ڊکڻ
ڳڙهي ياسين تعلقي جا ڊکڻ، ذات جا ڊکڻ هئا، پر ڏات وگهي نہ پاڻ کي پر ڊکڻ اکر کي بہ باعث عزت بڻائي ڇڏيائون.
رتيديري کان ڳڙهي ياسين ويندي، رستي تي ٻہ شھر اچن ٿا، بڊو ۽ عبدالرحيم خان ڊکڻ جو ڳوٺ. اهي ٻيئي ڳوٺ مردم خيز ثابت ٿيا.
ملا محمد عثمان، اسان کان اڳ ٿي گذريو. منھنجو استاد حضرت مولانا محمد سومر عليہ الرحمة چوندو هو تہ محمد عثمان وڏو عقلمند، دور انديش ۽ پرهيزگار شخص هو. سندس ڪمال اهو هو تہ توڙي جو پاڻ ملا قسم جو ماڻھو هو، ۽ ان زماني ۾ ان قسم جي ماڻھن کي انگريزي علم ۽ تھذيب کان سخت نفرت هوندي هئي، پر ايندڙ وقت جي تقاضائن کي اڳواٽ محسوس ڪري، هن پنھنجن چئن ئي پٽن کي اعليٰ قسم جي انگريزي تعليم ڏياري. چئن مان ٻہ ايم.اي.ايل. ايل. بي.، ۽ ٻہ بي. اي. ايل. ايل. بي. ٿيا.
سندس وڏو فرزند، مرحوم غلام مصطفيٰ خان عيساڻي، ڊپٽي ڪليڪٽر بڻيو، ۽ مون کيس گهڻو ڏٺو. سندس ٻئي نمبر فرزند، غلام صديق خان مرحوم، پڻ ڊپٽي ڪليڪٽر ٿي رٽائر ڪيو.
اهي ٻيئي انسان، پنھنجي پنھنجي نوع ۾، عجب طبيعتن جا مالڪ ٿي گذريا. خوشقسمتيءَ سان، منھنجو واسطو ٻنھي صاحبن سان پيو.
غلام مصطفيٰ خان جون خصوصيتون ٻڌو:
انھن ڏينھن ۾ هر هڪ ديسي علمدار وقت ۽ عھدي جو فائدو وٺي، پاسو پلؤ لُٽي ڦري، پنھنجا گهر پئي ٺاهيا، مگر غلام مصطفيٰ خان کي شوق هو تہ پنھنجو گهر ڊاهي ۽ پنھنجي وجود کي تڪليف ۾ وجهي، ٻين جا گهر اڏيندو رهي. شال نہ ڪو سوالي وٽس لنگهي اچي - گهر خواھہ دفقرِ، ٻيئي بنھہ مٿي تي کڻي بيھي رهندو. پاڻ وٽ ڪم هوندس تہ جيستائين سندس آفيس جي منشين اهو ڪم پورو ڪري نہ ڏنو آهي، اوستائين مٿن لٺ پئي وسندي ۽ سارو دفتر ٿرٿلي ۾ هوندو. وڃڻ کان اڳ، ڪم واري ماڻھوءَ کي ماني بہ کارائيندو - البت پڊنگ جي جاءِ تي سندس حق ۾ ٻہ - چار اُگرا اکر ضروري چئي ڇڏيندو. سواليءَ جو ڪم جيڪڏهن ڪنھن ٻئي عملدار ۾ هوندو تہ غلام مصطفيٰ خان کان پنھنجو ڪم بلڪل وسري ويندو. هڪدم ٽانگو سڏجي ايندو: وڏو ٽوپلو مٿي ۾ وجهي، لٺ هٿ ۾ کڻي وڃي واسطيدار آفيسر وٽ پھچندو، ۽ اوستائين سندس پچر نہ ڇڏيندو، جيستائين ان سواليءَ جي حاجت پوري ڪري نہ ڏني اٿس. ساڳيو ڪاروبار واٽ ويندي بہ چالو رهندو. مثلاً، هڪ ڏينھن سکر ۾ ٽانگي تي چڙهيو، مون سان ڪنھن طرف هلي رهيو هو. سکر جيل وٽان لنگهياسين تہ رستي تي هڪ واقف ڳوٺاڻي ٻروچ تي نظر پئجي ويس. ٽانگو روڪي، کانئس جيل ٻاهران رستي تي بيھڻ جو سبب پڇيائين. ٻروچ ٻڌايس تہ جيلر ۾ ڪم اٿم. ٻانھن کان ڇڪي چاڙهيائينس ٽانگي تي، ۽ ٽانگي واري کي حڪم ٿيو تہ هل جيل جي دروازي تي. جيل جي گيٽ ٻاهران بيھي. اندران جيلر کي سڏارايائين. جيلر اچي گيٽ جي ٻئي پاسي کان بيٺو. غلام مصطفيٰ خان سواليءَ جو ڪم ٻڌايس. جيلر ڪم ڪرڻ کان ڪجهہ قدر پاڻ ڪڍائڻ لڳو. اچي ويو غلام مصطفيٰ خان کي جوش- دروازي جي سيخن مان پنھنجو لڪڻ اندر لنگهائي، ان جو انگوڙو جيلر جي گردن ۾ وجهي، کيس زور سان پاڻ ڏانھن ڇڪڻ لڳو. اِن جسماني ڪارروائيءَ سان گڏ، زوردار گفتگو جي ذريعي، جيلر صاحب جو روحاني معالجو بہ ٿيندو رهيو. غرض تہ اوستائين جيلر جي ڳچيءَ مان انگوڙو نہ نڪتو، جيستائين هن ڪم ڪرڻ جو وعدو نہ ڪيو. هلڻ کان اڳ، کلندي، جيلر کان سندس هر هڪ گهر - ڀاتيءَ جي خير عافيت جو احوال بہ پڇي ورتائين.
هڪ دفعي، منھنجي ڪنھن ڪم جي سلسلي ۾، مون سان گڏجي ڀِرين واري مرحوم سيد مراد علي شاھہ ڏانھن هليو. ڀرين مان ڪم لاهي، ريل ۾ سوار ٿيڻ لاءِ، موٽي پڊ عيدن اسٽيشن طرف آياسون. گاڏي اڳ ۾ ئي پلئٽفارم تي اچي ويئي هئي، تنھنڪري ٻاهرئين ڦاٽڪ واري، گيٽ بند ڪري ڇڏيو هو. ٽانگو ڇڏي، پاڻ پنڌ پلئٽفارم طرف هلڻ لڳو. پلئٽفارم جي ڇيڙي تي آياسين تہ گاڏي ڇٽي هلي. پاڻ هڪل ڪري (ان هڪل ۾ ڪن اهڙن اکرن جي بہ آميزش هئي جن جي نوعيت متعلق پڙهندڙن کي پنھنجو دماغ استعمال ڪرڻو پوندو)، ڊرائيور کي حڪم ڪيائين تہ ”جهل گاڏي!“ ڊرائيور ڪنھن فيصلي تي پھچي، ان کان اڳ ئي، وک وڌائي، لڪڻ جو انگوڙو وڌائين ڊرائيور جي ٽَنگ ۾، ريل بيهجي ويئي. پاڻ ساري ريلوي اسٽاف تي غصي جو اظھار ڪندو، هلي ويٺو گاڏيءَ ۾، ۽ ان کان پوءِ ٽرين رواني ٿي روهڙيءَ طرف. اڳئينءَ اسٽيشن تي سوڊالمليٽ واري کي سڏ ٿيو. هڪ ئي ڍڪ ۾ ٻن ٻاٽلين پيئڻ بعد محسوس ٿيس تہ ٻاٽلين ۾ پوري برف ڪانہ هئي. ريلوي انتظام جي دوباره تعريف ٿيڻ لڳي! خوف وچان، سوڊالمليٽ واري ڀائيبند جون اکيون ٻاهر نڪري آيون. نيٺ، مون وچ ۾ پئي، ڊنل ڀائيءَ جي جان ڇڏائي.
