مظلوم عوام ۽ انڌو قانون
هاڻ نوڪري روزگار لاءِ نه پر پئسي ڪمائڻ لاءِ ڪئي ويندي آهي. اهڙن ادارن ۾ جتي رشوت جي ڪمائي نه آهي اتي نوڪري ڪندڙ رحم جوڳي حالت ۾ هوندا آهن. باقي رهيا اهي ادارا جتي پئسو جام آهي ته اتي سڀن جي لئه آهي. اهڙن ادارن جون نوڪريون لکن ۾ وڪامنديون آهن. هر ڪاموري جي اها ڪوشش هوندي آهي ته اهڙن ادارن ۾ ٽرانسفر ڪرائي ڪجهه عرصو رهي ايترو ڪمائي وٺجي جو سالن تائين ڪا ڪمي محسوس نه ٿئي. هاڻ ذهنيت به مقابلي واري وڃي رهي آهي. گهر ٺاهڻ، گهر سجائڻ، نون ماڊلن جو گاڏيون رکڻ، زالن جا ٺاهه ٺوهه ۽ نوان نوان ويس وڳا ۽ زيور پائڻ روز جو معمولي ٿي پيو آهي. هاڻي ان وڏ ماڻهپي کي خراب نه سمجهيو ويندو آهي. رشوت جي پئسي تي ان وڏ ماڻهپي کي خراب نه سمجهيو ويندو آهي. رشوت جي پئسي تي ان وڏ ماڻهپي جي مقابلي اسان جي ماڻهو جو رت پي ڇڏيو آهي. هاڻ هن معاشري ۾ ان خراب عمل کي اهڙو ته روپ ڏنو ويو آهي جو هاڻ ڪا به شيءِ خراب نه رهي آهي!
نوڪري ڏيڻ، نوڪري وٺڻ ۽ پنهنجي پسند جي کاتي ۾ ٽرانسفر ڪرائڻ هڪ وڏو منافع بخش ڪاروبار ٿي پيو آهي. اهو سڄو ڪاروبار اسان جي وزيرن، ۽ اسيمبلي جي ميمبرن جي هٿ ۾ آهي. پٽيوالي جي نوڪري پنجن هزارن کان گهٽ نه ٿي ملي. اسڪول جي ماستري ڏهن کان ويهن هزارن تائين پئي وڪامجي. جڏهن هنن غريباڻين نوڪرين جو اهو حال آهي ته وڏين نوڪرين جو ڪهڙو حال هوندو! وڏي مزي جي ڳالهه ته اها آهي ته اهي وزير ۽ اسيمبلي جا ميمبر هميشه فائدي ۾ آهن ڇو ته حڪومتون مٽجڻ سان ڏنل ۽ وڪاميل نوڪريون وري کسجيو وڃن. وري اهي سيٽون خالي ٿيون وڃن ۽ وري اهي ماڻهو لکين ۽ ڪروڙين رپيا پيا ڪمائين! نه مٽجن ٿيون، نه بدلجن ٿيون ته هنن اسيمبلي ميمبرن ۽ وزيرن جون شڪليون.
شروع ۾ مون قانونن ۽ قانوني ادارن جي ڳالهه ڪئي. هو اداري ۾ ڪرپشن آهي پر جيترو پوليس جي محڪمي جو ٻيڙو ٻڏل آهي ان جو مثال ڳولهڻ سان به نه ملندو. تازو منهنجي چوري ٿي ۽ شڪر آهي ته ملي به ويئي. پر ان دوران پوليس جي محڪمي سان جيڪو واسطو پيو ۽ اتان جا حال احوال معلوم ٿيا سي ڏکوئيندڙ ۽ برداشت کان مٿي آهن! مان سوچيندي آهيان ته منهنجي ٿوري هلندي پڄندي آهي. چارچڱا مون کي ادب جي حوالي سان سڃاڻين ٿا تن به تمام گهڻو تعاون ڪيو. ان جي باوجود به مونکي تمام گهڻا تلخ تجربا ٿيا آهن ته پوءِ غريبن ۽ بي واهن جي ٻڌڻ وارو ڪير هوندو؟ اهو هڪ اهڙو مسئلو آهي جنهن تي ڪجهه به لکجي پر هڙ حاصل ڪجهه نه به ٿيندو........ ها ڳالهه ڪرڻي اٿم اهڙي جنهن سان روح کي به عذاب اچيو وڃي، ان چوريءَ جي سلسلي ۾ پنهنجو هڪ همدرد ڀاءُ پوليس جي هڪ اهم داري ۾ ويو ان ٻڌايو ته اتي هڪ نوجوان سنڌي ڊاڪٽر کي فوج کنڀي کڻي آئي ۽ اتي ڦٽي ڪري ويئي. ان محڪمي جي پوليس وارن ان سان تمام گهڻو نفرت انگيز رويو اختيار ڪيو. ان کي ٿڏا هڻي ڌڪا ڏيئي زمين تي ويهارين پيا! اهو نوجوان جيڪو پڙهيل لکيل ڊاڪٽر هو ان سان انهن جو رويو قابل نفرت هو. هو ويچارو پريشان حال صرف اهو ٻڌائڻ ۾ پورو هو ته مان ته ڪجهه به ڪونه ڪيو آهي. مان بيگناهه آهيان. راهه ويندي فوج مونکي پڪڙي وٺي آئي آهي اتي ويٺل نام نهاد ٺڳ شاهد جيڪي ريڊي ميڊ تيار ٿيل ۽ ٽرينڊ ويٺا آهن. تن اتي پل ۾ شاهدي پئي ڏني ته اڙي، فلاڻي هنڌ، فلاڻي جاءِ تي تون هيئن ۽ فلاڻن ۽ فلاڻن سان تنهنجو واسطو آهي. اهو ويچارو ٻاڏائڻ ۾ پورو ته نه سائين اهڙن ماڻهن سان نڪي منهنجو واسطو آهي ۽ نه وري اهڙين جاين تي مان ويو آهيان. ان ڀاءُ مون کي اهو ٻڌايو ته ات اهڙو ماحول هو ۽ نفسياتي طور اهڙو ٽارچر ڏنو وڃي ٿو جو شريف کان شريف ماڻهو به پاڻ کي اتي خوني ۽ قاتل سمجهڻ شروع ڪري ٿو ڏئي ۽ ان حالت ۾ بي وس ٿي اقرار به ڪري ٿو ويهي. آخر ڏاڍي جي ڏنڊي کي ٻه مٿا به ته آهن! ان ويچاري نوجوان سنڌي ڊاڪٽر وسان ڪين گهٽايو، پنهنجي صفائي ۾، آخر اهو ويچارو پوليس وارن کي پيرين پيو پوي، پنهنجي بيگناهي ۽ لاچاري جو يقين پيو ڏياري. اها حالت ڏسي ات ويٺل ڀاءُ جيڪو ات منهنجي ڪم جي سلسلي ۾ ويو هو ان سمجهايو ته اهڙو ويل به هروڀرو نه آهي. تون ڪٿان جو آهين، ڪير آهين اسان ويٺا آهيون توسان ڪابه زيادتي ٿيڻ نه ڏينداسين ۽ هو ان کان خبرچار وٺڻ لڳو ۽ اٿڻ مهل تاڪيد به ڪيائين پوليس وارن کي ته هي پڙهيل لکيل ڊاڪٽر ڇوڪرو آهي ڪو مجرم ڪونهي توهان هن کي ايترو بي عزتو نه ٿا ڪري سگهو! اٿڻ مهل ان نوجوان پنهنجي همدرد کي ويندو ڏسي اصل دل هارائي ويٺو ته سائين توهان نه وڃو هي مونکي ماري ڇڏيندا. منهنجي ته وارثن کي به خبر ڪانهي ته ڪو مان هتي آهيان. ان نوجوان ڏڪندڙ ۽ روئندڙ وجود پاڻ بچائڻ لاءِ پاڻ کي بي ڏوهي ثابت ڪرڻ لاءِ سڀني کي منٿن ڪرڻ ۾ پورو هو!
اها ڳالهه جڏهن مون ٻڌي ته مون سوچيو ته ان نوجوان ڊاڪٽر جو ڊپ غلط به نه ٿو ٿي سگهي. ڇو ته ويجهڙ ۾ جيترا به واقعا ٿيا آهن جن به راهه گناهه ويندڙ نوجوانن کي پڪڙيو ويو آهي انهن جا لاشا گهرن ۾ پهتا آهن. اُن نوجوان جو ڇا حال ٿيو هوندو سان مون کي خبر نه آهي. ها باقي اسان جي محافظن قومي ادارن جو اهو حال آهي! اهي صرف دهشت ڦهلائڻ ۽ رت وهائڻ ۾ پورا آهن. اصل مجرم ته انهن جي ابي جا پٽ آهن! اصل ڏاڏي پوٽا! انهن جو ته وار وانگو به نه ٿو ٿي سگهي ها باقي راه ويندي بيگناهن جو رت وهائڻ ڄڻ ته ثواب جو ڪم ٿي پيو آهي!
ڪيڏو به وڏو مجرم هجي، قاتل هجي خوني هجي. پر جيستائين قانوني ثابتي نه آهي ان کي مارڻ يا ٽارچر ڪرڻ جو حق ڪنهن کي به ڪونهي. ڪي پيشه ور مجرم هوندا آهن. ڪن کان جرم ٿي ويندا آهن. مجرمن سان رعايت نه ٿيڻ گهرجي پر بيگناهن کي به هروڀرو ڏنڀ ڏيئي نه مارجي! اهڙي ماحول ۾ اهڙن ادارن ۾ پوءِ چڱائي جي توقع رکڻ بي معنيٰ آهي! وڏيون وڏيون ڳالهيون ۽ دعوائون انهن جي قول ۽ عمل جي تضاد جي ڪري بي معنيٰ ٿي ٿيون وڃن.
آچر 20 سيپٽمبر 1992ع