سرڳواسي ٽيڪچند ماکيجاڻي
پنھنجي حياتيءَ اندر، تجربي ۽ تحقيق ڪندي ڪندي، جا قيمتي حقيقت مون تي کلي آهي، سا هيءَ تہ سچيءَ محبت ۽ بيغرض دوستيءَ جي ڳولائن کي محلن ۽ ماڙين ڏانھن نہ، پر غريبن جي ڪکاين جهوپڙين ۽ مسڪينن جي شڪسته، مڪانن ڏانھن منھن ڪرڻ گهرجي. ماڙيون دغا ۽ دولاب، روڄ ۽ روڳ جو گهر آهن، مسڪينن جون ڀونگيون محبت ۽ وفاداريءَ، صفائيءَ ۽ سچائيءَ جو مرڪز! جي مارئيءَ جي دل آهي تہ پنھنجو مقام مارن جا پکا آهن، ٿوڳن ۽ ٿوهرن ۾، ۽ نہ عمر جي ماڙيءَ، باغن ۽ باغيچن ۾. دلين جو ڪوس ڪرائڻو آهي تہ هلو بنگلن ڏانھن. دلين کي ڌوئڻو آهي تہ ڳوليو اڌ اَڏيل آڏاڻا، اباڻن جا، پيٽ بکين ۽ انگ اگهاڙن اباڻن جا، آباديءَ کان پري، تمدن کان ڏُور، ِڀٽن جي ڀر ۾!
سرڳواسي ٽيڪچند ماکيجاڻي سکر ميونسپل جي جنرل لئبرريءَ جو لئبررين هو. اخلاق، ايمانداريءَ، سچائيءَ ۽ دوستيءَ جو مجسمو هو، ۽ پنھنجي مذهب جو ڪوڏيو. فرض جي بجاآوري ۽ دوستيءَ جو نيباھہ ڪو کانئس سکي. ديوان ڀوڄسنگهہ سندس لئبرري ڪاميٽيءَ جو سيڪريٽري هوندو هو. ڀوڄسنگهہ جي اهڙي عزت ڪندو هو، جھڙي پنھنجي پتا جي. سکر ۾ وبا پوي، طوفان اچن، بارشون ڪڙڪن، ۽ رستا واھہ ٿي ڇڙن، پر ٽيڪچند هر حال ۾ ڊيوٽيءَ جي مقرر وقت کان مڙيوئي پنج منٽ اڳ لئبرريءَ ۾ موجود هوندو، بيمار هوندو، نست ۽ ناتوان، پر جيستائين ڀوڄسنگهہ لکت ۾ موڪل منظور نہ ڪري، ٽيڪچند پاڻ کٽ تي کڻائي بہ اچي آفيس ۾ حاضر ٿيندو. لئبرريءَ جي ڪتابن کي اولاد ڪري ڀانئيندو. مجال آهي جو ڪنھن ڪٻٽ يا ڪتاب يا رسالي تي مٽيءَ ذرو رهجي وڃي!
پنھنجي ماتا ۽ پتا جي پيرن جي پيزار هوندو هو. مھيني جي پھرين تاريخ ساري پگهار آڻي سندن اڳيان رکندو. هو پنھنجن هٿن سان جيڪا خرچي ڏيندس، سا وٺي اچي دوستن ۽ يارن کي کارائڻ پيارڻ تي خرچ ڪندو. والدين اڳيان حرام جو بيحجاب ٿي ڳالھائي، يا سندن گفتي کي ڪو رد ڏئي. جو چون، سو صحيح ۽ سند طور پيش ٿيڻ جي قابل. ڏانھن پٺي ڏيئي ڪڏهن نہ هلندو. وڏي ڀاءُ جي موجودگيءَ ۾ محض مشڪندو بہ ڪو نہ. پاڻ کان وڏا گهر ۾ موجود هوندا تہ پنھنجي ڌرم پتنيءَ سان بہ نہ ڳالھائيندو. هوڏانھن هوءَ مائي بہ پنھنجي منھن تي لٽو ڏيئي پيئي هلندي. عام حياداريءَ جو هيءُ عالم، جو منھنجي واقفيت وارن پندرهن سالن اندر مون ڪڏهن بہ ڪو نہ ڏٺو تہ هن ڪنھن ڌاريءَ عورت ڏانھن ڇڙو اکيون کڻي بہ واجهايو هجي. عورت جو پاڇو پوندس تہ اکيون وڃي زمين ۾ کپندس. ڪنھن بہ انسان جي دل ڏکوئڻ پاپ سمجهندو. زيردستن کان خطا ٿي پئي ۽ پاڻ ناراض ٿيو، تہ سندس مک مان جي سخت کان سخت اکر نڪرندا، سي هي هوندا: ”ڀائي صاحب، پوءِ اها ڳالھہ تہ ڪا نہ ٺھي!“. مون کي يقين آهي تہ سڄي حياتيءَ ۾ ڪڏهن ڪوڙ ڪو نہ ڳالھايائين.