هڪ وقت روهڙي ڊويزن جو ڊپٽي ڪليڪٽر مقرر ٿيو. سموريون غير آباد سرڪاري زمينون، ادنيٰ مالڪاڻي تي، آئي وئي ۾ ورهائي ڇڏيائين. سوين ماڻھو سکيا ستابا ٿي ويا. اهو حال ڏسي، سرڪار مورڳو زمينن ڏيڻ جا اختيار ڊپٽي ڪليڪٽرن کان کسي ورتا.
ٻئي وقت تحريڪ ٿي تہ زميندارن جي ٻارن کي تعليم ڏيارڻ لاءِ خاص ڪاليج کولجي ۽ ان لاءِ چندو گڏ ڪجي. غلام مصطفيٰ خان، پنھنجي تاريخي لڪڻ سان ليس ٿي، چندي گڏ ڪرڻ لاءِ نڪري پيو. ڪنھن کي مجال جو کيس خالي موٽائي! ٿوري ئي عرصي اندر مقرر ڪيل رقم گڏ ٿي ويئي. ان وچ ۾ سندس بدلي بمبئيءَ طرف ٿي. پٺيان ڪاليج ڪونہ کلي سگهيو، پر ان رقم ۽ شيخ قادر واري گڏ ڪيل چندي مان ڪراچيءَ اندر مسلمان شاگردن جي رهائش لاءِ هاسٽل تعمير ٿيو، جنھن کي پھرين ”ليسلي ولسن مسلم هاسٽل“ ۽ هينئر ”جناح هاسٽل“ سڏيو پيو وڃي.
عيساڻي ڀائرن جا ڪي خاص اصول هوندا هئا. جن سان دوستي رکيائون، انھن جي خدمت ۽ مدد ڪندي، پنھنجن هٿن ساڙڻ ۽ مفادن کي قربان ڪرڻ کان بہ پوئتي ڪين پوندا، پر جنھن بدبخت انسان سان پوَت نہ پين، اُن جي پاڇي کان بہ پري پيا ڀڄندا.
مرحوم غلام مصطفيٰ خان جي سرڪاري ملازمت بہ ان خصوصيت سبب ئي قبل از وقت ختم ٿي ويئي. پاڻ ٿاڻي ضلعي (بمبئي پريزيڊنسيءَ) ۾ ڊپٽي ڪليڪٽر هو. سنڌ ان زماني ۾ بمبئي پريزيڊنسيءَ سان لاڳو هوندي هئي. ڪيترا سنڌي عملدار مرحوم عيساڻيءَ جي ذريعي بمبئي سيڪريٽريٽ مان پنھنجي اضافي ۽ رڪارڊ وغيرہ متعلق پيا خبرون هٿ ڪندا هئا. عيساڻي صاحب جا دوست ڪثرت سان هوندا هئا، حتاڪ سيڪريٽريٽ جي ڪانفيڊنشل برانچ بہ سندس دسترس کان ٻاهر نہ هوندي هئي. جا بہ خبر کيس گهربي هئي، سا انھن دوستن ذريعي آسانيءَ سان معلوم ڪري سگهندو هو. ڪن بد باطن ماڻھن اها ڳالھہ وڃي سرڪار تائين پھچائي. چي، عيساڻي صاحب اهڙو ڄار پکيڙيو آهي جو سرڪار جو ڪو بہ مخفي ڪاغذ کانئس مخفي ڪو نہ ٿو رهي، ۽ هر ڪو سنڌي عملدار سندس معرفت پيو پنھنجي رڪارڊ متعلق خبرون گهرائي. هڪ اهڙي ئي بدباطن ماڻھوءَ کي ان ڪم تي رکيو ويو تہ هو غلام مصطفيٰ خان معرفت پنھنجي ڪانفيڊنشل رڪارڊ جي ڪاپي هٿ ڪري آڻي سرڪار وٽ پيش ڪري. اهو ماڻھو وڃي غلام مصطفيٰ خان کي چنبڙيو. غلام مصطفيٰ خان، حسب طبيعت، سندس چيو ڪو نہ موٽايو. هڪ دوست ذريعي سندس مخفي رڪارڊ جو اصلي نقل وٺي سندس سپرد ڪيائين. اهو نقل وڃي پھتو سرڪار وٽ. فيصلو ٿيو تہ سرڪاري رازن جي افشان ڪرڻ واري جرم هيٺ غلام مصطفيٰ خان جي نوڪري ختم.
جا ڳالھہ ان سلسلي ۾ خاص طرح سان ڏکوئيندڙ هئي، سا هيءَ تہ غلام مصطفيٰ خان پنھنجي عرصي ملازمت اندر هزارن ماڻھو جون مددون ڪيون هيون، ان حد تائين جو ڪو بہ سوالي وٽانئس خالي ڪونہ موٽيو، پر جڏهن خود مٿانئس وقت آيو، تڏهن انھن بدبختن مان ڪنھن هڪڙي شخص بہ ميدان ۾ نڪري سندس مدد ڪانہ ڪئي.
پاڻ بہ مرحوم سخت خوددار هوندو هو. نوڪريءَ مان خارج ٿي اچي گهر ويٺو ۽ زمينداري ڪم ڪرڻ لڳو، پر پنھنجي باري ۾ ڪنھن بہ دوست آشنا اڳيان هٿ نہ ڊگهيريائين!
