موهن جي دڙي ۾ ويٺل اسان جا ارواح
اڄ موهن جي دڙي جي اوطاقتن ۾ وڇايل چوپڙ رانديون، شطرنج ۽ ان جا مهرا ائين ئي پيا آهن. ڪير به راند ڪو نه پيو کيڏي سڀڪو اداسي وچان ڳل تي هٿ رکيو ويٺو آهي.
جوان خوبصورت عورتن توڙي جهور پوڙهين پنهنجا نوان ويس وڳا ۽ سينگار جا زيور لاهي ڦٽا ڪيا آهن، انهن تيل ڦليل ڪرڻ ڇڏي ڏنو آهي. انهن جا وار اڻڀا ۽ چيڙهيل ٿي پيا آهن . موهن جي دڙي ڀرسان وهندڙ سنڌو خاموش آهي. ڪو جوش ڪا لهر جي ويڙهاند آهي ئي ڪو نه ان ۾. چنڊ جو عڪس به ائين هڪ ڪرو بيٺو آهي ڄڻ ته چنڊ آسمان ۾ نه پر دريا ۾ ئي حقيقت ۾ موجود آهي.
اڌ رات گذري چڪي آهي موهن جي دڙي جي رهواسين اڄ سڄو ڏينهن باه ڪو نه ٻاري آهي، نه وري ڪُنو چاڙهيو آهي. رات جي ويلي ۾ چنڊ جي روشني چئني طرف ڦهليل آهي. ڪنهن به گهر ۾ نه ڪو ڏيئو ٻريل آهي نه وري ڪو شمعدان . . . هوڏانهن وري يونيورسٽي ۽ ڪاليجن جا استاد ۽ شاگرد هڪ هنڌ ويٺا ويچار ڪن. کين سمجهه ۾ نه پيو اچي ته هاڻ ڇا ٿيڻ وارو آهي ۽ هاڻ انهن سڀن کي ڇا ڪرڻ گهرجي . موهن جي دڙي جي يونيورسٽي ۽ ڪاليجن جي هاسٽلن ۾ رهندڙ اهي شاگرد ڏوراهين ڏيهه مان اچي هت تعليم حاصل ڪرڻ لڳا هئا، ڇو ته علم جي ڪري هتان جو نالو هر هنڌ مشهور هو ۽ پري پري کان علم جا متلاشي هت اچي اُڃ اجهائيندا هئا. اهي سڀ به پنهنجن ڪمرن ۾ چپ چاپ ويٺا هئا. انهن جي سمجهه کان ٻاهر هو ته هي سڀ ڇا پيو ٿئي؟
هوڏانهن وري وچ واري وڏي هال ۾ وقت جا دانشور، اديب ۽ قانوندان جمع آهن. ڳنڀير، چپ چاپ، پيشاني تي پريشاني وچان گهنج پيل سڀن جي هٿن ۾ ڪاغذ ۽ ڪلڪون ۽ سامهون رکيل ڪاغذن جا ڍير. هو سڀ عالم، اڪابر ڏاها ۽ سمجهو سڀ خاموش ويٺا آهن. نه انهن ۾ همت آ ڪجهه لکڻ جي ۽ نه وري چوڻ آکڻ جي. ايتري به همت ڪو نه اٿن جو کڻي هڪ ٻئي کان اهو پڇن ته هي سڀ ڇا پيو ٿئي. هاڻ هو ڪهڙا اپاءَ وٺي قلم جي جنگ وڙهي سگهن ٿا .
هوڏانهن وري وڏي عبادتگاهه جي وڏي حوض وٽ ديوداسيون ۽ پڄاري پاڪ پاڻي حوض ۾ جمع ڪري ۽ حوض جي چئني طرف صفائي ڪري اجتماعي وڏي دعا لاءِ تياري پيا ڪن. . .
