظلوم، قاتل مقتول، روشن، تاريڪ وغيره وغيره. ڪنهن مون کي ٻڌايو هو ته جڏهن علامه آءِ آءِ قاضي سنڌ يونيورسٽي جو وائيس چانسلر هو هڪ دفعو هڪ سيمينار ۾ کانئس ملڪ جي حالتن جي ۽ انسان جي حقن جي حوالي سان ڪنهن سوال پڇيو ته سائين “هي سُڪن سان گڏ ساوا ڇو سڙندا آهن.....”
علامه قاضي صاحب هي جواب ڏنو ته، اهي ان ڪري سڙيا جو انهن پاڻ کي بچائڻ جي ڪوشش نه ڪئي ۽ نه وري سڙڻ مهل ڪو احتجاج ڪيائون، نه وري ڪوئي رڙ واڪو ڪيائون.” ...........علامه قاضيءَ جي هن جواب تي اگر غور ڪبو، ته معلوم ٿيندو ته پاڻ بچائڻ، پنهنجي حقن لاءِ آواز بلند ڪرڻ وارا ئي هن دنيا ۾ ڪر کڻي هلي سگهن ٿا. فرد واحد کان وٺي قبيلن ۽ قومن تائين جن پاڻ کي سڃاتو، جن پنهنجا پير ڌرتيءَ تي مضبوط رکيا انهن مرتبو ماڻيو ۽ زندهه رهيون.
اڄ ڪلهه اسان جي سنڌ جون حالتون، آتش فشان وانگر آهن، جنهن جي وهندڙ لاون کي هٿرادو طريقن سان روڪيو پيو وڃي. انتها ته اها آهي ته سڀ حقيقتون کلڻ کانپوءِ به ظالم مظلوم آهي ۽ ان جي مظلوميت جا قصا آهن ۽ احتجاج ڪندڙن جي ڪمي نه آهي. اهو به ٻڌون پيا ته سائين، ڪرسيءَ تي ويهي سياسي ڳالهين سان ئي مسئلا نبري سگهن ٿا. اهڙا دهشتگرد ۽ قاتل، جن ظلم ۽ بربريت جي انتها ڪري ڇڏي آهي، انهن سان ويهي سياسي ڳالهيون ڪرڻ، انهن سان گڏ هڪ ميز تي ويهڻ ڪهڙي معنيٰ رکي ٿو.... اهڙيون ڳالهيون ڪرڻ وارا به ايترا ئي گنهگار ٿي سگهن ٿا، جيترا اهي سڀ دهشتگرد آهن.
سائين منهنجا، اسان ته هوش سنڀاليو ته اهو ئي ٻڌندا رهيا آهيون ته سڀ سنڌي غدار آهن، ڪافر آهن ۽ “را” جا ايجنٽ آهن. ڌاڙيلن جو ٺپو ته سنڌين جي مٿان اهڙو لڳو آهي، جو هر ڪوئي اکيون ٻوٽي دعويٰ سان ٿو چوي ته سڀ سنڌي ڌاڙيل آهن.......اهڙن الزامن کي هوا ڏيڻ ۾ اردو پريس ميڊيا جو به وڏو هٿ رهيو آهي. ٿيڻ ته ائين کپي ها ته اسان جا سياسي ليڊر، اديب، دانشور سڀ گڏجي هڪ محاذ ٺاهي، اهڙن ڳالهين جو مقابلو ڪن ها، اخبار وارن کي ۽ اهڙن الزام هڻڻ وارن کي، ڪورٽن تائين ڇڪين ها ته پوءِ سڀني کي اهو احساس ٿئي ها ته سنڌي ڪي نڌڻڪا ۽ لاوارث نه آهن، پر ڇا ڪجي! اسان جو سنڌي جيڪو ٽڪي ٽڪي ۽ پئسي پئسي تي ٿو وڪامجي، اهو اهڙين حالتن جو احساس ڪيئن ٿو رکي سگهي؟ پنجيتاليهه سال بغير ڪنهن ثبوت جي سنڌين مٿان هر قسم جا الزام هنيا ويا ۽ هاڻ ڇا ٿيو آهي جو جناح پور ۽ اردو ديش جا منصوبا ظاهر ٿيا آهن. اهي ڳالهيون ظاهر ڪرڻ وارا جن کي ثبوت به مليا آهن اهي سڀ فوجي حضرات آهن، انهن جو اهو به چوڻ آهي ته هي سڀ دهشتگرد “را” تنظيم جا به ايجنٽ آهن، سائين اڄ اها ڳالهه فوجي حضرت ڪن پيا پر سنڌين ۽ سنڌي پريس اهي ڳالهيون گهڻا سال اڳ چيون ۽ ڇپيون آهن. ڪجهه سال اڳ سنڌي اخبارن ۾ اهي نقشا به ڇپيا هئا، جيڪي باقائدي ايم ڪيو ايم جي اجلاسن ۽ بلديه جي اجلاسن ۾ ورهايا ويا هئا. ان ۾ آمريڪي آفيسر جو خط، جيڪو پڪڙيو ويو هو ۽ سنڌي اخبارن ثبوتن سان ان کي شايع ڪيو هو. جناح پور يا اردو ديش ٺاهڻ جو منصوبو ڪو لڪل منصوبو ڪونه هو.پر جيئن ته سياسي مصلحتن طور اهڙين حالتن ۽ دهشتگردن کي درگذر ڪيو ويو. ان ڪري ئي اهي دهشتگرد هن ڌرتيءَ تي حاوي ٿي ويا. انهن ڪوبه ڪم لڪي ڪونه ڪيو آهي. انسانن کي مارڻ ۽ ظلم ڪرڻ ته معمولي ڳالهه هئي ته انهن ئي پيغبري جي دعويٰ به ڪرڻ شروع ڪئي هئي. ڪعبي شريف ۾ ان تي وحي نازل ٿيو ۽ هت پٿرن ۽ وڻن جي پتن تي نقلي تصويرون ڇاپيون ويون ۽ غلط قسم جي پروپئگنڊا ڪئي ويئي.