غلام مصطفيٰ خان جو ٻيو نمبر ڀاءُ غلام صديق خان تہ قطعاً ﷲ لوڪ هو - وڏو عالم ۽ وڏو فلاسفر. پھرين بطور مختيارڪار جي ملازم ٿيو، ۽ ڪجهہ عرصي بعد ڊپٽي ڪليڪٽر ٿيو. ملازمت جي سلسلي ۾ ساري سنڌ ڦِريو. ڪڏهن دفتردار، ڪڏهن ڊپٽي ڪليڪٽر، ڪڏهن سٽي ماجسٽريٽ. مختصر دوست رکندو هو، پر جنھن کي دوست سڏيائين ان تي قربان هوندو هو. دوستيءَ جون جوابداريون سختيءَ سان محسوس ڪندو هو، تنھنڪري دوست اوترا ڪندو هو، جن متعلق اُهي جوابداريون نباهي سگهي. راءِ جو سخت هوندو هو، ڪنھن شخص لاءِ راءِ خراب ٿيس تہ هميشہ لاءِ خراب ئي رهندس. اُن راءِ جي بنا تي ڪو خاص نقصان بہ نہ پھچائيندس، ڇو تہ ڪنھن بہ انسان کي هٿ وٺي نقصان رسائڻ سندس فلسفي موجب گناھہ عظيم هو، پر نہ ساڻس دوستي رکندو ۽ نہ سندس ويجهو ئي پوندو.
ساري زندگي فلسفيانہ هيس. دنيا اندر ماڻھو مسافر آهي، تنھنڪري دنيا سان دل لائڻ جي معنيٰ آهي ذميواريون وڌائڻ، اطمينان قلب ختم ڪرڻ، ۽ قيمتي وقت ضايع ڪرڻ، ماڻھوءَ جي پنھنجي دنيا پنھنجي دل ۽ دماغ اندر آهي، تنھنڪري پنھنجو حال پاڻ سان ئي اورجي، پنھنجو ڏک پاڻ سان ئي ونڊجي. شيون اوتريون ڌارجن، جيتريون زنده رهڻ لاءِ سخت ضروري هجن، ۽ نہ ايتري انداز ۾ جو انھن جي حاصل ڪندي ۽ سنڀاليندي ماڻھو خود پريشانيءَ ۾ مبتلا رهي. مال ملڪيت جنجال آهي. اوترو هجڻ ڪافي آهي جو ماڻھوءَ کي انتھائي سادگيءَ سان زنده رهڻ خاطر نہ ڪنھن جي اڳيان هٿ ڊگهيرڻو پوي، نہ عزت نفس برباد ٿئي، ۽ نہ ڪنھن غلط ڪم ڪرڻ تي مجبور ٿيڻو پوي. وڏائي، تڪبر ۽ غرور بيوقوفيءَ جون علامتون آهن. دنيا ۾ ماڻھو مسافر آهي، پرڏيھيءَ ۽ مسافر کي مغروري ڪرڻ نہ جُڳائي.
پنھنجي حياتي ڪيئن گذاريائين، تنھن جو تفصيل ٻڌو.
عام لباس: مٿي تي پراڻو ٽوپلو، جسم تي سستي ڪپڙي جي قميص، ڳچيءَ ۾ سستي ٽائي، هيٺ تي گوڏن تائين خاڪي نِڪر، ڊگها جورابَ ۽ سستي ۾ سستو شوز. سرديءَ جي زماني ۾ اوني ڪوٽ، ۽ ڦٽل رنگ جي ڊگهي پتلون. منھنجي قياس موجب، ساريءَ حياتيءَ اندر ٻن - ٽن جوڙن ڪپڙن کان مٿي نہ چوڙيائين.
خوراڪ: سادو ڇِٽو ٻوڙ، ۽ ڪڻڪ جي اڻ مکيل ماني. ڀاڄي ملي تہ گوشت جي ويجهو نہ وڃبو.
رهائش: هڪ ڪھنہ سال ڪرسي پنھنجي ويھڻ لاءِ، ۽ ٻي هڪ - اڌ آئي وئي واسطي. سمهڻ لاءِ سنڌي کٽ، ڪتابن رکڻ لاءِ ٽپائي، لکڻ پڙهڻ لاءِ ميز جو ٽُڪر. نہ آرائش نہ زيبائش، نہ آرٽ نہ نمائش.
سواري هميشہ ڀاڙي جي ٽانگي ۾ ٿيندي - نہ موٽر، نہ گهوڙو، نہ اُٺ ڌارڻو. نوڪريءَ جي ڪم بعد جيترو وقت بچندس، سو ڪتابن ۽ اخبارن بلي هوندو. در بند ٿي ويندو، ملاقاتين لاءِ ”صاحب گهر موجود ڪونہ هوندو“. صحت کي بحال رکڻ لاءِ صبح شام ٻہ - چار ميل پنڌ ٿيندو، سو بہ ڪنھن ويرانيءَ طرف، جت ماڻھو منھن نہ پوي. پگهار مان سٺ - ستر رپيا پنھنجي خرچ لاءِ رکندو، باقي عزيزن خويشن، بيواھہ عورتن، يتيم ٻارن ۾ تقسيم ڪري ڇڏيندو. پنھنجي لاءِ رکيل سٺ - ستر رپين جو پڻ وڏو حصو ڪتابن خريد ڪرڻ تي خرچ ڪندو.
اوائل زندگيءَ ۾ شادي ڪيائين، جنھن مان پٽ ڄائس. گهرواريءَ جي ستت ئي فوت ٿي وڃڻ بعد، وري نہ شادي ڪيائين ۽ نہ دوباره گهرو زندگي ٺاهيائين. پٽ نوجوان ٿيس، جنھن شادي بہ ڪئي، پر عين جوانيءَ جي ڦوھہ ۾ هڪ حادثي وگهي فوت ٿي ويو. ماڻھن سمجهيو ٿي تہ ان صدمي وگهي غلام صديق خان ختم ٿي ويندو، مگر نہ پاڻ ختم ٿيو ۽ نہ سندس زندگيءَ جي روزاني پروگرام ۾ ڪو فرق آيو. بطور هڪ فلاسفر جي، ان پيالي کي خنده پيشانيءَ سان پِي وڃي مٿي چڙهيو.
رٽائر ڪرڻ کان پوءِ تہ ماڻھن سان تعلقات بنھہ ٽوڙي ڇڏيائين. سياري جا ڏينھن ڳوٺ بڊھہ ۾ رهندو هو، جت هڪ ماڙي ٺھرائي، ان جي مٿئين طبقي ۾ تنھا رهڻ، ڪتاب پڙهڻ، ۽ غور فڪر ڪرڻ لڳو. ڪنھن بہ ماڻھوءَ کي وٽس وڃڻ جي اجازت نہ هوندي هئي. وقت تي فقط نوڪر مانيءَ جو ٽڪر ڪُنڊ ۾ رکي ٻاهر نڪري ويندو هو، ۽ ڪجهہ وقت بعد وري اچي خالي ٿانوَ کڻي هليو ويندو هو. جاءِ جي ڇت پنجاھہ فوٽ ڊگهي هوندي هئي. صبح جو ”واڪ“ بہ اُن ڇت تي ٿيندو هو، جيئن هيٺ لهڻ سان ماڻھوءَ جي منھن پوڻو نہ پوي.
