ميان فتح شاھہ
سنڌ ۾ جيئن وڪيلن جا ڪلاس ۽ درجا هئا، تيئن اصيلن جا بہ ڪلاس ۽ درجا هوندا هئا. مثلاً، هڪڙا اُهي اصيل، جن کي ڪورٽ ۾ اچڻ کان سخت عار هو، ڪورٽ ۾ اچڻ بيعزتي ۽ بدبختي سمجهندا هئا. ٻيا اهي اصيل، جن جو ڌنڌو هوندو هو چوراڪاري ۽ چورن جون پاٿاريون هلائڻ، انھن جي حياتيءَ جو ڪجهہ حصو ٻاهر تہ ڪجهہ حصو جيل جي حوالي. ٽيان اهي اصيل، جن جو خواھہ مخواھہ ڪورٽن سان عشق هوندو هو. سبب هجي يا نہ، ٿوري گهڻي تي فريادي يا شاهد بڻيا ڪورٽن اڳيان بيٺا هوندا هئا. عام طرح انھيءَ نموني جي اصيلن کي ماڻھو ”ڪورٽ جا ڪيئان“ سڏيندا هئا. خاص شڪارپور جي علائقي ۾ ”پڪشٽ“ سڏبا هئا. ڪنھن ماڻھوءَ هلندي ڪو اکر چين يا دڙڪو ڏنن، تہ ٻئي ڏينھن ٺڪ ڪورٽ ۾ فرياد داخل هوندو. گسندا وڏي ماڻھوءَ مان بہ ڪو نہ. پاڙي پنبي جي ڪنھن وڏيري مان خطرو ٿين تہ انبار درخواستن جا آفيسرن ڏانھن روانا ڪندا. انھن درخواستن کي عرف عام ۾ ”رڪاٽي“ يعني ”رڪارڊي“ درخواستون چئبو هو. مضمون هوندو هو: ”فلاڻي پاڙي جي وڏيري جو عرضدار سان تڪرار آهي. هو عرضدار کي ڪنھن ڪوڙي ڪيس ۾ ڦاسائڻ جي درپي آهي. ممڪن آهي تہ آفيسرن کي شڪايت ڪري ڪو بدمعاشيءَ (110 قلم ڪرمنل پروسيجر ڪوڊ) جو معاملو کڙو ڪرارائين. تنھنڪري، عرضدار جي هيءَ درخواست سرڪار جي رڪارڊ تي رهي.“ ِاهي ”رڪاٽي“ درکاشون (درخواستون) ”رجيٽڻ“ (رجسٽرڊ پوسٽ) ڪيون وينديون هيون، موٽ رسيد سان. عريضيءَ جو نقل موٽ رسيد سميت، تمام حفاظت سان رکيو ويندو هو، جيئن وقت سر بچاءُ ۾ پيش ٿي سگهي. پڇاڙيءَ جي زماني ۾ مقامي اخبارن جي ڪالمن کي بہ ان ڪم لاءِ استعمال ڪيو ويندو هو. ايڊيٽرن کي پئسا ڏيئي، نوٽيس ڇپرايا ويندا هئا، جن جون سرخيون هونديون هيون: ”ڌيان طلب ڪليڪٽر ۽ ڪماني صاحب.“ ان کان پوءِ وڏيري جي اُرھہ زوراوريءَ جو، ۽ نوٽيس ڇپارائيندڙ کي منجهانئس جيڪو خطرو هوندو، تنھن جو تفصيل ڏنل هوندو. انھيءَ ٽئين ڪلاس جي اصيلن جا ڪن خاص وڪيلن سان پڪا منھن رکيل هوندا هئا. جنھن صورت ۾ سندن معاملا بہ اڻکٽ هوندا هئا، تنھنڪري سندن لاءِ لازمي هو تہ وڪيلن سان مستقل انتظام رکيو اچن.
ميان فتح شاھہ مرحوم، باگڙجيءَ جي قريب رهندو هو. سيد هو، ٻروچ مريد هوندا هئس. صورت جو معتبر، ڀورو رنگ. چاپئين ڏاڙهي، قد ڊگهو، بت سنھو، مٿي تي ڪارو پٽڪو جنھن کي ڀٽائيءَ جو ويس چوندا هئا، جسم تي ڪارو الپاڪي جو ڪوٽ، جنھن کي اڇا ِسپ جا بٽڻ لڳل هوندا، هٿ ۾ چم چڙهيل نيٽ جو سنھو لڪڻ... صبح جو ڳوٺان نڪرندو، ريل ۾ چڙهي اچي ديوان ڪرمچند جي آفيس ۾ پھچندو. ڪورٽون کلنديون تہ ڪرمچند کي کنجي وڃي ڪنھن نہ ڪنھن ڪورٽ اڳيان بيھاريو بيٺو هوندو.ساڳئي ڏينھن تي هڪ کان وڌيڪ ڪورٽن ۾ ڪم هوندس: ڪٿ فريادي هوندو، ڪٿ شاهد ڪٿ جوابدار ۽ ڪٿ روبرو “رڪاٽي درکاشون” پيو پيش ڪندو. سڄي ڏينھن جي ان ورڪ بعد، رات جي ريل ۾ باگڙجيءَ موٽندو. ڪڏهن ڪڏهن دشمن رستو جهليو بيٺا هوندس، ۽ ٿوري ٿڦا ٿڦي ٿي ويندي. ٻئي ڏينھن صبح جو موٽي ڪرمچند وٽ پھچندو. هن دفعي دشمن خلاف ”خون جي ڪوشش“ جو ڪيس داخل ٿيندو!
فتح شاھہ مرحوم جي ساري زندگي ڪرمچند جي پٺيان گذري. گهڻين خصوصيتن جو مالڪ هو. هميشہ هشيار رهندو. اعتبار ڪپڙن تي بہ ڪو نہ ڪندو. خوددار، ڪنھن جو احسان نہ کڻندو، پاڻ بہ مشڪل سان ٻئي ڪنھن تي احسان ڪندو. جو پئسو هٿ لڳندس، سو ڪرمچند جي نذر ڪندو ۽ ڪيسن تي ڳاريندو. پاڙي جا وڏيرا سندس پاڇي کان بہ پيا ڇرڪيندا.
ڪورٽن ۽ وڪيلن جو اهڙو عاشق فقط هڪ ٻيو شخص منھنجي نظر مان گذريو، جنھن جو ذڪر موقعي تي ايندو، ورنہ سنڌ ۾ فتح شاھہ جي پايي جو ٻيو “پڪشٽ” ان دؤر اندر ڪو پيدا ڪو نہ ٿيو.