بدقسمتيءَ سان، 1930ع ڌاري ۽ ان کان پوءِ، سکر هندو - مسلم ڇڪتاڻ جو وڏو مرڪز بنجي چڪو هو. هندن ۽ مسلمانن جي وچ ۾ پھرين پھرين نفاق جي جيڪا باھہ ڀڙڪي، ۽ جنھن باھہ پوءِ وڌي ساريءَ سنڌ جي سون ورهين جي شاندار تاريخ، روايتي پريم، مثالي تھذيب، بلڪ ماڻهپي کي بہ ڀسم ڪري ڇڏيو، تنھن باھہ جي پھرين چڻنگ سکر ۾ دُکي. شروعات 1929 -30ع ۾ ٿي، پوءِ ڏھہ سال دکندي رهي. آخر 1940ع ۾، منزلگاھہ مسجد واري سوال تي ڀڙڪو کائي اٿي، ۽ هزارن منھين انساني حياتين ۽ ڪروڙين رپين جي جائداد کي ساڙي ٻاري وڃي ٻاهر پئي.
1930ع واري هندو- مسلم فساد جي سلسلي ۾ ڪن تنگدل هندو مھاسڀاين مسلمانن خلاف ڪوڙا فوجداري ڪيس داخل ڪيا. جيڪو بہ چرندڙ پرندڙ، قومي ڪم ۾ مسلمانن جي خدمت ڪندڙ مسلمان ڏٺائون، تنھن کي جيل ۾ وجهائڻ جي ڪوشش ڪيائون. منھنجي پريس (”سنڌ زميندار“) جو مئنيجر، مرحوم نظر علي خان بہ سندن زد ۾ اچي ويو. مرحوم کان ٻيو ڪجهہ ٿي سگهي يا نہ، پر هندو - مسلم سوال تي تقرير ضرور ڪندو هو، ۽ سا بہ وڏي گرجدار آواز ۾، جيڪا هندو مھاسڀائي مھاشين جي ڪنن کي ڏاڍي ڳوري لڳندي هئي. مٿس ڪيس داخل ٿيو، ۽ الزام هي آيس تہ فساد واري ڏينھن، جنرل پوسٽ آفيس جي ٻاهران کلئي ميدان ۾، هن صاحب، ڀائي چوئٿرام جي پيٽ ۾ آر لنگهائي سندس پران پورا ڪرائي ڇڏيا. اهو قصو هو سڄو ڪوڙو، نظر علي خان، ۽ ڪنھن جو ساھہ وٺي؟ امير جان باورچي ڪڪڙ جو ٻچو وٺي ايندو هو تہ ان جي ذبح ٿيڻ بہ مرحوم اکين سان ڏسي ڪو نہ سگهندو هو. بھرحال، ڪيس داخل ٿي ويو ۽ ڪراچيءَ کان آيل سي. آءِ. ڊي. عملدارن سختيءَ سان جاچ شروع ڪري ڏني. نظرعلي خان جي پريشاني ڏسڻ جي قابل هئي.
