عرض حال
اڄڪلھہ پراڻيءَ تاريخ جي ڳولا ۽ ترتيب ۾ وڏي دلچسپي ورتي پيئي وڃي. سنڌي ٻوليءَ ۽ ادب کي جيارڻ ۽ سينگارڻ لاءِ پڻ ڪوششون پيون ٿين. پر جن شين کي اهڙي ذوق شوق هوندي بہ وساريو پيو وڃي، سي آهن اُهي واقعا، جيڪي اسان جي پنھنجين اکين اڳيان ٿيندا رهيا آهن، ۽ جن کي قلمبند ڪري ايندڙ نسلن تائين پھچائڻ وڏي تاريخي خدمت ٿئي ها. وقت گذرندو پيو وڃي، ڪاغذ ڦاٽندا ۽ شاهد مرندا پيا وڃن - ڪجهہ عرصي بعد بنھہ خانو ئي خالي رهجي وڃڻو آهي.
هن وقت منھنجو ارادو سنڌ جي مڪمل تاريخ مرتب ڪرڻ جو ڪو نہ آهي. هن ڪتاب لکڻ مان مراد محض اها اٿم، تہ پنھنجي زماني جا ڪجهہ اکين ڏٺا واقعا بيان ڪريان، ڪن اهڙن ماڻھن جو ذڪر ڪريان، جن کي ڏسڻ جو وجهہ مليو، ۽ ڪن اهڙين حقيقتن کي واضح ڪريان، جن جي وسيلي سنڌين جي پراڻن ۽ نون نمونن جي وچ ۾ جو فرق آهي، سو ظاهر ٿئي. وڌ ۾ وڌ هيءُ ڪچو ۽ اڻ راس ٿيل مواد آهي، جنھن کي آئندي لاءِ محفوظ رکڻ جي نيت سان قلمبند ڪري رهيو آهيان، اهو ڪم ايندڙ زماني جي مؤرخن جو ٿيندو، تہ هو ان مواد کي سوهي سموهي منجهانئس ڪم وٺن. نہ وري آءٌ ڪو پنھنجي دل ۽ دماغ جا سارا دفتر، پنھنجي زماني جا سارا قصا ۽ واقعا هن محدود صحبت اندر سمائي سگهان ٿو. ان لاءِ نہ هي موقعو آهي، ۽ نہ ايتري فرصت اٿم. منھنجي پنھنجي حياتي ائين پئي گذري آهي، جيئن واچوڙي جي وچ ۾ ڪو ڪک. نہ واچوڙو ڇڏيس، نہ ڪک قرار وٺي:
واڳ پرين جي وس، آءٌ ڪا پاڻ وهيڻي!
گهڻا قصا بنھہ وسري ويل اٿم. ڪيترن قصن جا تفصيل دماغ جي ڦرهيءَ تان ميسارجي ويل آهن. ڪي ڪاغذ ناس ٿي ويا آهن، ۽ ڪي ٻين ماڻھن جي قبضي ۾ آهن. يادگيريءَ کي تازي ڪرڻ لاءِ ڪو انتظام ڪو نہ رهيو آهي. سڄو بار هينئر آهي پنھنجي حافظي تي - ۽ انساني حافظو هروڀرو اهڙي شيءِ نہ آهي، جنھن کان وقت جو ڪاريگر لغزش ڪرائي نہ سگهي.
اڃا ٻيو هڪ مونجهارو بہ سامھون هو - يعني تہ هيءَ ڪھاڻي ڪٿان شروع ڪري، ڪھڙي دور تي ختم ڪجي. جيڪڏهن سلسلي ۽ تاريخن جو لحاظ رکيو ٿي ويو تہ تمام گهڻي محنت ڪرڻي ٿي پيئي، جنھن لاءِ نہ وقت هو نہ سھولتون. هن ڪتاب جي شروعات ڊسمبر 1956ع ۾ ڪيم، ۽ اڄ فيبروري 1965ع آهي. ان وچ ۾، اڌ جھان اندر رلندو ڦرندو رهيو آهيان - يورپ ۾، عرب دنيا ۾، فلپائن ۾، ويٽنام ۾، جاپان ۾، چين ۾، هانگ ڪانگ ۾. ان رولڙي هلندي، جتي ۽ جيئن فرصت پئي ملي اٿم ۽ پراڻا قصا ياد پئي پيا اٿم، ات ۽ ائين انھن کي لکندو ويو آهيان. پڙهندڙ معاف فرمائين، جيڪڏهن کين ربط ۽ سلسلو صحيح نظر نہ اچي.
علي محمد راشدي
239- پسٽنجي اسٽريٽ،
ڪراچي
28 - فيبروري، 1965ع
وڏيرڪي زندگيءَ جي تصوير
]نوٽ: جنھن زماني سان هن قصي جو تعلق آهي، سو زمانو پھرين عالمگير جنگ (1914ع کان 1918ع) جو هو. انھن ڏينھن ۾ سنڌ جي ڳوٺاڻي زندگيءَ تي ڪامورا ۽ انھن جا ڇاڙتا، وڏيرا ڇانيل هوندا هئا. قصو خيالي آهي، ۽ نالا سمورا فرضي، ڪتاب جي مھڙ ۾ هن قصي ڏيڻ جو مقصد هي آهي تہ پڙهندڙن جي اکين اڳيان ان زماني جي عام حالتن جي هڪ تصوير رهي.[
(1)
انگريزن جو ڏاڍو زور هو. ”جناب ڪليڪٽر صاحب ضلعي جو حاڪم هوندو هو.“ جناب ڪمشنر صاحب بھادر مالڪ ممالڪ سنڌ جو تہ قصو ڪرڻ کان ئي ٻاهر. سنڌ هوندي هئي بمبئي پرڳڻي جو هڪ ڏورانھون حصو، تنھن ڪري ”جناب نواب گورنر صاحب بھادر بمبئي” سال ۾ فقط هڪ ڀيرو ايندو هو، سو بہ شيل شڪار خاطر. لاڙڪاڻي ضلعي ۾ زميندارن وٽ وڏيون ڍنڍون هونديون هيون، جيڪي گورنر ۽ ڪمشنر جي شڪار لاءِ محفوظ رکيون وينديون هيون. صاحبلوڪن جي آمد وقت زميندارن طرفان وڏا بندوبست ٿيندا هئا. اڪيچار مھمانيون ۽ بيحساب خاطريون ۽ تواضع - بلڪ انھن وڏيرن جي عيد اها هئي، تہ گورنر يا ڪمشنر صاحب اچي سندن مھمان ٿئي. ان ڪري مقامي عملدارن ۽ راڄ جي ماڻھن تي سندن رعب رهندو هو. ٻيا انعام اڪرام، لقب ۽ سرڪاري رعايتون ان اپرانڌ. ان زماني ۾ ڪمشنر يا گورنر ڪنھن وڏيري تي مھربان ٿيو، تہ ٻيڙائي پار: آني - ٻٽي في ايڪڙ مالڪاڻي تي هزارين ايڪڙ زمين جا بطور بخشيش جا ملندا هئا، معمولي کان معمولي ماڻھو گهڙيءَ پل ۾ وڏين ايراضين جا مالڪ بڻجي ويندا هئا، ”خان صاحبيون“ ”خان بھادريون“، درٻارين ۾ تراريون، لنگيون ۽ آفرين ناما تنھن کانسواءِ.
جناب نواب گورنر صاحب بھادر بمبئيءَ جي تشريف آوري هميشہ سياري جي موسم ۾ ٿيندي هئي، پر اطلاع سانوڻ ۾ ئي اچي ويندا هئا. مثلاً، جنھن بہ زميندار جي ڍنڍ تي شڪار ٿيڻو هوندو هو، ان تي تعلقي مختيار ڪار صاحب جي جاري ڪيل ”روبڪاري“، حد جي تپيدار ذريعي ڪئين مھينا اڳ تعميل ٿيندي هئي، جنھن جو مضمون هوندو هو:
”مانَ وارو(خانصاحب، يا خانبھادر، يا ٺلھو وڏيرو) فلاڻو.... جيئن تہ... جناب ڪليڪٽر صاحب بھادر لاڙڪاڻي ضلعي جن جي حڪم نمبر.....مورخ..... موجب اوهان کي اطلاع ٿو ڏجي تہ تاريخ...... جو عاليجناب نواب گورنر صاحب بھادر بمبئي جن جا، اوهان جي ڍنڍ تي بدڪن جو شڪار ڪرڻ فرمائيندا، تنھن ڪري توهان کي هر طرح جو بندوبست ۽ انتظام اڳواٽ ڪرڻ جڳائي. توهان جي سڌ لاءِ هيءَ روبڪاري جاري ڪئي ويئي.”
روبڪاريءَ جي پھچ باقاعدي صحيح ڪرائي ورتي ويندي هئي، ڄڻ تہ ڪو قانوني دستاويز هو. جيڪو تپيدار اها روبڪاري کڻي ايندو هو، تنھن جو شان تہ شاهاڻو هوندو هو. گهڻي گاھہ داڻي جي آسري تي، سندس گهوڙو پري کان ئي هڻڪندو ايندو هو. تپيدار جي پنھنجي مٿي تي ڊبل طري سان ريشمي پڳ، بدن تي ململ جو چولو، ان مٿان الپاڪي جو ڪارو ننڍو ڪوٽ، پڻئي جي ڏھہ والي ڌوٻيءَ ڌوتل سٿڻ، سيم لڳل جتي، کيسا ڪاغذن سان پر، هٿ ۾ گهڻو ڪري نيٽ جو سنھو لڪڻ، جنھن تي سيم جڙيل، توٻري ۾ نقشا، جن جا ٻوٿ ٻاهر، فائونٽين يا ”انڊي پنڊي“ قلم اڃا رائج ڪو نہ ٿيا هئا، تنھن ڪري توٻري ۾ هڪ وڏي قلمدان جو انتظام بہ هوندو هو. قلمدان اندر مس واڻڪي، جنھن ۾ اڳڙين جو نائو وڌل، ”مسچٽي“ جي جاءِ تي واريءَ سان ڀريل دٻلي، قلم ڪانھن جا، ۽ هڪ - اڌ اسٽيل، ڪجهہ پينسلون، ۽ هڪ هالا جو جنڊيءَ لٿل رنگدار رول، زير ويچار لکپڙهن يا قڪارن جي درخواستن جا ٻہ - ٽي بستا بہ ساڳئي توٻري جي پيٽ ۾ پيل رهندا هئا.
تپيدار سان گڏ ڪوٽوار جو هجڻ بلڪل لازمي هوندو هو. ڪوٽوار جي اک، تپيدار تہ ڇا، پر مختيارڪار کان بہ وڌ ڪرڙي هوندي هئي. ڳوٺاڻن کي ڊيڄارڻ، ڪڪڙ ڪھائڻ، گيھہ مکڻ گڏ ڪرڻ، ۽ رسائيءَ جو انتظام رکڻ سندس ڪم هو. تپيدار کي ڪھڙيون جسماني بيماريون لڳل آهن، ٻوڙ ۾ گيھہ وڌو وڃي يا مکڻ، ڳاڙها مرچ استعمال ٿين يا ڪارا، گوشت ڪڪڙ جو هجي يا ننڍي کير پياڪ ليلي جو، تن ڳالھين جي خبر پڻ سندس ذريعي ئي پئجي سگهندي هئي.
(2)
هينئر تپيدار صاحب جي تشريف آوري ٿي ٿئي - ان جو نظارو ڏسو ۽ احوال ٻڌو.
وڏيرو ڪکائينءَ اوطاق ۾ ويٺو آهي کٽ تي. هيٺ تڏا ۽ منجيون پيل آهن. تڏي تي ويٺل آهن عام ماڻھو، هاري ناري، نوڪر چاڪر ۽ منجين تي وڏيري جا پنھنجا غريب مائٽ يا پسگردائيءَ جا ننڍڙا کاتيدار. ڪچھري لڳي پيئي آهي. چؤطرف ڪجهہ شڪاري ڪتا ڪير ۾ منھن وجهو ستا پيا آهن، ۽ ڪجهہ ويڙهو ڪڪڙ پيا گند کوٽين. ايتري ۾ پري کان گهوڙي جا هڻڪار اچن ٿا. وڏيري جا ڪن کڙا ٿي وڃن ٿا - ۽ ڪچھري خاموش.
وڏيرو(نوڪر کي) - ماڪوڙا! ڀڄ تہ....ڏس، ڪير آهي. ڪو هفيسر(آفيسر) تہ نہ آهي؟
ماڪوڙو- جئين تون، هڻڪ تہ جماندار (پوليس) واري مشڪيءَ جي آهي.
وڏيرو- کبر(خبر) نہ آهي، جماندار صاحب ڇو ٿو اچي. کدا (خدا) کئر (خير) ڪري!