سانوڻ جي موسم ۾ ٺٽي ۾ رهندو هو. سندس هڪ وفادار ملازم هوندو هو، جنھن ساري عمر سندس خدمت ۾ گذاري هئي. ان جو گهر ٺٽي ۾ هو، ۽ پاڻ ان گهر ۾ وڃي رهندو هو. در اُت بہ بند هوندا. مھينن جا مھينا رهيو پيو هوندو، مگر خبر ڪنھن کي ڪانہ پوندي تہ ڪو عيساڻي صاحب آيل آهي. هڪ سال ٺٽي ۾ ٻوڏ آئي. سارو شھر پاڻيءَ هيٺ اچي ويو. جايون ڪِرڻ لڳيون. سرڪار ماڻھن کي شھر مان ڪڍي آڻي مڪليءَ تي رهايو. حد جي عملدارن عيساڻي صاحب جي رهائش لاءِ مڪليءَ تي خاص بندوبست ڪيو، پر پاڻ شھر مان ٻاهر نہ نڪتو. پاڻي جاءِ کي وڪوڙي ويو، تہ ڪتابَ کيسي ۾ وجهي، ويجهو هڪ وڻ تي چڙهي ويھي رهيو. گهڻي وقت بعد ۽ وڏي مشڪل سان کيس ان وڻ تان لاهي، پاڻيءَ مان ڪڍي آڻي سڪيءَ تي ويھاريائون.
انھن ڏينھن ۾ آءٌ روينيو وزير هوس. ٻڌم تہ عيساڻي ٺٽي، آيل آهي. سندس ڏسڻ لاءِ دل ۾ اڪير پيدا ٿي. ٺٽي پھچي، سندس رهائش واريءَ جاءِ ٻاهران وڃي بيٺس. در بند. گهڻائي سڏ واڪا ڪيم، پر ڪو بہ جواب ڪونہ آيو. نيٺ موٽر مان لھي دروازي جي چانئٺ تي چڙهي ويھي رهيس. ڪلاڪ - ٻہ گذريو، ان کان پوءِ مس مس دروازو کليو ۽ اندر وڃڻ جي اجازت ملي. مون کي ڏسندي، کلي چيائين: ”اڙي سائين، هي ڪھڙا ڪم پيا ڪريو. ڪاٿي اچي نڪتا آهيو. ڇو اهڙي تڪليف ڪئي اٿوَ؟“ ان کان پوءِ گفتگو جو سلسلو شروع ٿيو تہ ڪلاڪن جا ڪلاڪ پيو هلندو. پر اها ساري تقرير يڪطرفي هوندي، اڳلي کي وچ ۾ هڪ اکر چوڻ جو بہ وجهہ ڪونہ ملندو. گفتگو گهڻو ڪري سطحي هوندي - گذري ويل انگريزن جا واقعا، زميندارن جا قصا، وقتي حجالات جي اپٽار، وغيرہ وغيرہ. نہ پنھنجي فلسفيانہ کوجنا جا نتيجا ظاهر ڪندو، نہ پنھنجا نظريا ٻڌائيندو. خيال هوندو هوس تہ ماڻھن ۾ ايترو استعداد ئي ڪونہ آهي جو سندس دل جي رازن جا متحمل ٿي سگهن.
هڪ ڀيري مون کيس ڏاڍو تنگ ڪيو، ان لاءِ تہ ڪجهہ دل جا راز ٻڌائي. مون عرض ڪيو تہ ”هزارن ڪتابن پڙهڻ ۽ اڌ صديءَ تائين انساني حالات تي غور ڪرڻ بعد اوهين لازماً ڪن نتيجن تائين پھتا هوندا، جن جي ٻڌڻ کان سواءِ آءٌ اڄ بنھہ ڪونہ اٿندس.“ گهڻي ڪوشش ڪيائين تہ آءٌ ان ضد تان لھان، مگر آءٌ ڪونہ مڙيس. آخر مجبور ٿي پڇيائين.
”نيٺ اوهين ڇا ٿا معلوم ڪرڻ گهرو؟“
”ايتري غور ۽ فڪر بعد، انساني زندگيءَ متعلق ڪھڙيون مکيہ حقيقتون اوهان کي محسوس ۽ معلوم ٿيون؟“
”مون اهو ڏٺو تہ ماڻھو مرونءَ کان بدتر آهي. مرون مرندي مري ويندو، پر زندگيءَ ۽ فطرت جي معين اصولن تان ڪڏهن ڪونہ هٽندو. مقابلتاً، انسان ڪنھن بہ اصول جو پابند ڪونہ آهي. اوهان کي ڪڏهن بہ يقين رکڻ نہ گهرجي تہ کانئن ڪھڙي وقت تي ڪھڙي خرابي ۽ ڪھڙي بيھودگي واقع ٿئي ٿي. ٻي ڳالھہ جا مون ڏٺي، سا هيءَ تہ انسان جي اميد اڻکٽ آهي. بطور ماجسٽريٽ جي. پنھنجيءَ زندگيءَ اندر مون تقريباً پنج سؤ ماڻھو ڦاهيءَ تي چڙهندي ڏٺا. منجهانئن هر هڪ کي آخري گهڙيءَ تائين اها اميد هئي تہ ڪو نہ ڪو اهڙو واقعو ضرور ٿيندو، جنھنڪري هو ڦاسيءَ تان بچي ويندو. جيڪڏهن قدرت انسان جي دل کي اميد جي ايڏن خزانن سان مالا مال نہ ڪري ها تہ هوند انسان جي دل ڦاٽي پوي ها ۽ انسانذات جي اڪثريت جيئري رهي ئي ڪا نہ سگهي ها.
پنھنجي وزارت جي زماني ۾ مون کيس گهڻيون ئي منٿون ميڙيون ڪيون تہ هو وري ڪا سرڪاري مشغولي اختيار ڪري. توڙي جو پاڻ اصلي ملازمت جو مقرر عرصو پورو ڪري اڳ ۾ ئي پينشن وٺي چڪو هو، تنھن هوندي بہ آءٌ تيار هوس تہ کيس دوباره مقرر ڪري ڪليڪٽريءَ جي پايي جو ڪو عھدو ڏيان، جيئن مشغوليءَ سان گڏ سندس آمدنيءَ ۾ بہ ڪجهہ اضافو ٿئي. پر پاڻ ان ڳالھہ لاءِ تيار ڪونہ ٿيو. چي، “پنھنجي حياتيءَ جي ٽائيم ٽيبل ۾ وڌيڪ نوڪريءَ لاءِ وقت ڪونہ بچيل آهي. شيطان جي ڏر مان هڪ دفعي ٻاهر نڪري اچڻ بعد، ڪنھن جي دل گهرندي تہ ساڳئي ڏر ۾ وري گهڙي، دوباره شيطان جي غلاميءَ جو ڳٽ پنھنجي ڳچيءَ ۾ وجهي؟“
سندس مطالعو بلڪل وسيع هو. اخبارن جو اکر اکر پڙهندو. جو ٽڪرو دلچسپ نظر ايندس، سو ڪاٽي ڪتابن تي چنبڙائيندو. ڪتاب هر مھيني نوان نوان گهرائيندو رهندو. خاص طرح سان ٽن مضمونن سان ڪافي دلچسپي هوندي هيس:
(1) شيڪسپيئر جو ڪلام، (2) راڻي وڪٽوريا جي زندگي ۽ سندس تحريرون، (3) برٽش ارسٽو ڪرسي (British Aristocracy) جا حالات.