اصل حقيقت هيءَ هئي تہ فساد واري ڏينھن آءٌ ۽ نظر علي خان مورڳو سکر هئاسون ئي ڪو نہ، اڳينءَ شام جو اسين ٻيئي ريل ۾ چڙهي لاڙڪاڻي هليا ويا هئاسون. پنھنجي غير حاضريءَ کي ثابت ڪرڻ لاءِ شاهد ڪٿان آڻيون، ۽ سي بہ غير مسلم، ڇو تہ ان وقت جي فضا اندر مسلمان ملزم جي فائدي ۾ مسلمان شاهد جي شاهدي خود بخود ڪوڙي سمجهي ٿي ويئي، ۽ تنھن ڪري بيڪار هئي، هينئر هندو شاهد اچن ڪٿان؟ شاهدي ڪيتريقدر بہ سچي ڇو نہ هجي، پر ڪھڙي هندوءَ کي مجال هئي جو پنھنجي جاتيءَ جي فائدي، پاليسيءَ ۽ آگيا خلاف لبڪشائي ڪري سگهي؟
جنھن ڏينھن اسين لاڙڪاڻي روانا ٿي رهيا هئاسون، مسٽر ماکيجاڻي اسان کي ڇڏڻ لاءِ ريلوي اسٽيشن تائين آيو هو، ۽ جيستائين ٽرين ڇٽي هلي، هو پليٽفارم تي موجود هو. ڪيس داخل ٿيڻ بعد ضرورت محسوس ٿي تہ مسٽر ماکيجاڻي اها شاهدي اچي پوليس اڳيان ڏئي. پر ماکيجاڻي هندو هو، ۽ مسٽر نظر علي خان جي نظر ۾ ڪٽي قسم جو، ڇو تہ ساڻس گفتگو جي دوران هو صاحب هميشہ هندو ڌرم جي اصولن جي چڱائيءَ جو شرح ۽ بيان ڏاڍي زور سان ڪندو رهندو هو. اهو سچ هو تہ ماکيجاڻيءَ جو پنھنجي ڌرم سان ڳوڙهو پريم هو، سندس ايمان هو تہ هندو ڌرم ۽ ڌرمي ريتن رسمن ۾ اهڙي ڪا بہ شي ڪا نہ هئي، جنھن جو بنياد عقل ۽ انسانذات جي فائدي تي رکيل نہ هجي.
مسٽر نظر عليءَ جي نااميديءَ جي باوجود، مون وڃي ماکيجاڻيءَ سان سندس شاهديءَ جي ڳالھہ ڪڍي. ٻڌندي ئي تيار ٿي بيھي رهيو. چيائين:
”آءٌ سچ چوڻ کان ڪڏهن ڪو نہ پوئتي پوندس!“
”پر ان مان هندو قوم ۾ تنھنجي خلاف ڏاڍي ناراضگي ڦھلبي.“
”سچ تہ بيٺو نچ!“
”تنھنجي پتا منع ڪئي تہ پوءِ؟“
”منھنجو پتا سچو هندو آهي. پنھنجي پٽ کي ڪوڙ ڳالھائڻ تي هرگز ڪمپيل(مجبور) نہ ڪندو.“
”جيڪڏهن جنرل لئبرري ڪاميٽيءَ جي ”ڪافرن“ توکي نوڪريءَ مان ڪڍي ڇڏيو تہ پوءِ؟“
”مسٽر راشدي، اهائي تہ زور آوري پيا ڪريو. ڪافر ڪنھن کي نہ چئجي. ڪافر ڪو بہ ڪو نہ آهي. سڀ ڌڻيءَ جا ٻانھا آهن. ڌڻي چڱو، تہ ٻانھا بہ چڱا. نوڪري کسيندا تہ ڇا ڪري وجهندا؟ رزق جي جوابداري انھيءَ مالڪ تي آهي. جنھن پيدا ڪيو آهي، تہ نپائيندو بہ اهو.“
ان کان پوءِ هڪ ڊگهي تقرير ڪيائين، جنھن جي دوران ۾ سکمني صاحب ۽ ٻين هندو پستڪن جا بيشمار ٽڪرا بطور ثبوت جي پيش ڪندو ويو.
آخر انڪوائري آفيسر اڳيان اچي شاهدي ڏنائين، ۽ مسٽر نظر علي خان جي جان ڇٽي.
سرڳواسيءَ جي سادگيءَ ۽ اسان سندس دوستن جي پرڪاريءَ جو هڪ واقعو ٻڌو.
آءٌ مٿي لکي چڪو آهيان تہ هو صاحب ڌاريءَ عورت جي پاڇي کان بہ بيزار هوندو هو. هڪ دفعي اچي اسان کي شرارت سجهي.