ماڪوڙو- نہ سائين، جماندار نہ آهي. تپيدار صاحب، منشي کدابھڪ کان (خدابخش خان) آهي.
وڏيرو- ڊوڙ، وڃي گهوڙو وٺ!
وڏيرو- کٻڙ (ٻيو ڪامي) ڊوڙ، بنگلي مان ڪرسي کڻي اچي رک! ُبنگلي جي معنيٰ ڪچين سرن مان ٺھيل ڪوٺو، جنھن ۾ ڪاٺ جون ٻہ - ٽي ڪرسيون، اُٺن جا پاکڙا، گهوڙن جا هنا،گاھہ، داڻي جو اَن، ڇنل کٽون، ۽ مسافرن لاءِ رلھين جا انبار پيل آهن.‘
’خدا بخش خان لڏندو پيو اچي. کيس
ڏسي سڄي ڪچھري اٿي بيھي ٿي.‘
خدابخش خان - سلاماليڪم!
وڏيرو ۽ سڄي ڪچھري - ماليڪم سلام! ڀلي آيا، کدابھڪ کانَ! ويھو سائين ڪرسيءَ تي... اڳتي سرو... ويجها ٿي ويھو.
وڏيرو- کدابھڪ کانَ، کش آهيو؟ چڱا ڀلا، عزت آبرو، دين ايمان، روزو نماز، رزق مال... ٻيو سڀ کئر؟ ﷲ جي مھرباني، امن امان، ڌڻيءَ جا ٿورا، توهان دوستن جون دعائون!
’ايتري ۾ ملھار خان ڪوٽوار بہ اچي پھچي ٿو.‘
وڏيرو (ملھار کي) - تون کش آهين؟ چڱو ڀلو؟ ٻيو سڀ کئر؟
ملھار خان (وڏيري کي) - سائينءَ جي ِسرَبکتَ (بخت) جو کئر! سائينءَ کي دعائون پيا ڪريون.
وڏيرو - ٺاڪومل! ’واڻيو مودي، جيڪو اندر حويليءَ ۾ بہ اچي وڃي پيو.‘ ڀڄ، ٽڪر ٽاپ جو وڃي چئہ..... هنڌ کٽ بہ بنگلي ۾ وجهراءِ.
ٺاڪومل (ملھار ڪوٽوار کي ٻاهر ڪڍي وڃڻ بعد) - ملھار کانَ! ڇا ڪرايون تپيدار صاحب لاءِ؟
ملھار ڪوٽار- - تبا(طبع) ٺيڪ ڪا نہ ٿي رهيس، گهڻو ڪو نہ ٿو کائي سگهي. ننڍڙي ليلڙي کي ڪري سير وجهاءِ. ڦوٽي جي داڳ سان ڳنڌڻ هجي، ٻہ - ٽي ٻوٽيون ڪري سڳداسين ۾ بہ وجهراءِ. طبيب جو چوڻ اٿس تہ ڪم ڪاڪتيءَ (ڪم طاقتيءَ) ڪري ڇيلي جو ميڄالو ضرور کائي، سو اهو بہ ڪري ترائجانءِ. چھر لاءِ جيرن بڪين جا ٽڪر بہ ڪري هجن. ڏندن جو مڙئي ڪچو آهي، سو مکڻ ۾ تريل نرم اُڦراٽي کان سواءِ بنھہ کائي ڪو نہ سگهي، پر سڻڀ ذرو سرس هجي. پر جيستائين ماني تيار ٿئي، تيسين ڪجهہ سربت (شربت) تہ آڻ. بيمار هو، اچڻ جھڙو ئي ڪو نہ هو، پر راءِ صاحب (مختيار ڪار) زور ڪري موڪليو اٿس. لاٽ صاحب (گورنر صاحب) ٿو اچي وڏيري وٽ، شڪار لاءِ! ساري ملڪ ۾ هولچو مچي ويو آهي. راءِ صاحب ڊوڙايس تہ وڃي وڏيري کي هڪدم کبر (خبر) ڏي. مڙئي سرڪاري کڦا (خفا) آهن. هڪ ٿي بلا لھي، تہ ٻي ٿي اچي منھن ڪڍي. ڪاڏي وڃن ويچارا هافيسر.... مان پاڻ بہ چاڪ ڪو نہ آهيان، پر اڪيلو ڪيئن ڇڏيانس؟ مون کي پاڻ کي ڏَس مليل آهي کنگهہ ۽ بلگم (بلغم) جو. منھنجي لاءِ ڪري هڪ ”بسري“ دانگيءَ ۾ وجهراءِ پر ڳڙ نہ هجيس - ڪٽيل سچي مصري، ۽ گيھہ بدران ڳائو تازو مکڻ. ڦوٽن جا ٻہ - ٽي داڻا ضرور هجنس - باديءَ جو کلل (خلل) لڳل آهي. ڇا ڪريون، پيرسنيءَ بہ اچي ورتو آهي. ڀائي ٺاڪومل، تون تہ يار آهين، ورهين کان سڃاڻين!
’اندر ڪچھري جاري آهي‘
وڏيرو - کدابھڪ کانُ، ڪريو کبرون کئر جون؟
خدابخش خان - ﷲ رسول کؤن پيا خير گهرون. راءِ صاحب وٽ ڪالھہ ڪليڪٽر صاحب وٽان اچي حڪم پھتو... لاٽ صاحب ڊسمبر مھيني ۾ سائين جن وٽ شڪار تي اچڻ جي دعوت قبول ڪئي آهي. راءِ صاحب کي خيال ٿيو تہ وڏي خفي جھڙي ڳالھہ ٿي پيئي... هزارين رپيا رسائيءَ تي خرچ ٿيندا، سڄي سنڌ اچي هت ڪڙڪندي: گورنر صاحب، گورنر صاحب جا مھمان، ڪمشنر صاحب، ان جا آڙي ڪاپ ۽ منڊم صاحب ۽ ٻيو عملو، ڪليڪٽر صاحب ۽ ان جو عملو، ڊپٽي صاحب، پوليس ڪماني -- مطلب تہ سڄي سرڪار اچي هت سھڙندي. زميندارن جو بہ اڄڪالھہ حال ڪو نہ آهي. ڪي ٿورا خاندان وڃي بچيا آهن، اوهان جهڙا. مون تہ راءِ صاحب کي خاطري ڏني تہ ڪو فڪر نہ ڪريو: ”بار کڻندا باري، ناهي ڪم ڪچن جو!“ وڏيري سائينءَ جو سر سلامت هجي تہ تعلقي جي عملي کي ڪا ڪاڻ ڪا نہ آهي، سمورا بار وڏيرو صاحب پاڻ کڻندو. آخر لاٽ صاحب بہ تہ سندس مھمان ٿي ٿو اچي، ڪنھن ٻئي ڏي تہ واجهائي ها! اهي آهن حال، اهي احوال. هيءَ روبڪاري آهي، تنھن تي ڪري سائين جن صحيح وجهن، يا مھر هڻن. ’وڏيرو اڻپڙهيل آهي، تنھنڪري منڊيءَ ۾ لڳل مھر هڻندو آهي.‘ وقت کان اڳ سائين جن راءِ صاحب سان ملي، صلاح مصلحت پڻ ڪن تہ انتظام ڪيئن ٿيندو - ڪھڙو سامان گهرائبو ڪم جي ونڊ ورڇ ڪيئن ٿيندي، نيٺ ننڍي ڳالھہ تہ نہ آهي، ملڪ جو بادشاھہ ٿو اچي!..... جيءُ پنھنجا حال؟
وڏيرو - ڀلي آيا، جي آيا! کدابھڪ کانَ، اسان جا حال سڀ کئر جا آهن. اسان کي پاڻ تنھن ڏينھن ڪليٽر(ڪليڪٽر) صاحب جي شيشدار (سرشتيدار) نياپو موڪليو هو - تہ لاٽ صاحب هيڏي اچڻو آهي. ڀلي اچي، جي اچي! اڳئين سال بہ مھرباني ڪئي هئائين، هيلھہ بہ اچي ٿو تہ سڀو ڪجهہ ٿي پوندو.
ڪچھريءَ جا ٻيا ماڻھو - وڏيري سائينءَ جو تہ يار آهي، ايھو گورنر! پرسال تہ لينڊي (گورنر جي ليڊي) بہ هر هر ِکلي پئي وڏيري سان ڳالھايو!
وڏيرو - لاٽ صاب ۽ لينڊي صاب ٻئي اسان جا يار آهن. ممبئيءَ (بمبئي) اچڻ جون بہ ٻنھي ڄڻن دعوتون ڏنيون آهن. پر اسان کي ٻاهر جو پاڻي ڀانءِ ڪو نہ ٿو پئي، تنھن ڪري ڪاڏهن نڪري ڪو نہ ٿا سگهون. ڪاراچيءَ(ڪراچيءَ) ڪماشنر (ڪمشنر) گهرايو، تہ بہ ڏاڍي ڏکيائي ٿي هئم.... ادا کدابھڪ کانَ، راءِ صاحب کي کاتري (خاطري) ڏج. مڙيو ئي چڱي ٿي پوندي. سڀو ڪجهہ ڪري وجهنداسين..... ٻيو ڪلئي کير؟ کش چڱا ڀلا، ٻيو سڀ کئر؟
’وڏيرو روبڪاري وٺي، هيٺان مٿان اٿلائي، ڏسي، ويڙهي، پنھنجي صدريءَ جي اندرئين کيسي ۾ وجهي ٿو. صدريءَ جي کيسي ۾ ناس جي دٻلي، ڳاڙهو نڪ اگهڻ جو رومال، ۽ ڪجهہ نوٽ بہ پيل آهن. صدريءَ جي ٻاهران ڏورئي جو ڊگهو چولو چڙهيل آهي.‘
(3)
’خدابخش خان بنگلي ڏانھن اُٿي وڃي ٿو، ۽ باقي
ڪچھريءَ ۾ گفتگو جو سلسلو جاري رهي ٿو.‘
اڪ (راڄ جو هڪ ماڻھو)- سائين، گذريل کميس(خميس) رات منھنجا ڍڳا لوڙهو ڀڃي ڪڍي ويا آهن. قرآن گهمائي گهمائي ٿڪجي پيو آهيان، سائين ڪا واهر ڪري.
وڏيرو- ڪو ڇڪ ڇبو؟ (شڪ شبھو)
اڪ - موٽ جا پير تہ اتري ڏي ويا. شابڙاڻن جي وانڍ وٽان وڃي ريل جي بند تي چڙهيا، پوءِ پتو ڪو نہ پيو.
مينھون خان (پاڙي جو ننڍو کاتيدار) - جئين تون، اهي شابڙاڻي پاڻ وڏي پاٿاري وجهو ويٺا آهن! آئي وئي چور چڪار جي دُئي لڳي پيئي آهي. نہ ٿا چڱي مٺي کي منھن ڏين، ۽ نہ وسيلي(قرآن) کي مڃين، سڦا(صفا) ٺڪر آهن.
رسولو (ڳوٺ جو ڪنڀار) گلان نبيءَ(غلام نبي)جون مينھون بہ قادوءَ شابڙاڻيءَ موٽايون، ڏيڍ سؤ ڀگ وٺي. ڏُهي ڏُهي، پڇڙان ڪري ڇڏيون هئائون. گلان نبيءَ جي ماءُ مساڦ (مصحف) کڻي وين تہ بہ ڪو نہ ليکيائون.
ڏنو (ڪمدار) - ڪھڙا آهن شابڙاڻي؟ نہ سڏ صلح ڏين، نہ اٿيءَ ويٺيءَ ۾ مدارت(مدد) ڪن. چوريون ڪري ملڪ ناس ڪري ڇڏيائون. گهراماڻن جا ديرا ڀڃي ول کڻي ويا. ٽيڪومل کان اڳواٽ پئسا وٺي مکڻ ڏيڻ کون جباب(جواب) ڪڍي ڏنائون. چڀڙفقير (لنگهي) واري زال بہ انھن جي چرچ سان ويئي. شاهينگن رات جي ماني شابڙاڻن ۾ کاڌي. اوٽ موٽ جا پيرا وڃي سندن واھہ تي چڙهيا. ناپٽ جي وانگار مھل نياپو وين تہ ڪنگڻ ڪڍي ويٺا. چيائون، اسين وڏيري صالح (پاڙي جو هڪ وڏيرڙو زميندار) جو راڄ آهيون، ۽ اُٿي ويٺي ان سان ڪندا آهيون. پرسال صاحب جي ِڇڪار(شڪار) ڀيريءَ بہ ڇيڙ تي ڪونہ آيا. ڪارو منھن اٿن، ۽ نيرا پير!