سائين منهنجا اهڙا منصوبا جن جا باقاعدي ثبوت مليا آهن. ظاهر ٿيڻ کان پوءِ به ڪيترن ئي سياسي ليڊرن ۽ اردو ڪالم نگارن ۽ پريس جون همدرديون، انهن ماڻهن سان آهن. هڪ سياسي ليڊر نفيس صديقي ته چوي ٿو ته مهاجر ڪنهن به طريقي سان ان منصوبي ۾ شامل نه هئا. سو مان نوانوي پوائنٽ، نوانوي محب وطن آهن. باقي بچي هڪ پوائنٽ، اها اگر ڪجهه ڪري ٿي ته ان جي جوابداري پوري مهاجر قوم جي نه آهي..... هاڻ ته لڳي ٿو ته هي آپريشن شهرن ۾ تقريبن ختم ٿي چڪو آهي. ڪي دهشتگرد لڪل آهن ۽ ڪي وري آهستي آهستي ٻرن کان ٻاهر پيا نڪرن. ڀلا اهو ممڪن ٿي سگهي ٿو ته لڪل دهشتگرد اعليٰ انتظاميه جي پهچ کان ٻاهر هجن......؟ ڪراچي ۽ حيدرآباد اڄ تائين هن آپريشن جي دوران ڪو به دهشتگرد مئو ڪونه آهي ۽ نه وري دهشتگردن جي اعليٰ قيادت گرفتار ٿي آهي..... هوڏانهن سنڌ جي اندرين علائقن ۾ ڌاڙيلن جي مارجي وڃڻ سان گڏوگڏ راه گناهه رستي ويندڙ نوجوانن جا لاش مائٽن کي ملن پيا. هي آپريشن جيڪو شدت سان شروع ٿيو هو. هاڻ مصلحتن ۽ سياسي حالتن جو شڪار ٿيندو پيو وڃي. تازو عبدالستار ايڌي جو بيان به وڏي اهميت رکي ٿو جنهن ان شهرن ۾ ملندڙ لاشن جو ذڪر ڪيو آهي، جيڪي هو سالن کان وٺي دفن ڪندا پيا اچن. سندس چوڻ اهو آهي ته اهي لاشا اهڙي حالت ۾ هوندا آهن، جو انهن جي شناخت ڪرڻ ممڪن نه هوندي آهي. اهڙن لاشن جي باقاعدگيءَ سان پوليس ۾ رپورٽ ڪري، پوءِ دفن ڪيو ويندو آهي. جڏهن ايڏا سال اهڙن حالتن کي لڪايو ويو، ته پوءِ هاڻ ظاهر ڪرڻ جو ڪهڙو مقصد آهي....؟ ها اگر ڪو مقصد آهي به ته ان کي نيڪ نيتي سان پورو ڪيو وڃي ۽ اهڙين ظالمن کي ڪيفر ڪردار تائين پهچائڻ گهرجي. حالتون اهو ڏيکاري رهيون آهن، ته هاڻ به ڪجهه ڪونه ٿيندو. گذريل پندرهن ڏينهن ۾ حيدرآباد ۾ به اهڙا ڪيترائي لاشا مليا آهن، پر انتظاميه ۽ هي سڀ فوجي بي وس آهن، ڪجهه به نه ٿا ڪري سگهن...
تاريخ شاهد آهي قرآن شريف ۾ انهن قومن جو ذڪر ٿيل آهي، جيڪي مختلف آفتن جو شڪار ٿي ويون. انهن جي تباهيءَ جو سڀ کان وڏو ڪارڻ، اخلاقي، سماجي ۽ معاشرتي سبب آهن هن ترقي يافته ۽ شعور واري دور ۾، جڏهن انسانن نيڪي ۽ بديءَ جي وچ وارو سنڌو اڪاري وڃي. اهڙن ماڻهن جا ڍڪ ڍڪجن، انسانيت جي تباهي، اخلاقي قدرن جو زوال ۽ انسان جي عزت نفس کان وٺي جان ۽ مال جي بربادي شامل هجي پوءِ به وري ويهي مصلحتن جو شڪار ٿجي ته پوءِ آخر ڇا ٿيندو................؟
آچر 23 آگسٽ 1992ع