مون چيومانس: ”فلاڻي ڇوڪري توتي ڇڪن ٿي پيئي آهي. تون کيس ڪو منھن ڪو نہ ٿو ڏين. پرماتما وٽ ڪھڙو جواب ڏيندين؟“
پرماتما جو نالو ٻڌي ڏڪي ويو، ۽ چيائين: ”پر پرماتما جي ئي آگيا آهي تہ پنھنجيءَ ڌرم پتنيءَ سان سچا رهو!“
”جيڪڏهن پرماتما جي اها مرضي هجي ها تہ پوءِ توکي اهڙو حسن ڇو ڏئي ها، جيڪو هر ڏسندڙ ڇوڪريءَ کي ساڙيندو ٻاريندو رهي ٿو؟ قادر جو ڪو بہ ڪم چڱي مطلب کان خالي نٿو ٿئي.“
سندس ظاهري صورت معموليءَ کان بہ ٿورو گهٽ هوندي هئي، پر اسان جي يقين ڏيارڻ تي خاطري ٿي ويئي هيس تہ پاڻ واقعي حسين آهي. مٿيون جملو ٻڌي، پنھنجي ڪرسيءَ تي کڙو ٿي ويھندو. پتلون جي ڪريز ۽ ٽاءِ کي درست ڪري، منھن تمام ڳنڀير بڻائي، چوڻ لڳندو:
”مسٽر راشدي، مان اوهان جي راءِ ڪو نہ ٿو ريٽيان، پر انھن ڪمن ڪرڻ سان تہ مورڳو ڌرم ڀرشٽ ٿي ويندو.“
”ڌرم عشق آهي، ۽ عشق ڌرم آهي. دل ۾ عشق ۽ عشق جو درد نہ هوندو تہ ڇڙيءَ جسماني تپسيا سان ڌرم ڪھڙيءَ طرح درست ڪري سگهبو؟“
”اسان جي پستڪن ۾ بہ اهو ئي لکيل آهي. پر ماڻھو عشق تہ پنھنجي ڌرم پتنيءَ سان بہ ڪري سگهي ٿو؟“
”اهو تہ ٿيو تنھنجي عشق جو نمونو، جو اصولاً بلڪل صحيح آهي، پر هن غريب ڇوڪريءَ کي جو اچي لڳو آهي عشق، تنھن جو علاج ڪھڙو ٿيندو؟ جي هوءَ ِان عشق ۾ مورڳو مري وڃي تہ پوءِ ان جو بنبال ڪنھن تي پوندو؟....پوءِ تہ ڄڻ تون خوني ٿي پئين! ۽ اوهان جي شاسترن ۾ تہ شايد اهو بہ لکيل آهي تہ جيوَ هتيا نہ ڪجي!“
”مون کي پڻ اهو ويچار ٿئي ٿو. جڏهن کان اوهان ڳالھہ ٻڌائي آهي، پورو روٽيءَ ٽڪر بہ ڪو نہ ٿو وڻيم. جيڪڏهن اوهين چئو تہ مان پنھنجي ڌرم پتنيءَ سان بہ صلاح ڪريان! نيٺ زالون زالن جو کاڄ آهن، مانَ ڪو گر ٻڌائي؟”
“تنھنجي مت ته، ديوان صاحب، ويئي آهي بنھہ مارجي. جي مائيءَ کي وڃي اها خبر ٻڌائيندين ۽ کانئس مشورو ۽ موڪل وٺندين، تہ موڪل موڪل جي جاءِ تي، توکي بہ موچڙا هڻي گهرکان ٻاهر ڀڄائي ڇڏيندي، ۽ تنھنجي پتا کي بہ وڃي خبر ٻڌائيندي. ساڳئي وقت، اسان، تنھنجي سچن دوستن جي ريپوٽيشن پڻ خواھہ مخواھہ خاڪ ۾ ملي ويندي!“
اسان جو هڪ ٻيو دوست هوندو هو – ”ريمنگٽن“ ٽائپ رائٽر جو مقامي ايجنٽ، مسٽر ٽينڊن. اصل يو. پيءَ جو رهاڪو هو، سخت تيزفهم پر بيرحم، تنھن ان فرضي ڇوڪريءَ جي نالي ۾ هڪ درد ڀريو خط جرئت ڪري مسٽر ماکيجاڻيءَ جي ائڊريس تي ٽپال ۾ وجهي ڇڏيو. ان خط ۾ اظھار محبت بعد اهو بہ دڙڪو ڏنل هو تہ ”جيڪڏهن فلاڻي ڏينھن، فلاڻيءَ جاءِ تي تون اچي مون سان نہ ملندين تہ آءٌ سڌو روهڙيءَ واريءَ پل تان وڃي پاڻ درياھہ ۾ اڇلائينديس ۽ آپگهات ڪنديس! مرڻ کان اڳ هڪ خط تنھنجي پتا ڏانھن ۽ ٻيو تنھنجيءَ زال ڏانھن بہ روانو ڪري ڇڏينديس، جنھن ۾ لکيل هوندو تہ تون منھنجي ڌرم ڀرشقٽ ڪرڻ بعد مون ساڻ پنھنجا واعدا نہ پاڙيا، تنھنڪري آءٌ دنيا ڇڏيو ٿي وڃان!“
هڪ روز منجهند جو پري کان ڏسان تہ مسٽر ماکيجاڻي ڀڳو ٿو اچي. ڊنل، گهٻرايل، پگهر ۾ ڀريل - اچڻ سان آرام ڪرسيءَ تي ڊهي پيو ۽ منھن تي رومال وجهي روئڻ شروع ڪري ڏنائين. آءٌ حيران، پريشان، تہ آخر ڪھڙي مصيبت اوچتو مٿانس نازل ٿي آهي. اڃا صبح جو تہ وٽانس ٿي آيو هوس. ٽينڊن جي شرارت جو اوستائين مون کي ڪو پتو ڪو نہ هو.