شيڪسپيئر کي سڀ کان وڏو مفڪر سمجهندو هو. چوندو هو تہ شيڪسپيئر جي ڪلام اندر ڪائنات جي هر راز جي ڪنجي موجود آهي. جنھن شخص شيڪسپيئر پڙهيو ۽ سمجهيو، ان کي ٻئي ڪنھن ڪتاب پڙهڻ يا معلومات جي ذريعي پٺيان وڃڻ جي ضرورت ڪانہ هجڻ گهرجي.
ستر سال جي عمر کي پھتو تہ ڪتاب وغيرہ. اڇلائي ڦٽا ڪيائين. چي، هاڻي موت اچڻ گهرجي، ڇو تہ ستر ورهين کان مٿي زندھہ رهڻ جي ضرورت ڪا نہ آهي. بيمار ٿيو تہ ڊاڪٽر وغيرہ کي پاڻ ڏيکارڻ کان نابري واري ويھي رهيو. عزيزن قريبن لاءِ مصيبت ٿي ويئي. گهڻيون ئي ڪوششون ڪيائون تہ زندگيءَ ۾ سندس دلچسپيءَ کي قائم رکن. پر بظاهر پاڻ بہ تندرست تنومند، مگر حياتيءَ جي معلومات قطعاً ڇڏي ڏنائين. سندس ڀاءَ، غلام مرتضيٰ خان، بڊھہ مان ڪڍي آڻي ڪراچيءَ رهايس. ٿورن ئي ڏينھن ۾ ڪري اکيون ٻوٽيائين. صبح جو خبر ملي تہ مسافر سفر ختم ڪري وڃي پنھنجيءَ آخريءَ منزل تي رسيو - انﷲ و انا اليہ راجعون. حياتي اهڙي صاف حالت ۾ گذاريائين، جيئن بلور جي شڪل.
ٽيھہ - پنجٽيھہ ورهيہ ماجسٽريٽ ٿي رهيو، پر هڪ ڀيرو بہ اها شڪايت نہ ڏنائين تہ سندس هٿان ڪنھن سان بي انصافي ٿي.
ساڳيو عرصو روينيو آفيسر بہ رهيو، مگر پئسو وٺڻ تہ درڪنار، ڪنھن جي ماني بہ نہ کاڌائين. رهڻيءَ ڪرڻيءَ جو انداز ايتريقدر سادو رکيائين، جيترو بنھہ جيئري رهڻ لاءِ ضروري هو.
پنھنجي پگهار جو وڏو حصو مخفي طرح حاجتمندن ۾ ورهائيندو رهيو، ۽ اها خبر ڪڏهن بہ نہ ظاهر ڪيائين تہ ڪنھن کي ڏيندو رهيو ۽ ڪيترو.
وقت سمورو حصول علم، غور و فڪر، ۽ پنھنجن رازن کي پاڻ سان اوريندي بسر ڪيائين. انسانذات سان اهڙو لاڳاپو ئي ڪو نہ رکيائين، جو ڪنھن بہ وقت انھن جي بيوفائين يا غمزن جو شڪار ٿيڻو پويس.
فرض سمورا نباهيائين - حڪومت جا، ماڻھن جا، عزيزن جا، دوستن جا. ڪنھن جو بہ پاءُ پاڻيءَ جو پاڻ ڏانھن رهڻ نہ ڏنائين.
خود داريءَ ۽ عزت نفس کي قائم رکندي، ڪنھن جي بہ اڳيان حاجتمند بڻجي نہ ويو. نہ اميد رکيائين، نہ مرادن جي منجڌار ۾ پنھنجي زندگيءَ جو ٻيڙو مبتلا ڪيائين. هڪ مختصر اصول تي هليو، ۽ اُهو هو:
”نامراديءَ جي نجهري، پيھي پس ﷲ!“
موت کي تڇ برابر نہ سمجهيائين. هن دنيا مان ائين ئي روانو ٿي ويو، جيئن ڊپٽي ڪليڪٽريءَ واري زماني ۾ هڪ هنڌان منزل پٽي ٻيءَ منزل طرف روانو ٿيندو رهندو هو.
ﷲ تعاليٰ بي نياز بادشاھہ آهي. وٽس اَگهي تہ پاءُ، نہ تہ مڻ بہ موٽيا وڃن. پر مون کي يقين آهي تہ غلام صديق خان جھڙو قلندر، حيات بعدالممات اندر، حورن جي هنج ۾ هوندو.
اها ٻي ڳالھہ آهي تہ جيئن خاڪي زندگيءَ اندر خاڪي حورن جي پاڇي کان بہ ڀڄندو رهيو، تيئن روحاني حورن جي همسائگيءَ کي نامنظور ڪيو هجيس!
* * *
ڊکڻ خاندان جو ٻيو مرڪز، جيئڻ مٿي ذڪر ڪيو اٿم، ڳوٺ عبدالرحيم ڊکڻ ۾ هو. اتي ٽي شخص ناميارا پيدا ٿيا.
غلام قادر خان مرحوم منھنجي وقت کان گهڻو اڳ گذاري ويو. ڏاڏو مرحوم بيان ڪندو هو تہ بطور دوست جي، غلام قادر پنھنجو مَٽ پاڻ هو- وفادار، وضعدار، ۽ باوقار هو. غلام قادر خان جو وڏو فرزند، خانبھادر شاهنواز خان مون بہ ڏٺو. مرداني حُسن ۾ سندس همپايي ٻيو ماڻھو مون اڄ تائين ڪونہ ڏٺو. ڏاڙهي چاپئين، ائين پئي نظر ايندي، ڄڻ جنڊيءَ تان لٿل آهي. قدبُت موزون. هٿ - پير جو پوان ۽ خوبصورت، وار وڏا. ڪپڙا پھريندو تہ هر گهڙيءَ گهوٽ پيو نظر ايندو. ڳالھائيندو تہ موتي پيا جهڙندا. هڪ دفعو ڪنھن سان ڳالھايائين تہ اڳلو عمر تائين موهجي ويو. وقت جا عملدار، خاص طرح انگريز تہ مورڳو مٿس ڇڪن هوندا هئا. پھرين ”خانصاحب“، ۽ ٿوري وقت بعد ”خانبھادر“ بڻايائونس. اسپيشل ماجسٽريٽيءَ جا پاور ابتدا کان ڏنل هئس. وٽس نہ وڏو راڄ هو، جنھن جو پاڻ سردار هجي، نہ پنھنجن همعصر زميندارن جاگيردارن جي مقابلي ۾ ڪا اڻکٽ جائداد: سندس اصلي سرمايو هو سندس ذهن، سندس انداز گفتگو، سندس وڻندڙ شخصيت (Personality)، ۽ سندس طريقه ڪار، جنھن جو بنياد هو سنجيدگيءَ ۽ معامله فهميءَ تي. دشمني ڪنھن سان نہ ڪندو، جهيڙي فساد کان قطعاً ڪنارو، هٿ صاف، جا ڳالھہ ڪندو سا صحيح ۽ صاف، جيئن مُنڊيءَ تي ٽِڪ، ڳُوڙهائي ۽ ڇيڳرائي دوستيءَ ۾ بہ ڪانہ.