آخر رات جو ٽيون پهر به اچي ختم ٿيو. چانڊوڪي رات جي چنڊ جي روشني هاڻ مڌم ٿيڻ لڳي. هڪ پوڄاري موهن جي دڙي جي چوٽيءَ تي چڙهي بگل وڄائڻ لڳو. ان بگل جو آواز ٻڌي جيڪو جت ويٺو هو اتان هلڻ شروع ٿي ويو. آهستي آهستي سڀني جي هلڻ ۾ تيزي اچي وئي ۽ سڀڪو تيزي سان ڀڄڻ لڳو. سڀني جو رخ ان وڏي حوض طرف هو. رات جي خاموشي ۾ ڊوڙن جو آواز، هڪ گڏيل آواز وحشت ۽ هيبت پيو پيدا ڪري. هر ڪو پريشان حيران ڀڳو پئي ويو. ٻار، مرد، پوڙها، جوان، عورتون، پوڙهيون، اديب، دانشور، قانوندان، شاگرد، پوڄاري، ديوداسيون ۽ اها ناچڻي سڀ اچي ات گڏ ٿيا هئا. حوض جي چئني ڪنڊن تي باهه ٻري رهي هئي. ان باهه جي ڳاڙهي روشني ۾ سڀني بيٺلن جا چهرا جيڪي ڊپ ۽ حراس سان ڀريل هئا اڃا وڌيڪ هيبت ناڪ ٿي ويا هئا. سڀني بيٺلن جون نظرون وڏي پوڄاري ڏي هيون. وڏو پوڄاري آهستي آهستي پنهنجي جاءِ تان اُٿيو، وڏي آواز سان سڀني کي مخاطب ٿي چيائين . جيڪڏهن توهان مان ڪير ڪجهه ڳالهائڻ چاهي ٿو، ڪا راءِ ڏيڻ چاهي ٿو ان کي مڪمل آزادي آهي ته هو هت اچي بيهي ۽ ڳالهائي. هيڏي وڏي ميڙ مان ڪير به ڪو نه ڪڇيو سڀڪو ماٺ ڪيو بيٺو هو. پڄاريءَ کي ڏاڍي حيرت لڳي، چوڻ لڳو توهان سڀني کي اڄ ڇا ٿي ويو آهي؟ توهان سڀ هيڏا دلير، داناءَ، علم وارا، قانون جا ماهر، وڙهي ڪري پنهنجو حق وٺڻ وارا، ناحق ڪنهن جو رت وهندو ڏسي پاڻ کي تڪليف ۾ وجهڻ وارا، توهان سڀني کي ڇا ٿي ويو آهي، توهان سڀ ماٺ ڇو آهيو؟ هيڏن ماڻهن جو انبوه هو پر لڳو ائين پئي ته سڀ پٿر جا ٺهيل آهن، بي جان، بيحس. آخر هن خاموشي کي هڪ سهڻي نوجوان ٽوڙيو، هو وڌي اڳتي ٿيو. احترامن وڏي پڄاري جي سامهون ٿي بيٺو پوءِ آهستي ادب سان پڄاري کي مخاطب ٿي چيائين “سائين منهنجا جڏهن ڌرتي تان پير ڌڏي وڃن، آسمان ڦاٽي پوي، هوائون پنهنجو رخ مٽائي وڃن، جڏهن سچ چوڻ وارن کي سنگسار ڪيو وڃي ۽ ظالمن ۽ قاتل کي ڪُرسي تي ويهاري مان ڏنو وڃي، جڏهن قاتل دهشتگرد ڪر کڻي هلن ۽ امن پسند پيڙهيل ماڻهو پنهنجون لڄون لڪائيندا وتن، سائين جڏهن هن سنسار ۾ پنهنجائي غدار، مفادپرست ۽ ضمير فروش ٿي وڃن، جت پنهنجا ئي سنَڌَ سنَڌَ ٿا ڪٽين، جت پنهنجن هٿن سان ئي پنهنجا پٽڪا پيرن ۾ لتاڙيا ٿا وڃن....؟ هو جوان جوش ۾ ايندو ويو، ڳالهائيندو ويو اُن ايترو ته سچ ڳالهيو، اهڙيون ته خوفناڪ حقيقتون بيان ڪيائين جو ڊپ وچان اُن وڏي پڄاري ان جي وات تي کڻي هٿ رکيو. کيس چيائين”. جوان ايترو جذبات ۾ اچي سچ نه ڳالهاءِ جو پاڻ کي تڪليف ۾ نه وجهي ڇڏين. ان جوان پنهنجي وات تان ادب سان پڄاريءَ جو هٿ هٽائي چيو، “سائين منهنجا پوءِ ڇو ٿا اسان کي ڳالهائڻ لاءِ مجبور ڪيو، ڇو ٿا اسان کان راءِ گهرو. ؟!!! اُن نوجوان وڃي واپس پنهنجي جاءِ ورتي. سڀني بيٺلن اُن نوجوان ڏانهن ائين پئي ڏٺو ڄڻ ته ان نوجوان جيڪو ڪجهه چيو پئي اهي سڀ انهن سڀني جي اندر جو آواز هو.