حڪم ڪيائين: ”ماڻھو ٻاهر ڪڍ!“ تعميل ڪيم. ايتري ۾ ٽينڊن جو سندس پيرو کنيو ٿي وتيو، سو بہ اچي مٿان سھڙيو. مون ماکيجاڻيءَ کان پڇيو تہ حڪم هجي تہ ٽينڊن کي بہ ٻاهر ڪڍان؟ چيائين، ”نہ نہ، ٽينڊن تہ پنھنجو ڍولڻ ياڙ آهي، عقل بہ گهڻو اٿس، ان جي ِبرين (Brian) جو فائدو وٺڻو آهي!“
ٻيو حڪم ٿيو: ”در بند ڪراءِ!“ در بند ٿيا.
درين جا طاق ڏياري ڇڏ!“ اٿي طاق ڏنم.
”بجليءَ جي پکي جي چيئون - چيئون بند ڪر! ڊسٽرب ڪندو!“ پکو بند ٿيو.
ان کان پوءِ، خط کيسي مان ڪڍي مون کي ڏنائين. هيڏانھن مون خط پڙهڻ شروع ڪيو، ۽ هوڏانھن ماکيجاڻيءَ جي اکين مان ڳوڙها ڳڙڻ لڳا: اکيون مٿي کڻي، مون ڏانھن ڏسي، ڳوڙهن جي لڙي ڌرتيءَ تائين پڄائي، وري اکيون بند ڪري، ڪنڌ هيٺ لاڙي، گوڏن تي پيو هٿ هڻي. هوڏانھن ٽينڊن، خط سڃاڻي، تير نشان تي پوندو ڏسي، پنھنجو منھن ڪومائي، سر تاپا سوال جي صورت بڻجي ويھي رهيو. خط ڏسندي ئي آءٌ سمجهي ويس تہ اها حرڪت ڪنھن جي آهي.
پاڻ پڙهي، خط ٽينڊن کي ڏنم، ٽينڊن خط جا پھريان ٻہ جملا ڏسندي ئي زور سان اڇنگار ڪئي. هيڏانھن ماکيجاڻي اڇنگار ڪڍي، هوڏانھن ٽينڊن اٿي ٻانھون وڌايون، ۽ هيڏانھن ماکيجاڻيءَ وڌي ٻانھون ڊگهيون ڪيون.....ٻئي ڀاڪرين پئجي ويا، ۽ اڇنگارون ڏيئي روئڻ لڳا! ٽينڊن ڌرتيءَ تي ِڪري پيو ۽ پنھنجي ٻکَ ۾ ماکيجاڻيءَ کي بہ هيٺ کڻيو ويو. هينئر ڏسان تہ ٽينڊن ۽ ماکيجاڻي، ٻئي پيا ڌرتيءَ تي ڦٿڪن!
گهڙيءَ کان پوءِ ٽينڊن کڻي اکيون ٻوٽيون، ڄڻ تہ بيھوش ٿي ويو آهي. سندس واتان روڄ جو آواز بند ٿي ويل ڏسي، ماکيجاڻيءَ ڪرَ کڻي ڏانھنس نھاريو. اڳئين کان وڌيڪ زور سان اڇنگار ڏيئي، دانھن ڪيائين: “تون اڃا ويٺو ڏسين! ويچاڙي کي ڏندڻ پئجي ويا آهن! پاڻيءَ لوٽو کڻ، منھن تي وجهينس ۽ ڏندڻ ڀڃينس!“
مون کي اهي ِانسٽرڪشن ڏيئي، پاڻ وري اکيون ٻوٽي رودن ۾ مشغول ٿي ويو.