ملان مٺو (ڳوٺ جو ملو)- چڀڙ فقير سان جائي ظلم آهي. رن تہ اصل کؤن گهڻن سان ئي کريل هئي، پر هرڪو پيو اتي ڪارو منھن ڪندو هو. هاڻي تہ مورڳو گم ڪري ڇڏيو اٿئونس. ننڍڙا ٻچا پيا ٻاڪارينس. لولي ٿڦڻ وارو بہ ڪو نہ اٿس!
وڏيرو - رن ڪنھن سان بد پيڇي(بد پيشي) هئي؟
ملان مٺو - سائين، هونئن تہ ڏاڍي گهمندڙ هئي. پير پٽيءَ تي ڪو نہ هوندو هوس. آيو ويو، واڻيو سراڻ، پيو چهنب ٻوڙيندو هو. پر اڄ تائين لوڙهو لتاڙي ڪا نہ ويئي هئي، اهو انڌير هاڻي ڪيو اٿس. ڪنھن پاڙي واري جي ٽيڪ کان سواءِ اهو ڪم ڪو نہ ٿيو هوندو. اوهان جا هٿ ڊگها آهن. پاڻ ڪوشش ڪندؤ تہ ويچاري جو چاڙهو ٿي پوندو. چون ٿا تہ سابڙي جت جي مڙيوئي گهڻي اچ - وڃ هوندي هونِ.
ڏنو ڪمدار - سابڙو بہ تہ ڪاٽڪو آهي، انھن شابڙاڻن جو ئي رساگير!
مينھون خان - سابڙو ڪڏهن چڱو مڙس ٿيو؟ پورو پورو لوڦر(لوفر) آهي، بدوزا (بد وضع). جنھن ٿانءَ ۾ کائي، تنھن ۾ گند ڪري. وڏيري صالح جو اڳ - پوءِ پيو ڪري، تنھن ڪري هٿ ڪو نہ ٿو لائيس. اڳئين چيٽ ۾ سکيري ميربحر جي ڇوڪريءَ سان ورتائونس. چڱي چڱي ها ها ٿيس. ٻٽن ڏينھن تائين پئي هسپتال ۾ پاڻ چيٺايائين. پوءِ ڪيترا ڏينھن تہ لڏي وڃي اوڀارين مائٽن وٽ لڪو. هاڻي اچي وري ٻوٿ ڪڍيو اٿس.
ڏنو ڪمدار - وڏيري کي ﷲ ڏينھن ڏئي. ٿڌو مڙس ٿي پيو آهي، نہ تہ ڪھڙي ڪاڪت(طاقت) آهي شابڙاڻن يا جتن کي، جو سندس راڄ جو پاڇو بہ اورانگهي سگهن!... الهداد کانَ مرهيائت (مرحوم الهداد خان، وڏيري جو ننڍو مري ويل ڀاءُ) جا ڏينھن بہ ڏٺا هئاسين. اوڙي پاڙي ۾ هر ڪو پيو ڪن هڻندو هو. وڏ وڏيرا پيا سلام ڀريندا هئا. انھيءَ ساڳيءَ چڀڙ واريءَ رن کي ٽيو ورھہ لابارن جي موسوم(موسم ) ۾ ِابوءَ سان وتو هئائون. پوءِ کبر(خبر) اٿئي الهداد کانَ(خان) ڇا ڪري گذريو؟ بروقت تہ ابو ڀڄي ويو هو، پوءِ دڦيدار (دفعدار) کي گهرائي، ڍڳو ڪڍ لارائي، ڇھہ مھينا ٽيپ ڏياري ڇڏيائينس. مرندو مري ويو، وري ڪنھن جي ٽانڀر بہ نہ لتاڙيائين! رن کي بہ گهرائي، پھريائين تہ چوٽيون پٽارايائينس، پوءِ اگهاڙو ڪرائي، هٿ پير ٻڌارائي، رات جو ڏکڻئين تلاءَ جي وٽ سان ڪري اڇلارايائينس. اچي پٽيس مڇرن - دانھن تي دانھن ڪوڪ تي ڪوڪ! پوءِ بہ رن جي ماءَ اچي ِپير جو پلاند وڌس، تڏهن ڇڏيائينس. وري ڪنھن ڏي جو کڻي رن واجهائي به! ڄڻ ڪتيءَ ڪن وڍايا!... هاڻي تہ وڏيري جي ٿڌائيءَ ڪري، انڌي جي جوءِ ﷲ جي آمان آهي. ڇا ڪريون؟ اسين بہ دانھون ڪري ڪري ٿڪجي پيا آهيون. اڃا جڏهن اُٿي!
مينھون خان - وڏيرو سائين بہ شينھن لڳو پيو آهي. سندس منڊو ڪير پٽي سگهي؟ صوبيدار(پوليس صوبيدار) کي چئي ڪري، بدماڇيءَ (بدمعاشيءَ) ۾ ڏيونِ. لچ لوڦر ڀلي ڊيچار کائيندو وڃي. تنھن ڏينھن مان پاڻ ٿاڻي تي ويو هوس، گل محمد کانَ سوار ٻڌايو تہ مٿائون جا حڪم اچي ويا آهن، جلد بدماڇن جون لسٽون کلنديون.
وڏيرو- ٻڌوسين تہ صوبيدار نئون اچڻو هو؟
مينھون خان - ڪڏهانڪر اچي ويو آهي. مان پاڻ سلام تي ويو هوس. کانپور(خانپور) واريءَ ڦر جي جانچ ۾ گست (گشت) تي چڙهيل هو، هاڻي موٽي آيو هوندو.
وڏيرو - (ٺاڪومل سان) ٺاڪومل، تون پرينءَ ٿاڻي تي وڃجانءِ، نئين صوبيدار صاحب کي مھماني ڏيئي اچجانءِ ۽ چئجانس تہ اسين بہ جلد سندس سلام تي اينداسين، تبا(طبع) اڄڪالھہ ڪجهہ کراب (خراب) آهي، سو ماڦ(معاف) ڪري. پر ٺاڪومل، منھن چڱيءَ طرح ڏجانس، مڙس مڙيوئي کهرو پيو ٻڌجي. ڏني ڪمدار کي ساڻ ورتيو وڃج. انھن لچن جا نالا بہ ڏيو اچجو تہ ڀل هاڻي ئي بدماڇيءَ(بدمعاشي) جي قلم هيٺ رينگدا وڃن.
ٺاڪومل - مھماني ڇا ڏيونس؟
وڏيرو- جيڪا رشم (رسم) پنھنجي آهي، سا پوري ڪج.
ٺاڪومل - هزار رپيو روڪ، پنج ڳوڻيون چانور، پنج ڳوڻيون ڪڻڪ، چار ڏٻا گيھہ جا، هڪ سوئا مينھن، ٻہ ڇيلا.... پر گهوڙي جو ڇا ڪجي؟ وهٽ ڪھڙو ڏيونس؟ هت تہ ڪو چسَ جھڙو وهٽ بيٺل ڪو نہ آهي.
مينھون خان - ڪو نہ ڪو وهٽ ضرور ڏبس. پنھنجو ڇان (شان) آهي. ڪم ڪاريون بہ پيا پون. پنھنجو وڏيرو وهٽ نہ ڏيندس تہ صالح کانُ (خان) ڊوڙي وڃي پنھنجو مشڪي گهوڙو اڳيان جهليندس. صالح تہ جهڳي ڦرائيندي بنھہ دير ڪا نہ ڪري، جيئن مڙيو ئي ڪامورن اڳيان اڳ اڳيرو هجي.
وڏيرو - تہ پوءِ ديھہ تان مڪڙي گهوڙي گهرائي ڪري ڏجوس.
’ڪچھري برخواست ٿئي ٿي. ٻئي ڏينھن ٺاڪومل، ڏني ڪمدار سان گڏ، مھمانيءَ جو سارو سامان کڻي وڃي صوبيدار وٽ پھچندو. ڏنو، شيطاني ڪري، گهڻن ئي حقي ناحقي ماڻھن جا نالا بدمعاشن جي لسٽ ۾ لکائي ڇڏيندو. جنھن بہ ماني نہ کارائي هوندس يا آڏو جواب ڏنو هوندس، تنھن جو نالو لسٽ ۾ هوندو، جيئن سندس ڌاڪو ساريءَ پسگردائيءَ اندر قائم ٿي وڃي. ”مھماني“ ڳڙڪائڻ کانپوءِ، صوبيدار بہ مرڻ جيئڻ جي ڪا نہ ڪندو. ڪوڙا شاهد ۽ ڪوڙا ڀاڳيا بيھاري، لسٽ ۾ ڏنل نالن وارن سمورن ماڻھن کي 110 قلم هيٺ گرفتار ڪري، ڪورٽ اڳيان رجوع ڪري ڇڏيندو. جيڪي رجوع ٿيندا، سي بہ پوءِ پيا کيس کارائيندا پياريندا، ڇو تہ صوبيدار جي سفارش ۽ تعلقي مختيارڪار جي تصديق کان سواءِ تہ ڪنھن جو ڪچو ضامن بہ ٿيڻو ڪو نہ هوندو. پٽ کاءُ جي ان هنگامي اندر، اَڪ جا ڏاند ۽ چڀڙ جي رن بدستور غائب رهندا.‘
(4)
وڏيري کي گورنر صاحب جي مھمان ٿي اچڻ جي روبڪاري ڇا ملي، ڄڻ چريءَ کي چڙا پيا. سڀ کان پھرين وڃي حويليءَ ۾ خبر ڪيائين. پاڻ تہ پڙهيل ڪو نہ هو، سو ٺاڪومل کي سڏي، روبڪاري پڙهارايائين. وڏيءَ وڏيريءَ فقط هيتري ٽيڪاٽپڻي ڪئي: ”مئا وري ڦري لٽي هليا ويندا. هن سال تہ ڇوڪرن جا طوهر بہ ڪو نہ ٿي سگهندا!“ پوءِ وڃي دالان ۾ ديڳڙن تي ويٺي. ٺاڪومل وڏيري کي همت وٺرائي. چي، ”سائين، پئسو ايندو ويندو، دشمنن جو تہ منھن ڪارو ٿيندو، گهٽ ۾ گهٽ وڏيري صالح جا تہ ڪنائي اونڌا ٿي ويندا!“
ٺاڪومل جي تہ ﷲ ٻڌي هئي. سارو خرچ سندس هٿان نڪرڻو هو. چئين آني جي شيءِ آڻيندو تہ ڪاڳر تي چار رپيا چاڙهي ڇڏيندو.
جيستائين ناتال اچي ۽ گورنر صاحب جي تشريف آوري ٿئي، وڏيرو اها تاريخي روبڪاري هر شخص کي ڏيکاريندو رهندو. ڪاغذ ڳرڻ لڳندو تہ هيٺان ڪپڙو چاڙهائيندس. غرض تہ جهنگ جهر ۾، شھر بحر ۾، ريل ۽ مسافر خاني ۾، لاٽ صاحب جي آمد جو ذڪر جاري رهندو، ۽ ثبوت ۾ روبڪاري صدريءَ جي اندرئين کيسي مان نڪري پيش ٿيندي رهندي.
(5)
ڪجهہ ڏينھن رکي، وڏيرو وڃي لاڙڪاڻي رسندو. اڳئين ڏينھن تي، تيل - ميٽ سان، کليل غسل ٿيندو. ساريءَ اوطاق ۾ ممڻ متو پيو هوندو. نوڪر چاڪر ڊڪندا ڊوڙندا وتندا. ”چپ ڪريو! ميان توهان کي تہ سڌ ئي ڪا نہ ٿي پوي....سڀاڻي سوير ڪليٽر صاحب سان ملاقات اٿس، اڄ وار پيو آلا ڪري...ڀڄ، لوٽو اڳي ڪر، کونجي کڻ، گهڙا پاڻيءَ جا وڌاءِ“- مطلب تہ آيو ويو ٿرٿلي ۾ هوندو. غسل بعد، وڏيرو ساڳئي آڳر ۾ اس تي ويھي وار سڪائيندو، ۽ آئي وئي سان ڪچھري بہ پيو ڪندو. گفتگو جي شروع خواھہ پڄاڻي انھيءَ هڪ ئي نقطي تي پئي ٿيندي: ”ڇا ڪريون، هڦيسر(آفيسر) گهر ويھڻ ئي ڪو نہ ٿا ڇڏين. ممبئيءَ (بمبئي) وارو لاٽ صاحب هيلھہ بہ ڇڪار (شڪار) تي اچي ٿو. سڀاڻي ڪليٽر صاحب سان ملاقات آهي. مڙئي انھيءَ ڊڪ ڊوڙ ۾ لڳا پيا آهيون. ٻيو مڙيو ئي سک.“
ساڳئي ڏينھن لاءِ نئون وڳو بہ سبرائي رکيو ويو هوندو. ڏورئي جي صدري، ململ جو ڊگهو پيراهن، ويھہ وال ململ جي پڳ، ويھہ وال سٿڻ، نئين سنڌي سيم لڳل موچڪي جتي ُڪجهہ عرصي بعد انگريزي نموني جي بوٽ جو رواج پيو، ڇو تہ ”صاحب لوڪن“ سان ملاقات وقت سنڌي جتي ٻاهر لھرائي ويندي هئي، ۽ ملاقاتيءَ کي پيرين اگهاڙين پيش ٿيڻو پوندو هو. انگريزي بوٽ جي حالت ۾ پيرين اگهاڙين اچڻ جي پابندي ڪانہ هوندي هئي.‘، ۽ هٿ ۾ ڊگهو ريشمي رومال.
