ڪالم / مضمون

ڳالهيون پيٽ ورن ۾(ڀاڱو پهريون)

هي ڪتاب ”ڳالهيون پيٽ ورن ۾ ، ڀاڱو : پهريون“ شاعره ۽ ليکڪا سلطانه وقاصيءَ جي ڪالمن جو مجموعو آهي.
هن ڪتاب “ڳالهيون پيٽ ورن ۾” ۾ جيڪي ڪالم شامل آهن سي اسان جي ئي معاشري، اسان جي ئي ماڻهن ۽ اسان جي ئي دنيا جا آهن. هنن ڪالمن ۾ ڪيئي ڪهاڻيون، ڪيئي واقعا موجود آهي، تاريخ جا ڪيئي واقعا درج آهن. هن ڪتاب ۾ هڪ عام ڪهاڻي ملي ٿي ، اها آهي عورت جي ڪهاڻي، جنهن تي ليکڪا تمام گهڻو لکيو آهي، ڪيترين ئي عورتن جون ڪهاڻيون شامل آهن. هن ڳوٺ جي عورت، شهرن جي عورت، اٻوجهه سادي سودي، اڻپڙهيل عورتن سان گڏ لکيل پڙهيل عورت تي به لکيو آهي. سندس ڪالمن مان گهڻا عورتن تي لکيل آهن. ان جو هڪ سبب اهو به آهي ته هوءَ پاڻ به عورت آهي، هڪ ماءُ آهي، هڪ ڌيءُ آهي، هڪ ڀيڻ آهي
Title Cover of book ڳالهيون پيٽ ورن ۾(ڀاڱو پهريون)

سهڻيءَ جي طارق اشرف جون اندر ۾ اوتيل يادگيريون

ڪالهه رات ننڊ جي گوري کائڻ کان پوءِ ڪيتري دير تائين مون کي ننڊ نه آئي. ذهن ۾ سمنڊ جي ڇولين وانگر سوچون لهرون هڻي رهيون هيون. ڏکن جون اهي پيڙائون هيون، جن مون کي ذهني اذيت ڏني پئي. اٿاهه سوچن ۾ مون کي ائين لڳو، ڄڻ ته هيءَ رات گذرڻي ئي ناهي. وقت بيهي ويو آهي ۽ مان ائين ئي سوچن ۾ جيڪي حقيقت تي ٻڌل سوچون هيون، انهن ۾ ائين ئي غلطان رهندس . . . . ها پر ڪيترو به ڏکيو وقت هجي گذري ويندو آهي. ذهن ۽ دل کي ٺاپر اچي ويندي آهي . . . . اگر ائين نه هجي ها ته هوند هيءَ زندگي ڪيئن گذري . . . . .؟
سوچون مون کي تمام پري ان دور ۾ وٺي ويون، جڏهن منهنجي طارق اشرف سان پهرين ملاقات ٿي هئي. ان زماني ۾ مان اڃان اسڪول ۾ پڙهندي هيس. ٿورو گهڻو لکندي به هيس ۽ ادب پڙهڻ جو به جنون جي حد تائين شوق هوندو هو. ان ئي زماني ۾ “سهڻي” معاشي مسئلن جو شڪار هئي. هڪ پرچي ۾ طارق اشرف “سهڻي” کي قائم رکڻ لاءِ امداد جي اپيل ڪئي هئي. مان منهنجي وڏي ڀاءُ سڪندر حيات ۽ ننڍن ڀائرن ڀينرن پنهنجي خرچي جمع ڪئي ۽ پنهنجي ڳوٺ ٽنڊوآدم مان هلي ڪري گاڏي کاتي ۾ وڃي طارق اشرف جو گهر ڳولهي لڌوسين. اسان جي در کڙڪائڻ تي طارق اشرف ٻاهر نڪري آيو. تمام سنهڙو، نفيس، پر