هينئر جي آءٌ ِکلان ٿو تہ ماکيجاڻيءَ جي دل کي صدمو رسي ٿو. جيڪڏهن اصلي حقيقت ظاهر ڪريان ٿو تہ گاهي اعتبار نہ ڪندو. ظالم ٽينڊن توڙ جي سٽي هئي، لاچار، اٿي پاڻي ڀري آيس، ۽ ڏندڻ ڀڃڻ لاءِ نظر علي خان مرحوم جي کٿل ٽوٿ برش جي ڏانڊي هٿ ڪيم. پاڻيءَ جو لوٽو کڻي ٽينڊن جي منھن ۽ ڪپڙن تي نايم. تڏهن بہ سندس ڇند قائم! آخر برش جي ڏاٽي زور سان وٺي وات ۾ لنگهائيمانس اکيون پٽي، اشارو ڪيائين تہ ”ان کان بچاءِ!“ ٻن - ٽن منٽن کان پوءِ، پاسو ورائي، ماکيجاڻيءَ ڏانھن نھاريائين. ماکيجاڻي هر اکيون کولي ۽ هر بند ڪري - ٻنھي حالتن ۾ سندس سڏڪا چالو! ٽينڊن هٿ ڊگهو ڪري پاڻيءَ جو ٻيو ڀريل لوٽو مون کان ورتو، ۽ وٺي ماکيجاڻيءَ جي مٿي ۽ جسم تي اڇلايائين. مون کي هڪل ڪيائين: ”ماکيجاڻيءَ تي اڃا بہ پاڻي وجهہ، مبادا سندس هارٽ فيل ٿي وڃي!“ مون ٻيو لوٽو ڀري آڻي ڏنس. وري بہ ماکيجاڻيءَ تي وڌائين. غرض تہ پاڻيءَ ۽ گپ ۾ ٻنھي جا سوٽ ڀرجي ڇوڙو ٿي پيا. سندن پنھنجن منھن ۽ مٿن جو حال تہ ان کان بہ ابتر هو.
اڌ - مني ڪلاڪ بعد ٽينڊن پاڻ بہ اٿيو، ۽ ماکيجاڻيءَ کي بہ اٿاري، سڌو ڪري وري آرام ڪرسيءَ تي ويھاريائين. مون کي چيائين: ”آءٌ هاڻ گهر ڪو نہ ويندس. منھنجي زال ۽ ڀاتي ڇا چوندا تہ ڪٿان آءٌ سوٽ ۽ پنھنجو مٿو خراب ڪرائي آيو آهيان! مون کان ڪوڙو جواب ڏنو ڪو نہ ٿيندو. جي سچي ڳالھہ ٻڌائيندس تہ منھنجي دوست جي بدنامي ٿيندي. خدانخواسته، سڀاڻي جيڪڏهن اها ڇوڪري وڃي آپگهات ڪري ۽ پوليس - جانچ شروع ٿئي، تہ هيءُ واقعو اسان کي ملزم ثابت ڪرڻ لاءِ بلڪل ڪافي ٿيندو!“
مسٽر ماکيجاڻيءَ بہ فرمايو: ”ڪوائٽ رائٽ! پوءِ تہ ”سِٽوئيشن“ سچ پچ ”ڊپليڪيٽ“ ٿي پوندي!“
قصو ڪوتاھہ - ٽينڊن ماکيجاڻيءَ کي وٺي وڃي اندرينءَ ڪوٺي ۾ ويٺو. پنھنجو بہ سوٽ لاٿائين، ماکيجاڻيءَ جو سوٽ بہ لھرايائين. اهي کڻي وڃي مون وڌا سڪڻا. پاڻ انگوشا ٻڌي ويھي رهيا. مون ٽينڊن کي پاسي ڪري چيو تہ ”خدارا هاڻي وڌيڪ بدمعاشي بند ڪر، نہ تہ ماکيجاڻي غريب جو خون ڳچيءَ ۾ پئجي ويندو!“
”هائو، پر پھرين شربت، ماني، ميوو آلو ۽ سڪو کاراءِ - ورنہ رات تائين ماکيجاڻيءَ کي ِهت ويھاري ويٺو هوندس! ٻي ڳالھہ تہ کانئس بک هڙتال بہ ڪرائيندس، تہ جيئن سندس عاشق ڇوڪريءَ جي دل ڀڄي پوي ۽ پنھنجو ضد ڇڏي ڏئي... پوءِ تہ تنھنجو ماکيجاڻي سچ پچ مري ويندو!“