وڏو پڄاري جنهن جي جسم تي اها ئي ستارن واري ڇپيل اجرڪ ويڙهيل هئي. اُن هڪ نظر سڄي ميڙ تي وڌي پوءِ وڏي آواز سان چيائين: “اسان هن موهن جي دڙي جا رهواسي، صدين کان وٺي هنن اکين سان سڀ ڪجهه ڏسندا ۽ ڪنن سان سڀ ڪجهه ٻڌندا آيا آهيون، هي اسان جو موهن جو دڙو نوَ دفعا برباد ٿيو آ ۽ نو دفعا اسان هن کي آباد ڪيو آ، ڳالهه صرف آبادي يا بربادي جي نه آهي، هاڻ جون حالتون ۽ وقت اهو ٻڌائي رهيو آهي ته هاڻ جيڪڏهن هي موهن جو دڙو تباهه ۽ برباد ٿيو ته پوءِ ڪڏهن به آباد ڪو نه ٿيندو. روز قيامت تائين دڙا هوندا ۽ دڙن مٿان دڙا هوندا. هنن دڙن مٿان، اسان جي قبرن مٿان ظالم رهزن، قاتل، دهشتگرد لانگ بوٽ پائي پيا هلندا. اسان جي بي همتي جا قصا ماڻهن کي ٻڌائيندا، اسان جي بي ضميري ۽ غداري تي شاعري ڪري ماڻهن جو من وندرائيندا ڇا توهان سڀ مرڻ کانپوءِ اهو سڀ ڪجهه برداشت ڪري سگهندو. ؟” مجموعي گڏجي وڏي آواز سان چيو نه بلڪل نه، اهو سڀ ڪجهه اسان جي برداشت کان مٿي آهي. مهان پوڄاري ۽ سڀ ماڻهو ڪجهه دير لاءِ خاموش ٿي ويا. ڄڻ ته سڀ ڪنهن ڪو رستو ڪا واٽ پئي ڳولهي. آخر هن خاموشي کي وڏي پوڄاري ٽوڙيو چيائين ڪجهه نه ٿو سمجهه ۾ اچي. هر واٽ بند آ، هر رستي تي ڪنڊا وڇايل آهن، اڄ اسان جا پنهنجا ئي اسان لاءِ ڪات ڪهاڙا کنيو بيٺا آهن. اڄ جڏهن اسان جا ويري اسان جا قاتل، اسان جي برباديءَ جو سامان پيدا ڪندڙ اسان جا پنهنجا ئي آهن. هو ظالم رهزن ايترو ته آسمان تي چڙهي ويا آهن جو جڏهن هيٺ ڪرندا ته ڀور ڀور ٿي ويندا، جيستائين هو بلندين تان ڪري ٽڪر ٽڪر ٿي وکرن، واجب آهي ته اسان اهڙن ماڻهن کان پنهنجو بچاءُ ڪيون، انهن کان پري ٿيون. پناهه گهرون ته رب انهن جو پاڇو به اسان جي مٿان نه وجهي. جڏهن سڀ راهون بند ٿي وينديون آهن ته هڪ واٽ وري به کليل هوندي آهي. اها واٽ اها آهي ته دل سان دعا گهرجي ته هو پالڻهار اهڙن ماڻهن کان اسان جي جان جلد ڇڏائي. اچو ته گڏجي اجتماعي دعا گهرون. هاڻ پوڄاري حوض جي ڏاڪڻن تان لهندو پاڻي ۾ وڃي بيٺو. سندس گوڏن تائين جسم پاڻي ۾ ڍڪجي ويو. اُن پوڄاري آسمان ڏي نهاري هٿن کي مٿي ڪيو. سڄي ميڙ سندس پوئواري ڪندي ائين ڪيو. هاڻ سڀ ماڻهو وڏي پڄاري سان گڏ وڏي آواز سان دعا گهرڻ لڳا. ڇوٽڪاري جي دعا. پنهنجي قوم جي بقا، تحفظ ۽ جياپي واسطي.
آچر 13 جنوري 1991ع