ٻئي ڏينھن اهو ويس ڍڪي، ٽانگي تي چڙهي، وڃي وڏيرو پھچندو ڪليڪٽر جي بنگلي تي. ملاقاتين جي ترسڻ لاءِ ٻاهر وڻن هيٺان ڪرسيون رکيل هونديون. ڪليڪٽر صاحب بھادر جي سلسلي ۾ حوالدار ۽ پٽيوالن کي اها ئي اهميت حاصل هوندي، جا تپيدار جي حالت ۾ ڪوٽوار کي. جيڪڏهن وڏيري وٽان ججهي ”سلامي” ملندي هوندن، تہ کيس پري کان ايندو ڏسي ئي اڳي وڌي وڃي کيڪاريندا بہ ۽ ڪرسي بہ آڇيندا، ورنہ ٿيو ڀلو - وڏيرو ڀل ڦيريون کائيندو وتي، نہ ڪرسي آڇيندس ۽ نہ ملاقات ئي وقت سر ڪرائيندس. اهو اختيار حوالدار کي هوندو تہ ملاقاتين جي نالي جون چٽڪيون ڪھڙيءَ طرح اڳي پوءِ ڪري صاحب اڳيان رکي ۽ ملاقاتين کي واري سان اندر سڏارائي. وڏيرن لاءِ اها وڏي ڳالھہ هوندي هئي تہ صاحب پھريائين ڪنھن کي ٿو سڏائي، جنھن کي اڳ ۾ سڏ ٿيو، سو هفتن تائين ويٺو ان ڳالھہ جو ذڪر ڪندو. ان اعزاز حاصل ڪرڻ خاطر وڏيرا حوالدارن سان ڏاڍي ”لھہ وچڙ“ رکندا هئا، کين خرچيون، ساليانا، اَن گاھہ هر چيز پھچائيندا هئا. ڪن صاحبلوڪن وٽ حوالدارن ۽ پٽيوالن جي گهڻي هلندي هئي. خاص طرح انھن ”صاحبلوڪن“ وٽ، جيڪي نوان آيل ۽ مقامي حالتن کان بيخبر هوندا هئا، ۽ پٽيوالن ذريعي پھتل خبرن کي معتبر ۽ غير واسطيدار سمجهندا هئا. حقيقت ۾ حوالدار کان وڌيڪ پھچ صاحب بھادر جي بٽلر جي هوندي هئي، جنھن کي وڏيرا ”بٽڙيل صاب“ سڏيندا هئا. اهو بٽلر، صاحب جو خانگي نوڪر هوندو هو، جيڪو صاحب جي بنگلي تي خرچ جو بندوبست مختيارڪارن کان رسائي وٺڻ سان ڪندو هو، ۽ (اوائلي زماني ۾) جيڪڏهن صاحب جوان ۽ غير شادي شدہ هوندو تہ سندس وندر لاءِ ٻيا انتظام بہ رکندو هو. انھن خدمتن ڪري بٽلر گويا صاحب جا ”ڪنَ“ هوندو هو. اوڀاريون لھواريون، ساريون خبرون آڻي کيس ٻڌائيندو، ۽ جنھن وڏيري سندس منھن مٺو نہ ڪيو هوندو، تنھن جي پاڙ پٽي ڇڏيندو، ڪنھن زماني ۾ عام چوڻي هوندي هئي تہ ”محمد دين بٽڙيل جا پٽيل سلا ساوا ٿيڻا ئي نہ آهن!“ ’محمد دين، هيءُ صاحب ڪليڪٽر لاڙڪاڻي جو ناميارو بٽلر هوندو هو.‘
غرض تہ حوالدار، پٽيوالن ۽ بٽڙيل جي ڪاڪ مان ڪھي، آخر وڏيرو صاحب هلي پھچندو ڪليڪٽر صاحب جي حضور ۾.
حوالدار ساڻس گڏيو ويندو. صاحب جي گلم تائين پھچائڻ بعد، وڏيري جي جتي لھرائيندو، ۽ کيس پيرين اگهاڙو اڳتي روانو ڪري پاڻ ٻاهر نڪري ويندو. وڏيري کي ايندو ڏسي، صاحب ڪاغذن ۾ منھن وجهندو، جيئن ٻہ - ٽي ساعتون وڏيرو ڀل اُڀ - پيرو ميز اڳيان بيٺو هجي. ان کانپوءِ ڪندو منھن مٿي.
وڏيرو (هٿ نراڙ تي رکي، ڏاڍي آواز سان) - صاب بھادر جو سلام ٿئي!
صاحب بھادر - سلام! وڍيرا، بئٺو.
’وڏيرو ڪرسيءَ تي ويھندو. پر جيڪڏهن ”ڪرسي نشين“ هوندو تہ ويھندو، ٻيءَ حالت ۾ بيٺو رهندو. ان زماني ۾ ٻن قسمن جي ڪرسي نشينيءَ جا پروانا هوندا هئا: ”ڪمشنر جي ڪرسي“، ۽ ”ڪليڪٽر جي ڪرسي“. ڪرسيءَ جي انھن پروانن کي وڏو اعزاز سمجهيو ويندو هو، جنھن کي حاصل ڪرڻ لاءِ وڏيرا هزارين رپيا خرچيندا ۽ ڏاڍي خوشامد ڪندا هئا.‘
صاحب - وڍيرا، کبر(خبر) ڪرو؟
وڏيرو - کبر کئر. سائين سر بکت (بخت) ڪا کئر پيا گهرون. ڪمين ڪارين لڳا پڙا هون. صاب جي آل اولاد کي دعا پيا ڪرون.
صاحب - ڦسل (فصل) ڪيسا هئي؟
وڏيرو – کداوند (خداوند)، ڦسل هن سال ٺيڪ نھين ٿيا. ڪجهہ ماڪڙ، ڪجهہ ڪوئا نخسان (نقصان) ڪيا. ٿوري پاڻي ڪي ڀي ناڦٿ هئي. نور واھہ جي کاٽي پوري ڪا نہ هوئي.
صاحب - چور هئي تمھاري زمينداري ۾؟
وڏيرو - (ڏڪندي) نہ صاب بھادر، اسان جي زمينداري ۾ چور نھين. اسان چور ڪي برخلاڦ (برخلاف) آهيون. صاب بھادر حد جي صوبيدار سي پڇا ڳاڇا ڪري. باقي صالح وڏا پاٿاريدار هئي چوري ڪرائيم چوري کائي اُس ڪي پاس بھوت چور رهتا هي. شابڙاڻي، آرباڻي، هموداڻي، شر، تڙت، مطلب تہ وڏا وڏا ڪاٽڪو رکيا بئٺا هي. رنڍي بازي ڪي ٽونڪر ڀي اٿس. سرڪاري واھہ ڪا وڻ ڀي ڪٽرائي ڳيا. صاب بھادر مالڪ...
صاحب اڇا وڍيرا اَڀي سلام!
(وڏيرو اٿي کڙو ٿئي ٿو. جا ڳالھہ صاحب سان حقيقت ۾ ڪرڻي هيس، يعني گورنر جي آمد متعلق، تنھن جي صاحب طرفان ڪا پچارئي ڪا نہ ٿي ٿئي.)
وڏيرو- (هلندي دانھن ڪري ٿو، ۽ کيسي مان روبڪاري ڪڍي ٿو.)- صاب بھادر جا حڪم پھچا آهي تہ جناب لاٽ صاحب بھادر ڇڪار لاءِ آتا هي.
صاحب - مڪٽيارڪار صاب سي باٽ ڪرو.
(وڏيرو ٻاهر نڪتو تہ پٽيوالا اچي ڪڍ پيس. ٽانگي تائين پھچندي ويھہ رپيا ”سلامي“ وٺي ڇڏيائونس. بٽلر جا ڏھہ رپيا تنھن اپرانڌ.)
(6)
’ان کان پوءِ وڏيرو پھتو پنھنجي تعلقي جي مختيارڪار وٽ‘
مختيارڪار - وڏيرا، گورنر صاحب جي دعوت ڪري اسان لاءِ مصيبت ڪري ڇڏيئي. هاڻي منھن بہ تون ئي ڏيندين!
وڏيرو - سائين، ڌڻي مالڪ آهي، اسين سائين جي جتيءَ جو جوڙ آهيون، سڀو ڪجهہ ڪري وجهنداسين.
مختيارڪار(نائڪ کي) - نائڪ، وڏي منشي صاحب کي تہ سڏ ڪر. منشي خدابخش کي بہ ڏسجانءِ.
(ٻئي اچن ٿا.)
مختيارڪار - وڏا منشي، وڏيرو اچي ويو آهي! اسان لاءِ روز نئون خفو پيدا ڪريو ويٺو آهي. هاڻي ڏني اٿس دعوت گورنر کي! اسان حد جي آفيسرن ۾ تہ اک ئي ڪا نہ ٿي ٻڏيس! هاڻي ويھي رٿ ڪريو، تہ ان آپدا کي ڪيئن منھن ڏيون. وڏيرو اڄ ِترڪي ويو تہ وري هٿ ڪو نہ ايندو! ڏينھن بہ ٿورا وڃي بچيا آهن. سامان سڙا هاڻي ئي هٿ ڪبا، تڏهن وڃي ڪا پورت پوندي. وڏيرو محمد صالح خان بہ ڪالھہ آيو هو. ويچاري چيو پئي تہ جيڪڏهن ڪو بار مٿس بہ رکبو تہ هڪدم پورو ڪندو. هو تہ سڄي بار کڻڻ لاءِ بہ تيار هو، پر اسان چيو تہ پھريائين پنھنجي هن وڏيري کان پاڻ پڇون، پوءِ متان دل ۾ ڪري.
وڏيرو - سائين، ﷲ ﷲ ڪريو، وڏيري صالح جو ڪھڙو واسطو آهي اسان جي رسائيءَ سان! سائينءَ سان اسين هر ڳالھہ ۾ حاضر بيٺا آهيون. سائينءَ جي موڪل هجي تہ ٺاڪومل کي بہ اندر سڏي وٺون، ٻاهر بيٺو هوندو.
مختيارڪار - نائڪ، ٺاڪومل کي سڏ ڪري اچ.
(ٺاڪومل اچي پاسي ۾ بيھي ٿو.)
وڏيرو- ٺاڪومل، ٻڌجانءِ مختيارڪار صاب جي ڏاڍائي چوي ٿو، لاٽ صاب جي ِڇڪار لاءِ وڏيري صالح کان بہ مدارت وٺون!
ٺاڪومل - رام رام، ڪير ٿيندو آهي وڏيرو صالح! ڪاڏانھن جي جنب، ڪاڏانھن جي جهرڪي! ڌڻي اسان جي وڏيري کي سلامت رکي، بر ۾ بازاريون لائي ڇڏيندو. صاحب ڪو بہ اونو نہ ڪري. پر زمانو اچي ويجهو پيو آهي، هاڻي سامان سڙي هٿ ڪرڻ لاءِ مڙيو ئي ڪجهہ هٿ پير هڻڻ گهرجي.
منشي خدابخش - باقي ڏينھن وري ڪھڙا وڃي بچيا آهن؟
وڏو منشي - ڏينھن ڪاٿي آهن؟
ٺاڪومل - منھنجي رٿا آهي تہ وڏيري سائينءَ جي وڏي مودي، سيٺ ٽھڪڻداس کي بہ سڏ ڪرائي وٺون. ان کي اصل جي سڌ آهي. وڏي وڏيري صاحب (وڏيري جي والد) جي ڏينھن کؤن ڪيترا گورنر ۽ ڪمڇنر(ڪمشنر) هٿن مان لنگهايا اٿس.
’ٽھڪڻداس شھر جو هڪ دڪاندار آهي، ۽ ٺاڪومل جو جهٽ. ٻيئي پاڻ ۾ ملي وڏيري کي ڦريندا آهن.‘
وڏو منشي - سچ ٿو چئين، ٽھڪڻداس کي ڏني - ورتي جي گهڻي خبر پوي ٿي. چوٿون ورهيہ جڏهن مان هن تعلقي ۾ هوس ۽ گورنر صاحب جي منزل ٿي هئي تہ اڳ - پوءِ ۾ سيٺ ٽھڪڻداس ئي هو.