حياتيءَ وفا ڪانہ ڪيس. شايد پنجٽيھن ورهين جي عمر ۾ انتقال ٿيس. هڏڪيءَ جي مرض ۾، جنھن جو علاج وقت جي وڏن وڏن حڪيمن ۽ ڊاڪٽرن کان بہ ٿي ڪونہ سگهيو. منهجي ڏاڏي مرحوم جو دلي دوست هوندو هو. سندس بيماريءَ جي زماني ۾ ڏاڏو مرحوم اڪثر وقت سندس قريب رهيو. پويان ڏينھن دِل جهلي نہ سگهيو، موٽي گهر آيو. مون کي اهو صبح چڱيءَ طرح ياد آهي، جڏهن خبر آئي تہ شاهنواز خان گذاري ويو. ڏاڏو مرحوم پنھنجيءَ جاءِ تي صبر، سنجيدگيءَ ۽ وقار جو هماليا پهاڙ هوندو هيو، وڏي کان وڏي صدمي جي باوجود سندس چھري مان پريشاني هرگز ظاهر نہ ٿيندي هئي. ان ڏينھن پاڻ باغ ۾ ٽهلي رهيو هو. پاڻ اڳ ۾، آءٌ سندس پويان. گلابن جي ٻوٽن سان خاص پيار هوندو هوس. هر ٻوٽي مٿان بيھي، ٽڙيل مکڙين جو معائنو ڪندو ٿي هليو. ٻاهران پورهيت اچي خبر ڏني تہ ڊکڻن کان ماڻھو آيو آهي، جيڪو چوي ٿو تہ شاهنواز خان گذاري ويو. ڏاڏي مرحوم جيئن نوڙي بيٺي هڪ گل کي هٿ لاتا، تيئن سندس اکين مان ٻہ ڳوڙها ڳڙي وڃي ان گل جي پتين مٿان پيا.
دل جو معاملو هو- گل ٻُڌو ۽ بس.
مرحوم خانبھادر شاهنواز خان جا ٻہ ملازم خاص طرح سان قابل ذڪر آهن: حوالدار احمد ڊکڻ، ۽ منشي علي بخش. مون ٻيئي ڏٺا.
حوالدار احمد جي صورت حشمت واري، قداور، ڏاڙهي راجپوتن وانگر وڏي ۽ وچ مان چيريل، مٿي تي خاڪي يا سفيد پٽڪو، ٻاهر نڪرندو تہ برجس يا شلوار مٿان پٽيون ٻڌندو. پنھنجي آقا جو نہ فقط معتمد خاص هو، پر بطور انسان جي بہ قابل اعتماد. هر وڏي ماڻھوءَ وٽ، انھن ڏينھن ۾، هڪ معتمد ۽ معزز ملازم هوندو هو، جيڪو نہ فقط ملازمن جي حلقي اندر ممتاز ۽ معتبر هوندو، پر پنھنجي آقا جي هر مخفي ۽ نازڪ راز جي سانڍڻ جو پڻ اهل هوندو هو. ڪنھن دوست آشنا ڏانھن ڪو مخفي حال موڪلڻو هوندو هون تہ ان قسم جا ملازم زباني طور کڻي ويندا هئا. دستي خط ۾ فقط ايترو لکيو ويندو هو تہ ”فلاڻو معتمد خاص احوال ساڻ اچي ٿو، سندس چئي کي معتبر سمجهندا“. حوالدار احمد، شاهنواز خان پاران اهڙن ئي ڪمن تي مقرر هوندو هو. ڏاڏي مرحوم وٽ اڪثر ايندو رهندو هو. پنھنجي آقا جي ”ٽيپ رڪارڊر“ هو. شاهنواز خان جي ڏنل پيغام مان، مجال آهي جو هڪ اکر هيٺ مٿي ٿئي، ۽ بيان بہ اهڙيءَ سنجيدگيءَ، نفاست ۽ نزاڪت ساڻ پيو ڪندو هو، ڄڻ خود شاهنواز خان پاڻ پيو ڳالھائي.
منشي علي بخش لکپڙھہ ۽ مئجسٽريٽي ڪاروبار جي سلسلي ۾ سرشتيداريءَ جو ڪم ڪندو هو. ڊگهي اڇي ڏاڙهي، مولوياڻو نمونو، خط خوبصورت، طرز نگارش عالمانہ ۽ دور انديشيءَ سان ڀريل. فارسيءَ جو وڏو ڄاڻو، علم مجلسيءَ جو ماهر. سندس هڪ بياض مون کي هٿ آيو، جو بعد ۾ مون محمد حنيف وڪيل کي ڏنو. اهو ڪتاب مجموعو هو مثالي شعرن، بزرگن جي قولن ۽ تاريخي ڳالھين جو. سنڌ جي اڳوڻي حاڪم ميان نور محمد ڪلھوڙي جي وصيت، ”منشور الوصيت و دستور الحڪومت“، ڪيتري عرصي کان اڻلڀ ٿي ويئي هئي، سا مون کي ان بياض مان ملي. بياض تي نالو رکيو هئائين ”روح رهاڻ“، ۽ هو بہ واقعي ”روح رهاڻ“ مرحوم ناس جا ٻڪ ڏيندو رهندو هو، جنھن جي نشان سان نہ فقط سندس وڏو رومال چٽيل رهندو هو، مگر عينڪ کان وٺي پيرهن ۽ شلوار تائين سندس ان عادت جي غمازي ڪندا ٿي رهيا.
* * *
شاهنواز خان مرحوم جو ٻيو نمبر ڀاءُ، خانبھادر محمد پناھہ خان ڊکڻ هو، جو منھنجو همعصر هو، ۽ جنھن جي زندگيءَ جي اقبال جي بھار خواھہ خزان منھنجي اکين اڳيان ٿي گذري. ڀاءُ جي انتقال بعد، محمد پناھہ خان خاندان جي سياسي ميراث کي نہ فقط سنڀالڻ شروع ڪيو، پر ان کي وڏي ترقي وٺارايائين. زماني بہ ڦِرڻ شروع ڪيو. 20 - 1919ع ۾ آئيني سڌارا آيا، بمبئي ڪائونسل ۽ هندستان جي اسيمبليءَ جون نيون چونڊون ٿيون. محمد پناھہ خان آسانيءَ سان بمبئي ڪائونسل جو ميمبر چونڊجي ويو. انھن ڏينھن ۾ اڃا ووٽ لڳ لاڳاپي تي ويندا هئا. نہ سياسي پارٽيون پيدا ٿيون هيون، نہ رشوتخوريءَ ۽ دغا دولاب تي ماڻھو هريا هئا. ڪو خاندان اميدوار ڪنھن جي در تي لنگهي ويو تہ ڇيھہ ٿي ويندو، دنيا هيٺ مٿي ٿي وڃي پر هڪ دفعي جو ڏنل واعدو ڪونہ ڦرندو هو. محمد پناھہ خان جي گهر جو اڳ ۾ ئي ڪافي اثر هو، ضلعي جي ماڻھن گهڻو ڪري سندس چٺين چپاٽين تي ئي کيس ووٽ ڏنا.