مجبوريءَ وچان، جا بہ شي طلب ڪيائين، سا آڻي موجود ڪيم. کائي ِپي، سوٽ سڪائي، نئين استري ڪرائي، روانو ٿيڻ لڳو. وڃڻ کان اڳ مشورو ڏيئي ويو تہ ”ڇوڪريءَ جي ڏسيل جاءِ تي ماکيجاڻيءَ پاران راشدي وڃي، ۽ وڃي ڇوڪريءَ کي سمجهائي ان ارادي تان باز آڻي.“
ان وقت تہ مسٽر ماکيجاڻي بہ هليو ويو، پر اڌ ڪلاڪ کان پوءِ وري واپس آيو. ڪنڊ ۾ وٺي وڃي چيائين: ”گهر پھتس تہ هڪ پائنٽ ويچار ۾ آيم. چيم تہ ڊوڙي وڃي پنھنجي ڀاءُ جي ڪن تي وجهي اچان؟“
”چڱو ٿيو جو آيا. فقط پائنٽ ٻڌايو!“
”ڇوڪڙيءَ کي هيءَ ايڪسپلين ڪندا تہ مسٽر ماکيجاڻي اڳ ۾ ئي پرڻيل آهي!“
موٽي اچي آءٌ ميز تي ويٺس. پر گهڙي نہ گذري تہ ماکيجاڻي وري موجود -
”خير تہ آهي ؟“
”ون مور پائنٽ!“
”ڇوڪڙيءَ کي ڀل هيئن بہ ٻڌائيندا تہ مسٽر ماکيجاڻي جا ويچار هينئر برهمچاڙ پاسي پيا هلن!“
مسٽر ماکيجاڻيءَ جي اها اچ ۽ وڃ، آنڌ ۽ مانڌ ڏسي، آءٌ در بند ڪري ويھي رهيس. ان کان پوءِ بہ هڪ دفعو هو صاحب موٽي آيو، پر نوڪر واتان اهو ٻڌي تہ آءٌ ٻاهر نڪري ويو آهيان، واپس هليو ويو.
آخر فرضي ڇوڪريءَ واري فرضي خط ۾ مقرر ڪيل تاريخ ۽ وقت تي، گهڙيءَ - سوا لاءِ، ٻاهران ڦيرو کائي، اچي مسٽر ماکيجاڻيءَ سان مليس ۽ کيس تسلي ڏنم تہ ڇوڪريءَ کي سمجهائي پرجهائي، باز آڻي ڇڏيم: ”برهمچار جي امڪان جي خبر ٻڌي تہ ڇوڪري بنھہ ڀڄي ويئي!“
پاڻ فرمايائين: ”مسٽر راشدي، اوهين ويچار ڪري ڏسو، ڇوڪريءَ کي پوتر لوِ(Love) ڪا نہ هئي! ”ڪام“ جو پاڇو پيل هوس. تنھنڪري ئي برهمچاڙ جو ٻڌي ڀڄي ويئي! اڄوڪيون گهڻيون ڪاليجي ڪنيائون آهن ئي ”ڪام“ جي ڪڍ. ۽ ڪام جي ڇو نہ ڪڍ هونديون؟ صبح ويل کائن بيدا، منجهند جو واپرائن ماس، ۽ رات جو ڏسن ناٽڪ!“
ان فتح عظيم جي خوشيءَ ۾، مسٽر ماکيجاڻي اسان ٻن - چئن ساٿين کي ٿلھي واري ريسٽورانٽ تي وٺي وڃي پارٽي کارائي. پارٽيءَ ۾ ٽينڊن بلڪل بيدرديءَ سان کاڌو، ۽ مرڻ جيئڻ جي ڪا نہ ڪيائين. آخر تہ بل غريب ماکيجاڻيءَ کي ئي ڀرڻو ٿي پيو!
افسوس اهو آهي تہ ان ڏينھن، گفتگو هلندي، ٽينڊن ۽ مسٽر ماکيجاڻيءَ جي وچ ۾ تلخي پيدا ٿي پيئي.