وڏيرو- هاها، هو پنھنجو ماڻھو آهي. ٺاڪومل! تون پاڻ ڊوڙ پائي وٺي اچينس.
ُٽھڪڻداس تہ اڳ ۾ ئي ڪو ان لونجهہ تي ڪن لايو بيٺو هو. ٺاڪومل جي پھچڻ جي دير هئي.رستي ۾ رٿ ڪندا آيا تہ ڪيئن وڏيري جا ڪنَ ڪپجن. ٽھڪڻداس اهو بہ ظاهر ڪيو تہ وڏي منشيءَ ۽ منشي خدابخش جو بہ حصو رکڻو آهي.
مختيارڪار- سيٺ ٽھڪڻداس، ٻڌا اٿئي پنھنجي وڏيري جا ڪم؟ هاڻي بمبئيءَ کان شڪار لاءِ لاٽ صاحب کي گهرايو اٿس! سڄي تعلقي تي پوچي گهمي ويندي. اسان ڪھڙو گناھہ ڪيو آهي، هاڻي پائي پوري بہ پاڻ ڪندو.
ٽھڪڻداس - سائين ڪو کيال نہ ڪري، وڏيري جا ڪلھا اڳي ئي گٺل آهن. جيڏا اُٺ، اوڏا لوڏا. ڪو چريو تہ نہ آهي. کانداني (خانداني) ڳالھہ آهي. گونر کي وڏيرو دعوت نہ ڪندو تہ ٻيو ڪير ڪندو. ڪنھن جي ماءُ ويائي آهي جو سندس جتيءَ ۾ پير وجهي سگهندو! سائين جن(يعني هاڻوڪو مختيارڪارّ) پر سال هت ڪو نہ هئا. ساڳيو گونر آيو هو. پوءِ وڏيرو صاحب ڇا نہ ڪري گذريو؟ وڏو منشي ويٺو آهي، پڇي ڏسوس. (ٽھڪڻداس کي نئينءَ ڦرلٽ جي شوق ۾ ان ڳالھہ جو خيال ئي ڪو نہ رهيو تہ اڳئين سال اهو هيڊ منشي انھيءَ تعلقي ۾ هوئي ڪو نہ!)
اڍائن ئي گهرن واه واه پئي ڪئي. ڄڻ چؤڏس چانڊاڻ لڳي ويئي هئي. پر هڪ ڳالھہ هئي - پر سال سامان سھانگو هو. جا شي پئي گهري سين، سا پئي ملي. هن سال ڪاراچيءَ مؤن ڪوٺيءَ تان پرڀومل وارن کي ڪاڳر آيو آهي تہ مال جي گهڻي ناڦت ٿي ويئي آهي. اگهہ بہ ڳاٽي ڀڳا آهن. پر وقت سر سانباهو ڪيو تہ سائين سڻائي ڪري وجهندو. ڪنھن ڳالھہ ۾ منجهي تہ نہ بيھڻو آهي. کانداني (خانداني) ڳالھہ آهي!
ٺاڪومل - اگهن کي تہ پڄي پئبو. ڳالھہ آهي تہ مال شال ملي پوي.
وڏو منشي – ”خير خواھہ“ اخبار ۾ اهڙو ئي حال لکيل هو. ڪالھہ ٽپال ماستر(پوسٽ ماسٽر) پئي ڳالھہ ڪئي.
وڏيرو - ٺاڪومل، تون ۽ ٽھڪڻداس ٻئي ڪاراچيءَ وڃجو. ڊڪي ڊوڙي مڙيو ئي پورت ڪجو، جيئن ڳالھہ گهٽ نہ ٿي پوي.
وڏو منشي - خدابخش بہ وڃي. هزارين منزلون گذاريون اٿس. ڀائيبندن کي اگهن پارن جي خبر پوندي، پر آفيسرن لاءِ ڪھڙو سامان گهرجي، تنھن جو پتو تہ منشي خدابخش ڏيندو.
منشي خدابخش -(دل ۾ خوشي، بغل ۾ ِاٽان) وڏا منشي! مون کي نہ مار. ڪراچيءَ جو پاڻي منھنجيءَ طبع تي ڪو نہ پوندو آهي. اُت اٿڻ - ويھڻ جي بہ تڪليف رهي ٿي. مولو مسافر خاني جي ڪاڪوسن ۾ لنگهندي پيو ڊپ ٿئي. اسين آهيون جهنگ تي هريل..... هاڻي پڇاڙيءَ ۾ ڪير وڃي ڪراچيءَ جا ڌڪا کائي.
وڏيرو - ڇڏ ڪري، يارَ کدابھڪ کانَ! مولو مساڦر کاني جي موريزن مؤن اسان کي بہ ڀؤ ٿيندو آهي. سرڪاري نموني تي ٺھيل آهن. پر اسين سڄو ڏينھن ڪم حاج لاهي، رات جو بگي ڀاڙي ڪري، شھر کان ٻاهر نڪري وڃي جهنگ جو کيال لاهي ايندا آهيون. اها ڪھڙي وڏي ڳالھہ آهي؟ مڙس تہ همٿ!
ٺاڪومل - انھن ڳالھين ۾ ڪاراچيءَ جو ڪارو منھن آهي. اُتانھون جا قاعدا ئي اور آهن. جڏهن وڏيري وڏي سان پھريون دڦو(دفعو) ويو هوس، تہ سائينءَ ڪري ڀرم رکيو، نہ تہ وڏي جنجل (جنجال) ۾ وڃي ڦاٿو هوس! وڏيري سائينءَ موڪليو تہ وڃي مارڪيٽ مؤن ميوات وٺي اچ. ڪمڇنر(ڪمشنر) جي آڙي ڪاف کي ڏالي ڏيڻي هيس. مارڪيٽ جي ڪم ڪار لاهڻ کان پوءِ، هڪ(پيشاب) جو کيال ٿيو. ٽوڪرا رکيم بگيءَ تي، پاڻ پاسي ٿي، مارڪيٽ جي ٻاهران اڃا ڀت کي منھن ڏيئي ويٺو مس هوس، تہ پويان پوليس واري اچي چوٽيءَ کان وٺي اُڀو ڪري بيھاريو. چيائين، ڏوھہ ڪيو اٿئي، هل ڦوجداريءَ تي! گهڻئي دانھن - ڪوڪ ڪيم، پر ڪجهہ ڪو نہ ٻڌائين. گهلي ڪري اڳ ۾ ڪيائين. ڪو پو مڙس هو. مارڪيٽ کان ٿورو ٻاهر هلياسين ته، بگل ٿيليءَ(بغل ٿيليءَ) مؤن سرڪائي هٿڪڙي ۽ جنجير(زنجير) ٻاهر ڪڍيائين. هٿڪڙي ڏسي منھنجون تہ وايون ئي بتال ٿي ويون!....
منشي خدابخش – ”هڪ“ جو ڇا ٿيو؟
ٺاڪومل - کدابھڪ کانَ، ير، ”هڪ“ جون تہ مالڪياڻيون ئي مري ويون! اسان کي اچي لڳي ساھہ جي. پوليس واري جي پيرن تي ڪري پيس. ٽوپي لاهي ڪري اڳيان رکيمانس. چيومانس، جيءَ دان ڏي، تون حاڪم آهين ٺاهوڪو. نيٺ، کيسي ۾ جيڪي بہ پئسا هئا، سي ڪڍي ڪري هٿ ڪيائين، ۽ تنھن کانپوءِ چيائين تہ ڀڄي وڃ. موٽي مارڪيٽ وٽ آيس تہ پويان بگيءَ وارو ميوات جا ٽوڪرا کڻي گم ٿي ويو هو! هٿين خالي، پئسا ڦرائي اچي وڏيري وٽ رسيس. پنجن - چئن سون جو نکسان(نقصان) ٿي ويو. پر وڏيري کي ﷲ بکشي(بخشي)، کلي ڪري بس ڪيائين!
ٽھڪڻداس - ڪاراچيءَ ۾ اٿڻ - ويھڻ سڀ قاعدي جو آهي.
وڏو منشي - قاعدا سڀ هنڌ ساڳيا لڳا پيا آهن. ساري ڏيھہ تي راڄ مڙيو ئي انگريز جو آهي. پر هت اسان جا مختيارڪار صاحب راجا مڙس آهن. ڪنھن کي چون ئي ڪو نه. ديوان رگهومل جون جن اکيون ڏٺيون هونديون، تن کان پڇي ڏسو. تپيدار جي ديري جي ڀت تي ڇيڻن ڇنڀڻ جي ڏوھہ ۾ نوران لنگهياڻيءَ کي مھينو ٽيپ ڏيئي ڇڏي هئائين. خدا پيو پناھہ ڏئي، آفيسرن جون بہ درياھہ واريون ڀڪون آهن، شل نہ ڪنھن تي آئڙن!
مختيارڪار صاحب -(رگهومل جو مثال ۽ پنھنجي اختيارين جي جاگرافي وڏي منشيءَ جي واتان ٻڌي، صفا بمجي وڃي ٿو.) هاڻي قصو پورو ڪريو. اسان کي ڪانفيڊنشل رپورٽ بہ لکڻي پئي آهي، ۽ ڪيس بہ هلائڻا آهن، وڪيلن کي ٽيم تي موٽڻو آهي.
’پوءِ سمورن گڏجي ويھي سامان جي لسٽ ۽ رسائيءَ جي ايسٽيميٽ ٺاهي. ايسٽيميٽ ڇا ٺاهيائون، ڄڻ ويھي وڏيري جي کل لاٿائون. جنھن بہ شي جو نالو ٿي ياد آين، سا درج ٿيندي ويئي. اگهن چاڙهڻ ويل ٽھڪڻداس پنج رپيا چوي تہ ٺاڪومل، وڏيري جي اعتبار ڄمائڻ خاطر، ساڍا چار رپيا لکرائي - حالانڪ شي جي اصلي قيمت هوندي مورڳو پنج آنا. ٺاڪومل جي ڪفايت شعاري ۽ وفاداري ڏسي، وڏيرو پيو مرڪي، ۽ ڪڏهن ڪڏهن ڏانھنس اکيون ڀڃي. ساڳئي وقت هي فيصلو بہ ٿيو تہ منشي خدابخش جي قيادت هيٺ، ٽھڪڻداس ۽ ٺاڪومل جو وفد هڪدم ڪراچيءَ وڃي ۽ وڃي مال جي خريداري ڪري، جيئن ڪراچي مارڪيٽ مان مال ختم نہ ٿي وڃي.‘
ذرا لسٽ بہ ملاحظه فرمايو:
(1) ڪار داريءَ جي خرچ لاءِ تعلقي رسائي فنڊ ۾ اڳواٽ جمع ڪرايا ويندا- رپيا پنج هزار.(کوٽ - واڌ پوري ڪرڻ لاءِ ٽھڪڻداس کي فل اختياري ڏني ويئي.)
(2) منشي خدا بخش ۽ تعلقي عملي جي ڊڪ ڊوڙ جو ڀاڙو خرچ- رپيا پندرهن سؤ.
(3) ضلعي آفيس ۽ ڊپٽي صاحب جي عملي جو ساليانو - ٻہ هزار.
(4) ڪراچيءَ جو خرچ، منشي خدابخش کي - رپيا ٽي سؤ.
(5) گاھہ جون گاڏيون، ڏھہ.
(6) جلائو ڪاٺين جون گاڏيون، ويھہ.
(7) داڻي لاءِ اَن، 25 ڳوڻيون.
(8) صاحبلوڪن جي اُٺن لاءِ راتب - ڳڙ ڏھہ مڻ، ۽ گيھہ پنج دٻا.
(9) چانور سڳداسي، ڏيڍ خرار.
(10) چانور سٺڙيا، ٽي خرار.
(11) ڪڻڪ، ٻہ خرار.
(12)ڳائي گيھہ جا ويھہ سيرا دٻا، ويھہ (گيھہ هٿ جو هجي، جيئن گلا نہ ٿي پوي.)
(13) مستي مٺائي، ٻہ مڻ.
(14) مصري، هڪ ڳوڻ.
(15) کنڊ، ڏھہ ڳوڻيون.
(16) گاسليٽ جا ڏٻا ٽيھہ.
(17) کير لاءِ پنج مينھون، ڏھہ ڳئون، ويھہ ٻڪريون.
(18) ڇيلا هر روز پنج پھچندا - ۽ منزل کان پنج ڏينھن اڳ پھچڻ شروع ٿيندا.
(19) ڪوسس ٻڪريون پندرهن.
(20) سواريءَ لاءِ ڏھہ ٽانگا ِڀاڙي تي ٻڌا ويندا.
(21) بيل گاڏيون ويھہ، ۽ اُٺ پنجاھہ، بار برداريءَ لاءِ اڳواٽ موجود رکيا ويندا.