اهو زمانو مون کي بہ چڱيءَ طرح ياد آهي. محمد پناھہ خان بمبئي ڪائونسل جي اجلاس ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ بمبئيءَ روانو ٿيو، هلندي ڏاڏي مرحوم کي بہ بمبئيءَ اچڻ جي دعوت ڏيئي ويو. ڏاڏو مرحوم هليو، تہ مون کي بہ ساڻ وٺي ويو. اهو پھريون دفعو هو جو مون بمبئي ڏٺي.
ڳوٺان ريل ۾ سوار ٿي حيدرآباد پھتاسون. اتان شام جو بمبئي - ميل، جنھن کي عام ماڻھو ”راجا جي گاڏي“ سڏيندا هئا (ان ڪري جو اها لائين جوڌپور ۽ بيڪانير رياستن جي هوندي هئي)، ۾ چڙهياسون. صبح ٿيو تہ جوڌپور رياست جا پَٽ اکين اڳيان هئا. ميلن ۾ سائو گاھہ ئي گاھہ، هنڌ هنڌ هرڻن جون ”ڊارون“. جيستائين اک ٿي پھتي، اوستائين اهو بهشتي نظارو نظر ٿي آيو. پھرين ”مارواڙ پالي“ جي اسٽيشن آئي. ڏاڏي مرحوم اسٽيشن جي قريب، ڪنھن زماني ۾، شڪار ڪيا هئا. پاڻ پلئٽفارم تي لھي، ڪن واقف ماڻھن سان مليو ۽ کانئن هرڻن متعلق حال احوال ورتائين. اتان هلي. ”مارواڙ جنڪشن“ تي آياسون. اهو پڻ ڏاڏي مرحوم جي شڪارن جو خاص مرڪز هو. گهڻو ڪري هر سال اچي مارواڙ جي ڊاڪ بنگلي ۾ منزل ڪندو هو، ۽ هر روز اتان اٿي، بيل گاڏيءَ ۾ چڙهي وڃي پسگردائيءَ ۾ شڪار ڪندو هو. ان علائقي سان مرحوم جي بيحد محبت هوندي هئي. ننھي خان نالي سان سندس شڪاري هوندو هو. اسٽيشن تي پھچڻ شرط، ماڻھو موڪلي ان کي گهرايائين. ساڻس اهو بندوبست ڪيو ويو تہ بمبئيءَ کان واپسيءَ تي اتي لھي شڪار ڪبو. مارواڙ اسٽيشن جي رفريشمينٽ - روم جا ”ڪَڙهي چانور“ مشھور هوندا هئا. اهي کائي، وري ريل ۾ روانا ٿياسون. چئين بجي ڌاري گاڏي ”اَبو روڊ“ اسٽيشن تي آئي. اتي هڪ پوڙهو نانوائي هوندو هو، جنھن جو ٻوڙ، اڦراٽا ۽ ڪباب ايتريقدر لذيز هوندا هئا. جو ماڻھو سارو ڏينھن پري کان ان غرض سان بکيا هليا ايندا هئا تہ اَبو پھچڻ بعد ان پوڙهي وٽان ماني وٺي کائين. گاڏيءَ بيھڻ شرط، مسافر پوڙهي جي ديڳڙن مٿان پرٽجي پوندا هئا. اسين بہ خالي ٿانوَ کڻي ان هجوم ۾ شامل ٿي وياسون. واري اچڻ تي اسان کي بہ ڪوٽا ملي، جا وٺي آڻي پاڻ وٽ رکيسين ۽ رات ويلي کائي پوري ڪئي سين. ان ڏينھن ۽ اڄوڪي ڏينھن جي وچ ۾ تقريباً اٺٽيھہ سال گذري ويا آهن، مگر ان طعام جي لذت اڄ بہ محسوس ٿي رهي آهي. آءٌ دعويٰ سان چوان ٿو تہ جيڪڏهن اڄ بہ دستر خوان تي هزارن طعامن سان ملائي آڻي ان پوڙهي جو رڌل ٻوڙ، اڦراٽا يا ڪباب اڳيان رکندا، تہ آءٌ آسانيءَ سان انھن کي سڃاڻي ٻاهر ڪڍي ويندس. اهڙي هئي لذت، پوڙهي جي تيار ڪيل طعام ۾!
سج لٿي بعد گاڏي احمد آباد پھتي، اتان وري ٻيءَ ٽرين ۾ سوار ٿياسون. صبح ويلي بمبئيءَ جي گرانٽ روڊ اسٽيشن تي اچي لٿاسون (بعد ۾ گرانٽ روڊ اسٽيشن کي ڊاهي، ان جي جاءِ تي نئين اسٽيشن، ”بمبئي سينٽرل“ جي نالي سان تعمير ڪئي اٿن). بمبئيءَ ۾ موٽرن جو رواج اڳ ۾ ئي پئجي چڪو هو، پر اڃا تائين عام ڪونہ ٿيون هيون. ٽئڪسيون تہ مورڳو هيون ئي ڪين. بمبئيءَ جي سواري هوندي هئي وڪٽوريا گاڏي. اسين بہ هڪ وڪٽوريا هٿ ڪري، منجهس چڙهي اچي اورينٽ هوٽل ۾ لٿاسون. اها هوٽل ڪرافورڊ مارڪيٽ جي سامھون، شھر جي بلڪل وچ ۾ هوندي هئي. ٽن رپين ڏهاڙيءَ تي ڊبل ڪمرو مليو. ان زماني ۾ هوٽلن جا اگهہ ايتريقدر گهٽ هوندا هئا جو بمبئيءَ جي تاج محل هوٽل جو بھترين ڪمرو فقط ستاويھن رپين روز تي پيو ملندو هو.
بمبئيءَ جو شان ڏسڻ وٽان هوندو هو. آءٌ هيستائين دنيا جا گهڻا شھر ڏسي چڪو آهيان، پر مون کي موجودہ دور اندر اهڙو ٻيو ڪو شھر نظر ڪونہ آيو آهي، جنھن جي هلچل يا فضا انھن ڏينھن جي بمبئيءَ جھڙي هجي.