ٽينڊن، گذريل واقعي تي آخري رائزني ڪندي چئي ويٺو تہ “ڇوڪري تہ هئي ڪام جي پوڄارڻ، پر مسٽر ماکيجاڻي بہ ماکيجاڻي نہ آهي: عشق ۽ محبت جي معاملي ۾ جنھن طرح هو ”بنگل“ ڪري ٿو، ان مان ظاهر آهي تہ هو ماکيجاڻي نہ، پر ”مکي کاِني“ (يعني مکيون کائيندڙ) آهي!“
”مکي کاني؟ نان سينس! شٽ اپ! واٽ آر يو ٽاڪنگ؟ يو آر انسلٽنگ مي!“(1)
ماکيجاڻي صاحب غصي ۾ بلڪل پيلو ٿي ويو، ۽ ان ڏينھن کان پوءِ وري ڪڏهن بہ ٽينڊن جي ويجهو نہ ويو. مون گهڻي ڪوشش ڪئي تہ ٻنھي ۾ وري صلح ڪرايان، پر مسٽر ماکيجاڻي پنھنجي ضد تي قائم رهيو.
هندو ڌرم جي چڱاين ٻڌائيندي مسٽر ماکيجاڻي ڍاپندو ئي ڪو نہ هو. هڪ لڱا نظر علي خان ۽ منھنجي اڳيان وياکياڻ ڏنائين. صحت بابت هندو ڌرم جا اصول - ان سلسلي ۾ ٻڌايائين تہ شاسترن ۾ لکيل آهي تہ سنان وقت ماڻھوءَ کي سرينھن يا ڄانڀي جي تيل جي آڱر ڀري، جسم جي هر سوراخ ۾ ڦيرائي ڇڏڻ گهرجي.
نظر علي خان مرحوم کي پنھنجيءَ صحت جو هر وقت خيال رهندو هو، تنھنڪري مفت ۾ جيڪا بہ دوا يا ڪو سستو ۽ سولو ڏس ملندو هوس تہ هڪدم پاڻ تي آزمائي ڏسندو هو. تنھن صاحب ماکيجاڻيءَ وارو ڏس ٻڌي ڪو دل ۾ رکي ڇڏيو هو. بواسير جي شڪايت اڳ ۾ ئي هيس. ٻئي ڏينھن صبح جو غسلخاني ۾ ويو. گهڙيءَ کن کان پوءِ غسلخاني مان دانھون اچڻ لڳيون، پر تمام زور سان، ڊوڙي غسلخاني ڏانھن ويس.
”آغا، خير تہ آهي؟ ڇا ٿي پيو؟ در تہ کول!“
”ظالم! ڀڄي وڃ! تون بہ ظالم، تنھنجا يار بہ ظالم!“
”پر آغا! غسلخاني اندر اسان توسان ڪھڙو ظلم ڪيو؟“
”ڪھڙو ظلم ڪيو! خدا جي مار پوي توتي ۽ ماکيجاڻيءَ تي، مون سان ناحق ڪري ڇڏيوَ!“
ان کان پوءِ ٻيو اڌ ڪلاڪ کن بہ دانھون ۽ گاريون غسلخاني منجهان اينديون رهيون. نيٺ آغا صاحب گوڏ ٻڌي، ٿاٻڙندو ڦٿڪندو، اچي کٽ تي ڪري پيو. سو بہ اهڙيءَ طرح، جو منھن هيٺ ۽ پٺ مٿان.
معلوم ٿيو تہ آغا صاحب غسل بعد، هندو شاسترن ۽ مسٽر ماکيجاڻيءَ جي وياکياڻ تي عمل ڪندي، ڄانڀي جي تيل مان آڱر ڀري استعمال ڪرڻ فرمائي هئي! تيل وڃي لڳو هوس موڪن تي، جن جي سڙڻ ۽ ڪڙهڻ ڪري اها قيامت کڙي ٿي هئي. برابر ٽي - چار ڏينھن آٰغا کٽ تي ڦڙھہ ٿيو پيو هو، ۽ مکڻ استعمال ڪندو ٿي رهيو.
آغا جي غصي جو اهو حال ڏسي، مون مسٽر ماکيجاڻيءَ کي بروقت اطلاع ڪري ڇڏيو تہ ”آغا سان ائڪسيڊنٽ ٿي پيو آهي. مبادا اوهان سان ڪو متڀيد ٿي پويس، تنھنڪري ٻئي اطلاع تائين پريس ڏانھن اچڻ جي تڪليف نہ فرمائجو!“