(22) ٻہ سٺا گهوڙا، مختيارڪار صاحب ۽ وڏي منشيءَ جي سواريءَ لاءِ موجود رکيا ويندا، ۽ ٻہ مھري اٺ به، جي پڻ ضرورت وقت ڪتب ايندا. (سردست خبر نہ آهي تہ دعوت تي ايندڙ صاحبلوڪ پاڻ اٺن جي سواري ڪندا يا گهوڙن جي؟)
(23) پندرهن کن هنڌ، پنجاھہ - سٺ کٽون.
(24) تنبو ڏھہ، شاميانا ٽي، گلم ويھہ، غاليچا ڏھہ وڏا ۽ ڏھہ ننڍا.
(25) لوڻ مرچ مسالن لاءِ 500 رپيا(زعفران جو وڏي مقدار ۾ هجڻ ضروري سمجهيو ويو، ڇو تہ چاشنيءَ کان سواءِ ڪم هلي ڪو نہ سگهڻو هو.)
(26) ميوات، مغزيات، بسڪوٽ، ڪيڪ، شربت، شراب، چينيءَ جو سامان، ڪانٽا - ڇريون، ٽوال، صابڻ، سينٽ، وغيرہ (ڪافي مقدار ۾، جيئن کوٽ نہ ٿئي).
(27) نئين فرنيچر جا سيٽ، ”اٿڻ ويھڻ“ لاءِ ڪمونڊ، بتين جا گولا، لالٽينون.
(28) مھمانن لاءِ ڪارتوس، وغيرہ.
غرض تہ سڀني ملي وڏيري جي خوب حجامت ڪئي.
(7)
’مختيارڪاريءَ مان اُٿي وڏيرو پوليس ٿاڻي تي پھتو. پوليس ٿاڻي جي احاطي اندر پڪين جاين جي سامھون هڪ پڪو چبوتڙو ٺھيل هو، جنھن ۾ صوبيدار صاحب جي ڪچھري لڳندي هئي.‘
صوبيدار صاحب پاڻ کٽ تي ويھندو هو. سامھون ڪرسيون رکيل هونديون هيون، جن تي جمعدار، دفعدار ۽ وڏيرا اچي ويھندا هئا. سوار پيرين ڀر بيھندا هئا، ڇو تہ کين ڪرسيءَ تي ويھڻ جو حق ڪو نہ هوندو هو. ڪاٽڪو، پيري، ۽ ٻيا عام ماڻھو وچ ۾ پيل تڏي تي اچي ويھندا هئا. صبح کان شام تائين ماڻھن جي اچ - وڃ لڳي پيئي هوندي هئي. پئسي ڏوڪڙ جي ڳالھہ پيدا ٿيندي هئي تہ جمعدار واسطيدار ماڻھو کي پاسي تي وٺي وڃي ساڻس ”سٽل“ ڪندو هو. جيڪا بہ رقم ملندي هئي، تنھن جو وڏو حصو صوبيدار جي سپرد ڪيو ويندو هو، باقيءَ مان هيٺئين عملي جي ”شيري ميري“ ٿيندي هئي. هر ٿاڻي تي ”بالائي آمدني“ جو بندوبست هجڻ لازمي هو، ڇو تہ پگهار مان عملي جي ڪنھن بہ ماڻھوءَ جي پورت ڪا نہ ٿي ٿي. ان اپرانڌ، انسپيڪٽر، ڊپٽي سپريڊنٽ ۽ ڪمانيءَ جي گهر - خرچ ۾ بہ هر مھيني حصو ڏيڻو پيو ٿي. آمدني جي لحاظ سان ڪي ٿاڻا ”ڀلا“ ليکيا ويندا هئا، ڪي ”ڍلا“ ۽ ڪي ”ٺلا“. ڪمانيءَ جو ”شيٽ ڪلارڪ“، ٿاڻن جي تقسيم جو بندوبست رقمون وٺي ڪندو هو. انگريز ڪمانيءَ جو ”شيٽ ڪلارڪن“ تي خاص طرح اعتبار هوندو هو، تنھن ڪري شيٽ ڪلارڪن جون پنج ئي آڱريون گيھہ ۾ هونديون هيون. ٿاڻن تي بالائي آمدني پيدا ڪرڻ جا ڪيئي طريقا ايجاد ڪيل هئا. ڪو ڏوھہ ٿئي، تہ جانچ هلندي، سارو پاڙو پنبو ڏنڀجي ويندو هو. فريادين خواھہ جوابدارن (سچن خواھہ شڪين) کي رقمون پيش ڪرڻيون ٿي پيون. بندوقن جي ليسنن ۽ 110 جي جوابدارن لاءِ ضامنن جي درخواستن تي، سفارش ڪرڻ تي وڏا ”ٻانڌاڻ“ ٻڌل هوندا هئا. ان کانسواءِ هڪ ٻيو موتمار هٿيار بہ وٽن موجود هوندو هو. مثلاً، ٻڌائون تہ علائقي اندر ڪو وڏو سيٺ، شاهوڪار يا زميندار آهي، جنھن جي آسانيءَ سان ”ڀرڻ“ جو امڪان ڪو نہ آهي، تہ پوءِ حد جا پوليس وارا پاڻ ان جي خلاف، ڪوڙين صحين سان، ڊسٽرڪٽ ماجسٽريٽ ۽ پوليس ڪمانيءَ ڏانھن درخواستون روانيون ڪرائيندا هئا، جيڪي جانچ لاءِ وري بہ موٽي اچي وٽن پھچنديون هيون. انھن درخواستن ۾ لکيل هوندو هو تہ فلاڻي سيٺ يا زميندار جي ڪنواريءَ نياڻيءَ ٻار ڪيرايو آهي، جنھن کي ماري گم ڪيو ويو آهي. ڪھڙو ماڻھو گهرندو تہ اهڙين درخواستن جي جانچ ٿئي، سندس نياڻيءَ جو ڊاڪٽري معائنو ڪرايو وڃي ۽ ”مئل ٻار“ جي لاش هٿ ڪرڻ لاءِ سندس گهر کي کوٽيو وڃي؟ بدناميءَ جي ان طوفان کان بچڻ خاطر، ماڻھن کي هزارين رپيا پوليس کي ڏيئي پنھنجي عزت بچائڻي ٿي پيئي.
هاڻي ٿاڻي تي اسان جي ”هيري“، يعني وڏيري جي تشريف آوريءَ جو قصو ٻڌو.
ٿاڻي جي چبوتڙي هيٺان صوبيدار کانسواءِ ڪجهہ جمعدار بہ ويٺا آهن. ٿاڻي تي اها خبر اڳواٽ ئي پھچي وڃي ٿي تہ مختيارڪاريءَ ۾ لاٽ صاحب جي منزل جي سلسلي ۾ ”رسائي خرچ“ جا وڏا پروگرام پيا رٿجن، جن جو بنيادي نڪتو وڏيرو صاحب آهي.(پوليس وارن کي ان پروگرام ۾ شامل ڪو نہ ڪيو ويو هو، تنھن ڪري ساري عملي کي باھہ وٺي ويئي هئي.) پري کان وڏيري کي ايندو ڏسي، پوليس وارن جي پاڻ ۾ ”ڪانا ڦوسي“ شروع ٿي وڃي ٿي.
جمعدار عيسو خان - صوبيدار صاحب! عرض آهي. وڏيرو دائم خان پيو اچي. پوليس کي بنھہ منھن ڪو نہ ٿو ڏئي. سڀڪجهہ پيو رِونيو وارن کي سمجهي. اهڙي ڏاند کي ڏهڻ تمام ضروري آهي.
جمعدار مڱڻ خان - صوبيدار صاحب فقط حڪم ڏئي تہ مڇون پٽي ڇڏيونس. ڀلي لاٽ صاحب بہ پيو ڏسيس.
سوار حسو خان - لت ئي هڪ هڻئونس تہ ڍونگرو ڀڄي پويس. پوليس جون اکيون ڪو نہ ڏٺيون اٿس. ڳوٺ ۾ وڃونس تہ نيرن بہ پوري ڪانہ ٿو ڪرائي! سڌو پيو ڪليٽر ۽ حضور ضلع (حضور ضلع معنيٰ ڪماني) سان ملي ۽ منجهانئن ڪم ڪڍي. حد جي پوليس عملدارن ڏانھن تہ نھاري بہ ڪونہ ٿو. مٿو ڦري ويو اٿس!
اڌل پيري - سندس راڄ ۾ ڪيترا ٽولا (چورن جا) پيا رهن. جو پيرو کڻون، سو وڃي دائم خان جي ديھہ ۾ گم ٿئي. سندس ڪمدار ڏنو تہ پاڻ ”ٽوڙهو چيلھہ سان ٻڌيو پيو گهمي“. صوبيدار صاحب ڇڙ و آڱر رکيس تہ مهٽجي وڃي.
ٿاڻي جو وڏو منشي - سندس بابت هڪ لکپڙھہ بہ آيل آهي. پٽھنس پڙهي ٿو ڪراچيءَ مدرسي ۾. موڪل تي جڏهن ڳوٺ آيل هو تہ وٽس ڪا سوراجي اخبار ايندي رهندي هئي. ڪراچي سي. آءِ. ڊي. پڇيو آهي تہ اهو ڪير ڇوڪرو آهي، جيڪو سوراجي اخبارون پيو گهرائي. وڏيري کي نپوڙڻ لاءِ اها لکپڙھہ بس آهي. ٿورو کرڪو ڪريوس، پاڻيھي کير لاهي پوندو.
(ايتري ۾ وڏيرو بہ اچي پھچي ٿو. ساڻس گڏ ٺاڪومل بہ آهي.)
وڏيرو - سلا ماليڪمّ بادشاهي کئر!
صوبيدار - اچو، وڏيرا صاحب! اڄ ڪيئن ڀلي پيا آهيو؟
وڏيرو - هت آيا هئاسين جو لاٽ صاحب پيو اچي، ان جي رٿا ڪرڻي هئي. سو چيوسين تہ جناب صوبيدار صاحب جو بہ سلام ڪندا وڃون.
صوبيدار - ان سان اسان جو واسطو ڪونہ آهي. پر ميان، اوهين ڪھڙا پيا ڪم ڪريو؟ ڪھڙا پٽ ڄڻيا اٿو، جيڪي سرڪار سان بغاوتون پيا ڪن؟ سڄي خاندان جو خانو تباھہ ٿي ويندو! آخر اوهان ماڻھن کي ٿيو ڇا آهي؟ اوهين سمجهو ٿا تہ انگريز سرڪار بلڪل مري ويئي آ هي؟
سوار حسو خان - ڳوھہ کي موت کڻي تہ ڍيڍن جي گهرن ۾ ڪاهي پوي!
جمعدار مڱڻ خان - پٽ کي ”گٽ مٽ“ پڙهائي صاحبلوڪ بڻائڻو اٿس. هت پيو رُڪ رايون ڪري.
ٿاڻي جو وڏو منشي - صوبيدار صاحب، پر ”ڪانفيڊنشل“ لکپڙهن جو ذڪر واسطيدار ماڻھن سان ڪيئن پيا ڪريو؟ اها تہ تمام نازڪ ڳالھہ آهي. ان باري ۾ تارن جا پيا ڦھڪا پون. هڪ تہ اوهان اڃا ڪو جبرو قدم ڪونہ کنيو آهي ۽ ٻيو پاڻ پنھنجي منھن سان پيا جوابدارن کي آگاھہ ڪريو! سڀاڻي خدانخواستہ جي وڏيري جو ڇوڪرو ”روپوش“ ٿي وڃي تہ جوابداري ڪنھن تي ايندي؟ اوهين مالڪ آهيو، اسين تہ فقط صلاح عرض ڪنداسين. اهي بغاوتي قلمن جا ڏوھہ آهن، ڪو معمولي ”خون“ يا ”ڌاڙي“ جو ڏوھہ تہ نہ آهي! هت ڪيترا قلم لڳڻا آهن - 153 - الف، 124- الف، 120 - ب،اهي تہ ضروري لڳڻا آهن. خبر نہ آهي تہ راءِ صاحب ٽوپڻداس(سرڪاي وڪيل) اڃا ٻيا ڪھڙا قلم ڳولي ڪڍندو.
جمعدار مڱڻ خان - اسان جي تہ بابي بہ اهي قھري قلم ڪين ٻڌا هئا. اُڀ ڦاٽل ٿو ڏسجي! سزا گهڻي آهي؟
وڏو منشي - ڦاسي! سرڪار سان بغاوت ڪرڻ ڪو چرچو آهي!
اُڌل پيري - ها سائين، انگريز ڦيل مست آهي. توبھہ، منھنجا ڌڻي، توبھہ!