هڪ ڳالهه سندس وجود ۾ نمايان هئي. سندس گهاٽا ۽ پکڙيل وار. . . جيڪي سندس وجود تي اوپرا پئي لڳا . . . . اسان ته ڪڏهن سوچيو به نه هو سهڻي جو طارق اشرف اهڙو ٿي سگهي ٿو. پاڻ اسان کي اندر وٺي ويو. تمام غريباڻو ۽ ڪچو گهر. گهر ۾ سامان به تمام مختصر. سندس والده اڇي ساڙهي پاتل ۽ بورچي خاني ۾ ويٺل خاموش شخصيت، جيڪا طارق اشرف جي پهرين گهر واري هئي . . . . اها هئي منهنجي پهرين ملاقات. طارق اشرف سان. سهڻي جي حوالي سان طارق اشرف جي شخصيت منفرد هئي، هيڏو وڏو رسالو ۽ شخصيت ايتري نفيس ۽ ٻاراڻي عمر ۾ منهنجي سوچ اها هئي . . . . ڪجهه سالن کان پوءِ جڏهن مان حيدرآباد جي زبيده ڪاليج ۾ پڙهندي هيس ان وقت امر جليل جي ڪهاڻي “سرد لاش جو سفر” ڇپي هئي. ان ڪهاڻي پٺيان ڏاڍي گهوڙا گهوڙا ٿي. ياد ٿو اچيم ته امر جليل خلاف به وارنٽ نڪتل هئا ۽ طارق اشرف ۽ سهڻي ٻئي عتاب هيٺ اچي ويا. اُن زماني ۾ جنسيات تي ڪهاڻي لکڻ جو تمام گهڻو رواج هو. اُن وقت اهڙيون ڪهاڻيون لکڻ ۾ غلام نبي مغل، مشتاق شورو ۽ ماڻڪ جا نالا سرفهرست هئا. جنسيات هڪ اهم ۽ نازڪ مسئلو آهي انسان ذات لاءِ...... اهڙن مسئلن تي لکڻ ڪو وڏو گناهه ڪونه هو. پر مان هنن سڀني لکندڙن سان اختلاف راءِ رکندي هيس. اهڙين لکيل ڪهاڻين جي مان خلاف هيس. منهنجي سوچ اها هوندي هئي ته هر لکڻي جو هڪ اخلاقي ۽ پيغام وارو نتيجو ظاهر ضرور ٿيڻ گهرجي. اهڙين لکيل ڪهاڻين جي مان خلاف هيس. جنهن مان لطف اندوزي يا مزو اچي. مان سمجهندي آهيان ته اديب معاشري جو پيغامبر به آهي. هو ڪهڙو به خراب ۾ خراب موضوع کڻي پر پڙهندڙ کي ان مان ڪجهه پرائڻ گهرجي. ائين نه ٿيڻ گهرجي ته اهڙيون ڪهاڻيون پڙهي اڃا به اسان جي معاشري جا رهواسي ذهني مريض ٿي پون (هي منهنجي بنهه ذاتي راءِ آهي) انهي زماني ۾ امرجليل جي ڪهاڻي “سرد لاش جو سفر” سهڻي ۾ ڇپي. حالانڪ هيءَ ڪهاڻي به کليل واضح ۽ تلخ لکيل هئي. هن ڪهاڻي منهنجي وجود کي لوڏي ڇڏيو. هن ڪهاڻي پڙهڻ کانپوءِ مون کي پنهنجي وجود کان ڪرڀ اچڻ لڳي ۽ معاشري لاءِ نفرت اڀري آئي. ان وقت چوطرف گوڙگهمسان مچي ويو. هيءَ ڪهاڻي جيڪا تلخ ۽ سچي هئي ۽ اهو سچ جيڪو ذهن کي عياشي مهيا نٿو ڪري سگهي.