(اهي ڏهڪار ٻڌي، وڏيري جون تہ وايون بتال ٿي ويون. نراڙ کان پيرن تائين پيو پگهر ٽميس. ڏڪي ڏڪي، وڏيءَ ڪوشش کان پوءِ، سندس ٻوٿ مان ٻہ - چار اکر ٻاهر نڪتا.)
وڏيرو - پر حضور پرور، اسين تہ سائين جن جي جتيءَ جا جوڙ آهيون. ابي ڏاڏي کان نوڪري ڏيندا آيا آهيون. حال تہ ڪريو، اسان کؤن ڪھڙو ڏوھہ ٿيو آهي؟
صوبيدار صاحب - اسين وڌيڪ ڪجهہ بہ چوڻ لاءِ تيار نہ آهيون. وڏي منشيءَ سچ چيو آهي تہ هي ڪانفيڊنشل معاملا آهن: ڇا ٿئي پيو، ڇا ٿيڻو آهي، سو ڪنھن کي بہ ٻڌائڻو نہ آهي. اسان کي پاڻ کي تہ ڦاهي تي چاڙهائڻو ڪو نہ آهي. اوهان ماڻھن کي تہ اڳ پوءِ جي سڌ ئي ڪا نہ پئي پوي. اسان آفيسرن جون بہ ڪجهہ ”رسپانسيبلٽيون“ آهن. ”ڪانفيڊنشل ڪارسپانڊنس“ جا بہ جدا جدا ”نيچر“ ٿين ٿا - ڪي ”ڊسڪلوز“ ڪرڻ جهڙا، ڪي”ٽاپ سيڪريٽ“. هي ڪو “ڊيمي آفيشل” معاملو تہ ڪو نہ آهي. اسان اها بہ ”مِسٽيڪ“ ڪئي جو ايترو ”اوپن“ ٿي پياسين. خير، ”ڊزنٽ مئٽر“! ”آل رائٽ“، هاڻي توهين وڃو. ”لاوِل ٽيڪ ِاٽس ڪورس“!
(صوبيدار صاحب جا استعمال ڪيل اهي انگريزي اکر وڏيري جو رهيل کھيل هوش بہ ختم ڪري ٿا ڇڏين. نيٺ، هٿي مٿي ڪري، ٿاڻي مان ٻاهر ڪڍنس ٿا. ٺاڪومل جي هت بہ ڌڻيءَ ٻڌي. وڏيرو ۽ ٺاڪومل پاڻ ۾ سوچ ويچار ڪرڻ لاءِ ٿاڻي کان پري وڃي بيھن ٿا.)
ٺاڪومل - وڏيرا، مان چوندو هوسانءِ تہ نينگر کي ڪاراچيءَ نہ موڪل. اها ڪا اوڏنھن جي باھہ ٻريل ٿي ڏسجي. ڪھڙو ڪم کاندانن جو انگريزي پڙهڻ. تو پاڻ گهڻي انگريزي پڙهي هئي؟ وڏيرو وڏو (يعني هن وڏيري جو والد) نباب هو. جڳ پيو وٽس ڍرندو هو. مورڳو واڻڪي سنڌي بہ ڪا نہ ايندي هيس، پوءِ بہ ڪم ڪيئن پئي هليو!
وڏيرو - پر نينگر ڇا ڪيو هوندو؟
ٺاڪومل - تڏهن باقي سرڪار انڌي ٿي ويئي آهي جو اجايون پئي تھمتان مڙهي؟ سائين، انھن ننڍن نينگرن کي جماني (زماني) جي ڪا بہ ٻيٽ ڪا نہ ٿي پوي. سندس وات مان پيو اڃا کير ٽمي. اهو ساڳيو نينگر تنھن ڏينھن مون سان لاڙڪاڻي هليو هو. ٽيشن تي، نہ ڪيئين هم نہ تم، ٽيشن ماستر سان انگريزي ”گٽ مٽ“ ۾ جنبي ويو. بابو صاحب کان جند ڇڏائي نينگر کي گهڻو سمجهايم تہ ”سائين، تنھنجو ڪھڙو ڪم جو سرڪاري ماڻھن سان پيو ِگٽ ِمٽ ڪرين؟ زبان آلو لڪڻ آهي، اکر گهٽ، اکر وڌ، پوءِ ڪا هيٺ مٿانھين ٿي پوي تہ اُن کي ڪير منھن ڏيندو؟“ پر نينگر ڪو نہ سمجهيو - ٻہ اکر سنڌي تہ چار انگريزي پيو ڳالھائي!
وڏيرو- پر صوبيدار صاحب جي ڳالھائڻ مان تو ڇا سمجهيو؟ ڳالھہ ڇا آهي؟
ٺاڪومل - مان سياڻپ ڪري ڪجهہ ڏوھہ لکي ورتا آهن.(واڻڪي سنڌيءَ ۾ )قلم 124 - الڦ، 153 - الڦ، 120 - ب - ايھي تہ ٻڌايا وڏي منشيءَ. صوبيدار صاحب ڪجهہ وڌيڪ کليو، ۽ سمورا ڏوھہ ٻڌائي ويٺو: ڪانڦيڊنڇنل(ڪانفيڊنشل)، رسپاٽليون (رسپانسيبلٽيون)،ڍيڪلوج (ڊسڪلوز)، ٺاڦ (ٽاپ سيڪريٽ)، ڍمي ڇل (ڊيمي آفيشل)، ِمٽڪ (مسٽيڪ) ۽ ٻيا ڪي ڏوھہ تڪڙ ۾ چئي ويو، جي لکي نہ سگهيس.
وڏيرو - انھن جي کبر ڪيئن پوي؟
ٺاڪومل - وڪيل کئون پڇئون. اڳواٽ ڪو وڏو وڪيل بہ ٻڌي ڇڏيون. سندس صلاح سان ڳالھہ کي منھن ڏيون. تو - اسان کي ڪھڙي سڌ قاعدي جي؟
وڏيرو - وڪيل ڪھڙو ڪجي؟
ٺاڪومل - پھريائين پاڻ واري ديوان نيڀراج کي ڏسؤن، پوءِ جي ضرورت پئي تہ شڪارپور مان مرليڌر بہ چاڙهي اينداسين. نيڀراج کي اڳو پوءِ ڦي ڏيئي ٻڌي اچون. ان ۾ سستائي پوندي.
(آخر وڏيري کان منظوري وٺي، ٺاڪومل، وڏيري جي نالي ٽھڪڻداس جي ڪوٺيءَ تان رقم کڻي، لاڙڪاڻي روانو ٿي وڃي ٿو. ڪجهہ رقم وڪيل کي ڦي ڏئي ٿو، ڪجهہ پاڻ هضم ڪري ٿو. وڪيل اها صلاح ڏئيس ٿو تہ صوبيدار کي رقم ڏيئي ان کان حقيقت ورتي وڃي. ان کان بعد ئي قاعدي جا ڪتاب کولي سگهبا.)
(8)
ٻئي طرف، وڏيرو منھن مٿو پٽيندو اچي ٿو گهر پھچي، وڏي وڏيري سندس پريشان حال ڏسي وائڙي ٿي وڃي ٿي.)
وڏيري - وڏيرا، ڳالھہ تہ ڪر، سک تہ آهي؟
وڏيرو - سک وري ڪھڙو؟ تو وارو پٽ هاڻي کان ئي منھنجي ڏاڙهي پٽائڻ جي ڪڍ پيو آهي!
وڏيري - نيٺ ٿيو ڇا آهي؟
وڏيرو - پئي مان کي انگريزيءَ جي کبر (خبر) تہ ٻڌايانءِ! چون ٿا، ڪاراچيءَ بگاوت (بغاوت) ڪئي اٿس!
وڏيري - هان؟ گباوت؟ اها ڪھڙي ندوري بلا آهي؟ نہ ابي ٻڌي، نہ ڏاڏي!
وڏيرو - اڙي، تنھنجي نہ ابي ٻڌي نہ ڏاڏي، پر منھنجي ابي ڏاڏي کي تہ بگاوت کانسواءِ ٻيو ڪم ئي ڪو نہ هو - ائين نہ؟
وڏيري - مان ٿورو ٿي ائين چوان. مان تہ ائين ڳالھہ ٿي ڪريان.
وڏيرو - ويچاري ٺاڪومل سچ پئي چيو تہ ڇوڪري کي ڪاراچيءَ نہ موڪل. ڪھڙو ڪم اسان جو انگريزي پڙهڻ؟ اسان کي ڪا نوڪري تہ ڪرڻي ڪا نہ آهي. پر تون ڪو نہ مڙينءَ. تو ٻڌو تہ ايمڻا حجامڻ جو پٽ ويو آهي ڪاراچيءَ پڙهڻ، سو توکي بہ اچي آنڌ مانڌ لڳي. هاڻي پائي پوري ڪر!
وڏيري - مان ٿورو چيو هوس تہ وڃي اهڙا کونام ڪري؟
وڏيرو - هاڻي ڇا ڪريون؟
وڏيري - ڇوڪرو ڪاٿي آهي؟ نپٽن آئٽن اڃا پڪڙيو تہ ڪو نہ اٿس؟
وڏيرو - ڪھڙي کبر! پر اڃا تہ لکپڙھہ صوبيدار صاب وٽ پيئي آهي.
وڏيري - انھيءَ مٺي کي ڪري لبيوس. واسري هڻونس! ٻچن کان مٿي ٽڪا ڪھڙي ڪم ايندا؟
(وڏيري ۽ وڏيريءَ جي گفتگو جي دوران ڪجهہ اهم فيصلا ٿين ٿا:-
(1) ٺاڪومل جي موٽي اچڻ تي، صوبيدار کي رقم ڏيئي لکپڙھہ نيڪال ڪرائجي.
(2) ڇوڪرو موڪل واري زماني ۾ جيڪو انگريزي ٽوپلو گهر ۾ ڇڏي ويو آهي، تنھن کي رات وڳڙي ۾ لڪائي گهر مان ٻاهر ڪڍي، زمين ۾پورائي ڇڏجي، جيئن گهر اندر ڪا بہ خطرناڪ ثابتي ڪا نہ رهي.
(3) قلندر لعل شھباز، شاھہ گودڙئي ۽ شھدادڪوٽ جي بزرگن جي درگاهن تي دعا گهرڻ لاءِ قرآن جا حافظ روانا ڪجن، جيڪي اُت ختمو بہ ڪڍن ۽ دعا بہ گهرن.
(4) اها ڳالھہ مخفي رکي وڃي، جيئن خاندان جي ويريءَ وڏيري صالح کي خبر پئجي نہ وڃي.
قصو ڪوتاھہ - ان پروگرام تي عمل ٿئي ٿو. ٺاڪومل جي حوالي ٻي رقم بہ ڪئي وڃي ٿي، جيڪا هو صوبيدار صاحب کي پھچائي، لکپڙھہ جو نيڪال ڪرائي ٿو. هوڏانھن ڇوڪري ڏي تار موڪلي، کيس گهرائي، گهر ۾ بند ڪيو وڃي ٿو. سندس تعليم ختم! ان وچ ۾ جيستائين لکپڙھہ نيڪال ٿئي، اوستائين وڏيري سمھاڻيءَ جي نماز کان پوءِ هميشہ هيٺين مداح پڙهندي ۽ پٽ جي ڇوٽڪاري لاءِ دل ڦاڙي دعائون گهرندي رهي:
”اَگسني (اغثني) يا سيدا
رَس تون اچي مون راھہ ۾!“
(9)
’ڊسمبر جو مھينو اچي ٿو. ناتال جا ڏينھن آهن. گورنر صاحب صبح جو اچي رهيو آهي. پويون مھينو سارو هلچل ۾ گذري وڃي ٿو.‘
جنھن ڍنڍ ۾ شڪار ٿيڻو هو، ان تائين وڪٽوريا گاڏين لاءِ رستا ٺھي ويا. رستن تي پلال پيا ۽ ڇڻڪار ٿيا. ڪنھن کي بہ انھن رستن تي پير ڏيڻ جي اجازت ڪا نہ! ڍنڍ جي ڪناري تي شاميانا ۽ تنبو هنيا ويا. شاميانن ۽ تنبن ۾ قيمتي قالين وڇايا ويا ۽ نئون فرنيچر وڌو ويو. منزل واري ميدان کان ٿوري فاصلي تي ڪچيون لانڍيون اَڏايون ويون، جن مان ڪن ۾ روينيو عملو لٿو، ڪن ۾ وڏيرو پاڻ ۽ سندس ڪم ڪار ڪرڻ وارا ماڻھو، ڪن ۾ سامان جا اسٽور (چارج خدابخش خان تپيدار ۽ سندس جهٽ ٺاڪومل جي حوالي)، ۽ ڪن ۾ بورچيخانا لڳا.