هڪ اهڙو سچ جيڪو کليل واضح الفاظن ۾ لکڻ کان به پوءِ پڙهندڙ کي لذت نه ٿو ڏئي. اهڙي سچ پٺيان اسان جا مان وارا پنهنجو چهرو آئيني ۾ ڏسي مڇرجي پيا. هر قسم جا الزام لڳايا ويا. هن ڪهاڻي تي ان زماني ۾ مان هڪ خط لکيو سهڻي کي. اهو خط پڙهي طارق اشرف کي يقين ئي نه آيو ته ڪا ڇوڪري اهڙو خط لکي سگهي ٿي. طارق اشرف مون سان فون تي ڳالهايو تصديق ڪرايائين ته اهو خط مون ئي لکيو آهي. اُن خط ۾ مان جنسيات تي لکيل ڪهاڻين جا حوالا ڏيئي ۽ سياسي پسمنظر کي اڳيان رکي لکيو هو ته هيءُ ڪهاڻي ڪنهن به طريقي سان خراب نه آهي. سچ چاهي ڪهڙي به روپ ۾ هجي. اهو سچ ئي هوندو آهي. اهڙين لکڻين جن مان ذهن جاڳي پوي، وجود ۾ ڪا جنگ جوٽجي وڃي، پوءِ اها ڪهاڻي ڪهڙن به لفظن ۾ لکيل هجي، پر اها خراب ٿي نه ٿي سگهي. طارق اشرف منهنجو اُهو خط ڇپيو. حيرت جهڙي ڳالهه اها آهي ته مان اڄ اهو خط پڙهي سوچيندي آهيان ته مون اهو ايترو ڪجهه لکيو ڪيئن؟ هن عمر ۾ جڏهن دنيا جي سڀ حقيقت منهنجي اڳيان واضح آهي شايد مان اهڙو خط نه لکي سگهان.
بهرحال ڳالهه طارق اشرف جي ڪرڻي آهي. ان کانپوءِ سال گذري ويا. رسالا بند ٿي ويا. ان ڏاڍ واري وقت گذرڻ کان پوءِ جڏهن “سهڻي” نئين سر ڇپي ته وري اُها ئي آس جاڳي ته اڳ ته سهڻي اسان کي نه ڇپيندي هئي. متان هاڻي قياس اچي وڃيس. مان پنهنجو ڪجهه مواد موڪليو. ان کان پوءِ طارق اشرف مون سان فون تي ڳالهايو ۽ چيائين ته اوهان جي ساٿ جي اسان کي ضرورت آهي. مان حيران ٿي ويس. کيس ياد ڏياريم ته اوهان ئي اسان جون لکڻيون سهڻيءَ ۾ نه ڇپيون هيون .........
بهرحال طارق اشرف جي جنهن “سهڻي” جهڙي معياري ۽ ادبي رسالي ۾ منهنجي لکڻين کي ڇپيو. اهڙي طرح طارق اشرف سان ڳالهه ٻولهه به ٿيندي رهي ۽ ادبي پروگرامن ۾ ملاقاتون به ٿينديون رهيون. ان وقت ڪراچيءَ جون حالتون تمام گهڻيون خراب رهنديون هيون ۽ مان جنهن علائقي ۾ رهندي هيس، اهو تمام خطرناڪ علائقو هو. پاڻ هر وقت مون کي چوندا رهندا هئا ته هي گهر ڇڏي ڇو ڪو نه ٿي ڏين. مان جواب ۾ چوندي هيس ته ادا گهر ته وڪامجي نٿو ۽ نه وري مون وٽ ايترا پيسا آهن جو ٻيو گهر خريد ڪري سگهان يا ڪرائي تي وٺي سگهان. جڏهن ڪرفيو لڳندو هو ته سڀ کان پهرين فون اديبن ۽ ساٿين مان طارق اشرف جو ايندو هو. هڪ ڀيري ته ڪاوڙ مان چيائين ته مان ٻڌو آهي ته ادي سلطانه ايم ڪيو ايم جي ميمبرشپ وٺي ڇڏي آهي. منهنجي بحث ڪرڻ تي چوڻ لڳو ته ادي سلطانه اديب جي، هڪ ليکڪ جي زندگي ڏاڍي قيمتي هوندي آهي، هرو ڀرو ڇو پيا پاڻ کي تڪليف ۾ وجھو؟ هي سڀ ڪجهه لکڻ جو مقصد صرف اهو آهي ته طارق اشرف جي وجود ۾ ڪيترو پيار ۽ احساس هوندو هو. ٻين لاءِ مان ته جرئت سان سڀ ڪجهه لکي وڃان ٿي ۽ ٻيا به ڪيترائي اهڙا وجود هوندا، جيڪي طارق اشرف جي ان طبيعت جي گواهي ڏيندا. جڏهن سهڻي جي شيخ اياز نمبر جي مهورت ٿيڻي هئي ته طارق اشرف مون کي ٻه سؤ ڪارڊ ڏياري موڪليا ته توهان ڪراچيءَ ۾ رهندڙ سنڌي خاندانن تائين ڪارڊ پهچايو ته ڏاڍو سٺو. مان پريشان ٿي ويس. مان غريب ماڻهو مون وٽ ته گاڏي به ڪانهي، هاڻ ڇا ڪريان. اتفاق سان اُن وقت قمر شهباز جي ڌيءَ جي شادي هئي ۽ ياد نه ٿو اچيم ته هڪ ٻئي اديب جي پٽ جي پڻ شادي هئي. هاڻ اهو موقعو منهنجي لاءِ سٺو هو. اُتي مون سڀ ڪارڊ ورهائي ڇڏيا. ان پروگرا۾ ڪراچيءَ جا تمام گهڻا سنڌي خاندان شريڪ ٿيا. خاص ڪري عورتن جو انگ تمام گهڻو هو. طارق اشرف خوشيءَ ۾ نه پيو ماپي. هر وقت منهنجا ٿورا ۽ احسان مڃڻ لڳو.
جڏهن ڊاڪٽر صالح ميمڻ جي ڪتاب “مونجھارن ۾ ڦاٿل هڪ شخص” جي مهورت ٿيڻي هئي، ته وري طارق اشرف ڍڳ ڪارڊن جو مون کي ورهائڻ لاءِ ڏياري موڪليو. هاڻ ته صفا پريشان ٿي ويس. ويجھڙ ۾ نه ڪنهن جي شادي هئي ۽ وري ڪو ادبي يا سماجي فنڪشن هو. هاڻ ڇا ڪريان، هي ڪارڊ ڪيئن ورهايان ۽ آخر مون کي چوڻو پيو ته ادا مون وٽ ته گاڏي آهي ئي ڪو نه ۽ گهر گهر وڃي ڪارڊ پهچائڻ منهنجي لاءِ ممڪن ڪونهي. پاڻ يڪدم ڊاڪٽر صالح ميمڻ جي گاڏي موڪليائون ۽ مان سڄو ڏينهن اهي ڪارڊ ورهائي آيس. اُن پروگرام ۾ مون عام ناظرين وانگر شرڪت ڪئي. پروگرام هلندي اوچتو نصير مرزا جي ڳالهائڻ تي ڌيان ڪيم ته لڳو ڄڻ اهو ذڪر منهنجو پيو ٿئي. اڃا ان حيراني ۽ پريشاني ۾ ويٺي هيس ته نصير مرزا مون کي سڏ ڪيو ڪتاب جي مهورت لاءِ. هاڻ ته مان صفا منجهي پيس. جيئن تيئن ڪري ڪتاب جي مهورت ته ڪري ويس، پر دل ۾ اهو ارمان هيم ته پنج منٽ پهرين ئي کڻي مون کي ٻڌائين ها. نصير مرزا کي چيم ته ان به اهو چيو ته کين به اوچتو خبر پئي. طارق اشرف کي چيم ته ان به اهو چيو ته ڪا ڳالهه نه آهي. ادي سلطانه اوهان ته هونئن پريشان ۽ منجهيل رهندا آهيو. ڪهڙو فائدو اوهان کي پهرين ٻڌائڻ جو. طارق اشرف مون سان اهو ايڏو وڏو مذاق ڪيو، جنهن جي شڪايت به نه پئي ڪري سگهان. آخر هن مون کي ايترن ماڻهن وچ ۾ اهميت ڏني، مان ڏنو هو. ان کان پوءِ ڪافي دفعا طارق اشرف مون سان فون تي ڳالهائيندو رهيو. هڪ دفعو ته ٻه ڪلاڪ فون تي ڳالهايائين. اسان پاڻ ۾ ايترو گهڻو ڳالهايو. ادب ۽ سياست جي حوالي سان ايترو سچ ۽ حقيقتون طارق اشرف ٻڌايون، جن تي مان اڄ چاهيندي به نٿي لکي سگهان. ڪجهه ڏينهن رکي مان لاهور ۾ هڪ سيمينار جيڪو يونيسيف وارن ڪرايو هو، اوڏانهن هلي ويس. واپس آيس ته خبر پئي ته ڪالهه طارق اشرف اسان سڀني کان جدا ٿي ويو آهي. هن منهنجي روداد جو تسلسل هاڻ هتي اچي ٽٽو آهي، ته ڪالهه کان وٺي مان هڪ ڏک ۽ اذيت واري پيڙا مان گذران پئي. سنڌيڪا وارن طارق اشرف جو ڪتاب ڇپرايو آهي. ان جي مهورت ڄامشوري ۾ سنڌ الاجي ۾ ٿيڻي هئي. مون وٽ بلڪل وقت نه هو وڃڻ جو. ستار ڀٽي پنهنجي عادت موجب اخبارن ۾ نالا ڏيئي ڇڏيا. ان ڳالهه تي به اعتراض هيم. آخر نه چاهيندي به هلي ويس حيدرآباد ۾ ڪجهه به ڪو نه لکيو هيم. سوچيم طارق اشرف جي ڪتاب جي مهورت آهي. بس صرف ان ڪري وڃڻ گهرجي. ان وڃڻ سان اعزازي مهمان ڪري کڻي اسٽيج تي ويهاريائون. پروگرام هلندو رهيو، اوچتو وري نصير مرزا منهنجو ذڪر ڪرڻ لڳو. مان حيران ٿي ويس، ڇو ته مون کي جيڪو ڪجهه ٿورو گهڻو ڳالهائڻو هو، اهو ته مان ڳالهائي چڪي هيس.
نصير مرزا چوندو رهيو. طارق اشرف “مونجهارن ۾ ڦاٿل هڪ شخص” ڪتاب جي مهورت دوران مون کي ٻڌايو ته جنهن کي ڪتاب جي مهورت ڪرڻي آهي، ان کي خبر ئي نه آهي. اها به ائين ئي آهي جيئن “مونجهارن ۾ ڦاٿل هڪ عورت” طارق اشرف جي اها روايت قائم رکندي اڄ جي ڪتاب جي مهورت ڪندڙ به اها خبر ئي نه آهي ته ڪو مهورت ان کي ڪرڻي آهي ۽ اها آهي سلطانه وقاصي . . . . نصير مرزا الائجي ڇا ڇا چوندو رهيو ۽ منهنجو ذهن ۽ وجود لڏي ويو. بس ڪتاب جي مهورت ڪيم، پر منهنجون اکيون طارق اشرف کي ڳولهينديون رهيون ته ڪاش مون کي طارق اشرف نظر اچي وڃي ۽ کانئس پڇان ته هر وقت مون سان اهڙو مذاق ڇو ڪندا آهيو . . . .
ان وقت منهنجي رحم جوڳي حالت هئي مان قدرت سان به شڪايت ڪري نه سگهيس، ته منهنجي اهڙي چونڊ ڇو ٿي آهي؟
مان ڪهڙو ڏوهه ڪيو هو طارق اشرف جو جيئري جو مون سان مذاق ڪيائين، پر وڃڻ کان پوءِ مون کي بخش نه ڪري سگهيو آهي.

آچر 5 جولاءِ 1992ع