پوليس جو عملو ٻين لانڍين ۾ لاٿو ويو، جي اڃا بہ هٽائي ٺاهيون ويون هيون. انھن جي پٺ منزل واري ميدان ڏانھن، ۽ اَڳر جهنگ طرف. جهنگ آهي ننگ - نہ ڪتو ڏسي، نہ ڀونڪي. مختيارڪار جي ڪئمپ تنبن ۾. ان کان پري، ڊپٽي ڪليڪٽر جا تنبو، جن جي چوڌاري پترن جو پلويڙو ڏنل هو. ڊپٽي صاحب تازو بي. اي. پاس ڪري سڌيءَ طرح ان عھدي تي مقرر ٿي آيو هو. مسلمان هو، ۽ سو بہ وڏي گهر جو. عام ماڻھن سان لھہ وچڙ ڪندي سندس رعب ۽ دٻدٻي کي نقصان پھچڻ جو خطرو هوندو هو، تنھن ڪري لوڪ لھوارو ۽ هي عاشق اوڀارو!
ساري رستي ۽ منزل جي چوطرف واري ميدان تي رنگا رنگ جهنڊيون ٽنگيون ويون هيون. ميدان ۾ داخل ٿيڻ واري هنڌ خوبصورت دروازو ٺھرايل هو، جنھن تي رنگين ڪاغذن کي ڪتري، ”مرحبا“ ۽ ”خوش آمديد“ جا قطعا ٺاهي لڳايا ويا هئا. (ان زماني ۾ اڃان ”زنده باد“ جي بيماري ڪا نہ شروع ٿي هئي.)
کاڌي پچائڻ ۽ ”سروَ“ (1) ڪرڻ لاءِ باورچين، بيرن ۽ بٽلرن جو ڊنبلو ڪراچيءَ کان گهرايل هو. کاڌو ديسي ۽ ولايتي، ٻنھي طرحن جو تيار ٿيڻو هو. کاڌي جو تفصيل ڏيڻ اجايو آهي. جو بہ قسم ڌيان ۾ اچي سگهيو ٿي، سو تيار ٿيڻو هو. خاص طرح، چاشني، ڪڪڙ ۽ ڇيلو پڪل، پلاءُ، ِڦڪو ٻوڙ، تريل تتر، مٺا ڪوفتا، قسما قسم ٻوڙ ۽ ڀاڄيون، حلوا، پڊنگيون، وغيرہ وغيرہ. ولايتي کاڌي جي قسمن جي خبر خدا کي.
جن ننڍين ٻيڙين ۾ سوار ٿي صاحبلوڪن کي ڍنڍ اندر داخل ٿيڻو هو، تن ۾ غاليچا ۽ گول وهاڻا رکيل هئا. ان سان گڏ سڪي ميوي سان پر پليٽون، ۽ تازي ميوي جا ٽوڪرا، جئن کڏڻي تائين پھچندي پھچندي بہ ڀل وات چوريندا رهن.
ڍنڍ اندر کڏ ۾ بہ ساڳيءَ طرح قالين، ڪرسيون، سڪو ۽ آلو ميوو، پاڻيءَ جا دٻا، ۽ ڪارتوسن جون پيتيون موجود. کڏ جي ٻاهران، جهنگ ۾، اڳينءَ رات جون ڄارن ۾ ڦاسائي جمع ڪيل بدڪون ڇپائي رکيل هونديون. ڪن ٿورن صاحبلوڪن جي بندوق پوريءَ طرح لڳندي هئي. باقي ”آلو نور، مٿي جو سور“ هوندا هئا. تنھنڪري صاحب جي بندوق ڇٽي، پکي مري يا نہ مري، ”ڪاڍا“ هڪ نہ هڪ پکي ڪھي آڻي سندس اڳيان رکندا هئا. ڪنھن بہ ”مھمان“ صاحب کي خالي هٿن موٽڻ ڪو نہ ڏنو ويندو هو. نہ فقط ايترو، پر جيڪڏهن ڪو صاحبلوڪ پنھنجيءَ بندوق سان پنجاھہ بدڪون ڪيرائيندو، تہ انھن سان پنجاھہ ٻيون بہ شامل ڪيون وينديون، جيئن صاحب کي ”سؤ – مار“ هجڻ جو فخر حاصل ٿئي. اهڙن موقعن تي پنجن - اٺن سون پکين جو قتلام ٿيڻ معمولي ڳالھہ هوندي هئي.
(10)
هاڻي، مقرر ڏينھن تي صاحبن بھادرن جي تشريف آوريءَ جو احوال ٻڌو. لاڙڪاڻي کان شڪار جي جاءِ تائين، پنجويھن - ٽيھن ميلن جي فاصلي اندر، رستي تي ٻنھي پاسن ڏانھن اڳئين ڏينھن کان وٺي پوليس جو پھرو بيھاريل هوندو. انھن رستن تان ٻي ساري آمد رفت بند. انھن ڏينھن ۾ موٽرون اڃا چالو ڪين ٿيون هيون. تنھنڪري صاحبلوڪ وڪٽوريا گاڏين تي سواري ڪندا هئا.
هينئر گورنر صاحب جي پارٽيءَ جي سواري منزل جي قريب اچي رهي آهي. وڏيرو صاحب پنھنجي ساري ڪٽنب سميت صف ٻڌيو بيٺو آهي. ڪٽنب جي معنيٰ تہ ڀائر، پٽ، پوٽا، سؤٽ ۽ ماسات. صاحبلوڪن سان هٿ ملائڻو آهي. سڀني کي مري بہ منھن ڏيڻو آهي. پوئتي پوڻو ڪو نہ آهي. مٿي تي اڇي پڳ، جسم تي ڏورئي جو پھراڻ، اُن جي اندران صدري، هيٺ پڻئي جي ويھہ والي سٿڻ، ڪاري الپاڪي جو ڪوٽ، ۽ پير ۾ سليپر، اڳٺ ريشمي آهي، جنھن ۾ ڏند کوٽڻي، ڪن کوٽڻي ۽ ڪجهہ ڪنجيون ٻڌل آهن، ۽ انھن جو ڇڳو پھراڻ جي هيٺان پيو لڙڪي.
گورنر گاڏيءَ مان لھي اچي وڏيري سان هٿ ملائي ٿو. وڏيري لاءِ مرڻ جي مھل آهي. پھرين نراڙ تي هٿ رکي سلام ڪري ٿو، پوءِ جهڪي سلام ڪري ٿو، ۽ آخر ۾ اوڪڙو ٿي هٿ ملائي ٿو. ڪليڪٽر صاحب گورنر کي وڏيرڪي ڪٽنب جي ٻين ڀاتين سان هٿ ملارائي ٿو. ان کانپوءِ وڏيرو گورنر صاحب جي پارٽيءَ کي وٺي شامياني هيٺ وڃي ٿو. ان وچ ۾ ڪارتوس، بندوقون ۽ ٻيو سامان کڄي وڃي ٻيڙين ۾ پوي ٿو. مھمان ورهائجي ٻيڙين ۾ پورا ٿين ٿا. هر ٻيڙي مقرر کڏ تي وڃي مھمانن کي پڄائي ٿي. پھريون فائر گورنر صاحب جي کڏ تان ٿئي ٿو، ۽ ان کانپوءِ تاڙا پکين کي تڙڻ شروع ڪن ٿا. ساريءَ ڍنڍ ۾ ٺڪا ٺڪي لڳي وڃي ٿي، ڄڻ ڀڳڙا پيا ڀڄن. تاڙا، انگ انگهاڙا، برف جھڙي ٿڌي پاڻيءَ ۾ هلي پيا پکي اُڏاريندا. وڏيرو پاڻ، ٻيڙيءَ ۾ سوار، ساريءَ ڍنڍ ۾ پيو چڪر ڪاٽيندو ۽ تاڙن تي پيو چوڪسي ڪندو. تاڙن تي سخت گارگند بہ پيو هلندو. صاحب هڪ پکي ڪيرائيندو، تہ پکين کڻڻ وارا ٻہ پکي آڻي سندس ٿيلھي ۾ وجهندا تہ جيئن صاحبلوڪن جي شڪار جو انگ وڌندو وڃي.
ٻپھريءَ ۽ ٽپھريءَ جي وچ تائين پئي سٽاڪٽي هلندي. شڪار پوري ٿيڻ تي سڀ مھمان واپس شامياني ۾ ايندا. فوٽو گرافر موجود هوندو، جيڪو سڄيءَ پارٽيءَ جو فوٽو ڪڍندو. وڏيرو پاڻ بہ ان فوٽوءَ ۾ جلوہ افروز هوندو. بعد ۾ ايندو کاڌو. صاحبلوڪ پاڻ کائين نہ کائين، پر سندن اڳيان ”ست رڇيون“ آڻي موجود ڪندا.
طعام بعد، ملا ميھر اچي پنھنجي ”رباعي“ پڙهندو. گورنر صاحب جو سنڌي سمجهڻ تہ هوندو محال، مگر هو بادشاھہ سلامت جو نائب هو، ۽ بادشاهن جي ڪچھريءَ ۾ قصيدن جو پڙهجڻ هڪ پراڻو دستور هو.
ملا ميھر ڦتو جو يا ”مولوي“ ميھر، هڪ خاص ڪئريڪٽر هو. شعر شاعريءَ جي قانونن کان قطعاً آزاد. نہ وزن جي پرواھہ، نہ قافيي جي پابندي. تڪون ٻڌي ڪلام تيار ڪندو هو، ۽ ڪلام جي فني ڪوتاهين کي وري پنھنجي سريلي آواز وسيلي پورو ڪري ڇڏيندو هو. سندس قصيدو هڪ سؤ شعر جو هجي يا هڪ هزار شعر جو، مگر مٿس نالو ضرور رباعي رکندو، ۽ هر رباعيءَ جي ابتدا هميشہ هنن لفظن سان ئي ٿيندي: ”بحمدِ خدائي چوان هيءَ رباعي –“ سنڌ اندر ڪٿي بہ ميلو لڳي، يا شادي ٿئي، يا ڪنھن صاحبلوڪ جي مھماني هجي، ملا ميھر بمع پنھنجيءَ ”رباعي“ جي ضرور وڃي پھچندو. ڊگهو قد، ڇڙڪ بت، ٻچي ۽ مينديءَ لڳل ڏاڙهي، گوڏن تائين مخملي ڪارو يا نيرو ڪوٽ، هٿ ۾ لڪڙ - محل نہ محل، ٺڪ اچي ڪندو، “سلان واليڪم” مون جڏهن ڏٺو، تڏهن ڪروڙوڍ هو. وڏيرا ۽ صاحبلوڪ سندس قصيدا ۽ قصيدن ۾ پنھنجا نالا ۽ تعريفون ٻڌي ڏاڍا خوش ٿيندا هئا، ۽ کيس جهجها انعام ڏيندا هئا. هڪ ڪمشنر تہ کيس سرٽيفڪيٽ ڏنو هو، تہ ”’مولوي ميھر‘ دنيا جي عظيم شاعرن مان هڪ آهي!“ مون وٽس سرٽيفڪيٽن، آفرين نامن ۽ لونگين جي سندن جو هڪ وڏو بنڊل ڏٺو، جيڪو هو هميشہ پاڻ سان گڏ کڻيو وتندو هو. پڇاڙيءَ ۾ ڪو ظالم شاهينگ، سيوهڻ واري ميلي جي موقعي تي، سندس اهو سارو سرمايو چورائي ويو! مولوي صاحب ڪيترن ڏينھن تائين اخبارن ۾ اشتھار ۽ انعامن جون آڇون شايع ڪرائيندو وتيو، مگر سرٽيفڪيٽ نہ ورڻا هئا سي نہ وريا. پڇاڙيءَ ۾، شايد انھيءَ ئي صدمي وگهي مرحوم هن جھان مان لاڏاڻو ڪري ويو. خدا جون رحمتون هجنس، عجب انسان هو، پنھنجو مثال پاڻ هو!
”رباعي“ ختم ٿيڻ کان پوءِ، ڪتاب يا رجسٽر پيش ڪيو ويندو، جنھن ۾ گورنر صاحب يا سندس ”آڙي ڪاپ“ (اي. ڊي. سي) ان ڏينھن جي ڪيل شڪار جو تفصيل نوٽ فرمائيندو، ۽ ٻہ - چار اکر وڏيري جي حسن انتظامي بنسبت بہ لکي ڇڏيندو.
پوءِ محفل برخواست - ساڳئي صبح واري شان شوڪت سان صاحب بھادر خير جو چڙهي ٿيندو روانو. پويان منزل تي جيڪو بہ سامان بچيل هوندو. سو مختيارڪار ۽ صوبيدار پاڻ ۾ وراهي کڻائي وڃي گهر داخل ڪندا. وڏيري کي ڦٻي فقط شاباس!
’اهو هو ماحول، جنھن ۾ سنڌ جي وڏن خاندانن جي ان زماني اندر ٿيندي هئي پرورش.