فورٽ ايريا ۾ لنگهبو هو تہ عمارتون خواھہ دڪان ڏسي ڏند چپن سان لڳيو ويندا هئا. مقابلتاً اڄ لنڊن جي ”ويسٽ ائنڊ“ بہ قبرستان پئي معلوم ٿئي. وائٽ وي ليڊ لا، آرمي ائنڊ نيوي اسٽور، ايوانز فزيزر، اسڪوئٿ ائنڊ لارڊ جي دڪانن (ڊٽارٽمينٽل اسٽورن) ۾ قدم رکڻ کان پوءِ ائين پيو محسوس ٿيندو هو، ڄڻ ماڻھو بهشت برين جي ڪنھن خاص ڪنڊ ۾ پھچي چڪو آهي. ڇا سامان جي ڪثرت، ڇا سامان رکڻ جي ترڪيب، ڇا خوشبو“! جا شي گهرو، سا موجودہ. نہ قيمت ۾ ڦير، نہ هڪ شي ڏيکاري ٻي شي ڏيڻ جو رواج. دڪانن ۾ ڪم ڪرڻ وارا انگريز. کين ڏسيو سنڌ جا ڪليڪٽر ۽ ڪمشنر ياد اچيو ويندا هئا - ۽ اسان ماڻھن کي تہ انھن انگريزي دڪاندارن سان بہ ساڳيءَ طرح ادب سان ئي ڳالھائڻو پوندو هو. جنھن ڏينھن کلي ڳالھائيندا هئا تہ ان ڏينھن ۾ اشتھا ۾ خاص اضافو ٿي ويندو هو.
فورٽ ايريا مان لنگهي، اپالو بندر تي پھچبو هو. تاج محل هوٽل ۾ پير رکندي تہ ڏڪڻي وٺيو ويندي هئي، تنھنڪري ٻاهران ئي بيھي ان جي شان جو داد ڏبو هو. شام وقت، هوا خوريءَ خاطر، بمبئيءَ جو سارو حسن هڪلجي اچي ان اپالو بندر تي جمع ٿيندو هو.
ڪرافورڊ مارڪيٽ پڻ ڏسڻ وٽان هوندي هئي. هر قسم جي شين جا دڪان، وسعت جو اهڙو عالم، جو منجهس هلندي ماڻھو ٿڪجيو پوندو هو.
مارڪيٽ سامھون ڦُٽندي هئي محمد علي اسٽريٽ، جنھن تي وڏا وڏا بندوقن جا دڪان هوندا هئا. مثلاً محمد علي نُور ڀائي، احمد علي نُور ڀائي، غلام حسين علي ڀائي، بمبئي آرمري، وغيرہ. قسمن قسمن جا هٿيار موجود، ۽ اڄ وارين قيمتن جي مقابلي ۾ ڄڻ ڦلن جي مٺ تي پيا وڪامندا هئا.
بمبئيءَ تي ان سطحي نظر ڦيرائڻ بعد، محمد پناھہ خان جي وٿاڻن ڏانھن ورجي ٿو. محمد پناھہ خان، ۽ ساڻس گڏ ٻہ - چار ٻيا سنڌي ڪائونسل ميمبر، بيرامجي هال نالي هڪ جاءِ ۾ رهيل هئا، جنھن جو انتظام سرڪار طرفان ٿيل هو. جن ٻين صاحبن سان انھن ڏينھن ۾ پھريون دفعو ملاقات ۽ واقفيت ٿي، سي هئا خانبھادر قيصر خان بوزدار، خانبھادر غلام محمد خان اسراڻ، ۽ خانبھادر امام بخش خان جتوئي (نوابشاھہ ضلعي وارو). اهي سڀ صاحب ڪائونسل جا ميمبر هئا، ۽ ساڳئي بيرامجي هال ۾ رهيا ٿي.
محمد پناھہ خان جو رعب تاب قابل ديد هو. سنڌي ڪپڙن تي بو - ٽائِي ٻڌڻ انھن ڏينھن کان شروع ڪئي هئائين، جا تمام سھڻي لڳيس ٿي. هيٺتي پندرهن - ويھن والن جي شلوار، انگريزي طرز جي قميص، ”اسڪوئٿ ائنڊ لارڊ“ جو سبيل سفيد چائنا سلڪ جو شارٽ ڪوٽ، پيرن ۾ انگريزي طرز جو شوز، مٿي تي زريءَ سان بنارسيءَ جي پڳ: جنھن ڏٺس ٿي، تنھن سمجهيو ٿي تہ ڪنھن رياست جو والي آهي. پنھنجي هلڻي چلڻي بہ اهڙي ئي کڙڪي سان هيس. مھمانداريءَ جو مَلھہ، جو ماڻھو هٿ چڙهندس، تنھن کي وٺي وڃي ڪنھن نہ ڪنھن وڏي ريسٽورانٽ ۾ ماني کارائيندو. انگريز عملدارن ۾ وڏي هلندي هيس. سندس ڀاءُ مرحوم شاهنواز خان جا واقف آفيسر اڃا ويٺا هئا، تنھنڪري هر هنڌان کيس عزت ۽ مانُ ملندو رهيو ٿي.
هڪ دفعي بمبئي وڪٽريا ٽرمينس ريلوي اسٽيشن ڏيکارڻ لاءِ وٺي هليو، انھن ڏينھن ۾ اها اسٽيشن اڃا نئين ٺھي هئي. اڳ ۾ ان اسٽيشن جو نالو هوندو هو ”بوري بندر“ اسٽيشن. اسٽيشن جي ريسٽارنٽ ۾ ماني کارايائين. هڪ ڪورس چيز ۽ ٽوسٽ جو هو. مون کي خبر ڪانہ هئي تہ ”چيز“ (Cheese) ڇا بلا ٿيندي آهي. ذرو کڻي وڌم وات ۾ پوءِ تہ الٽيءَ جھڙو حال ٿي ويو. ڪجهہ وقت تائين تہ طبيعت تي زور وجهيو اها بلا منھن ۾ جهليو ويٺو رهيس، پر آخر مجبور ٿي، اتان کسڪي وڃي پري رکيل گلن جي هڪ ڪونڊيءَ ۾ ٿوڪاري آيس. ان کان پوءِ گهڻن سالن تائين وري ڪڏهن چيز جي ويجهو ڪونہ ويس. اسٽيشن، اسٽيشن نہ هئي، پر بمبئي شھر اندر هڪ ٻيو نئون شھر قائم ڪيل هو. ڀانت ڀانت جا ماڻھو، اڌ - اڌ ڪلاڪ اندر هندستان جي ڪنھن نہ ڪنھن طرف کان ٽرين آئي ٿي - بين الاقوامي ميلي جو سمان هو.
بمبئيءَ جي سيڪريٽريٽ پڻ ڏٺي سون. عمارت قدري پراڻي هئي، پر گهٽتائي منجهس ڪنھن شيِّ جي ڪانہ هئي. ريزيڊنسيءَ جو سارو انتظام اتان ٿي هليو. مگر ظاهري طرح ايتريقدر خموشي طاري هئي جو ائين پئي سمجهڻ ۾ آيو، ڄڻ ڪو ماڻھو ئي منجهس ڪونہ آهي. ايگزيڪيوٽو ڪائونسلر تہ وڏي شي هئا، پر سيڪريٽريٽ جا چپراسي (اڇن ۽ ڳاڙهين وردين ۽ سونھري ڪمربندن سان ليس، جن جي چيلھہ سان خنجر پئي لٽڪيا) ڏسيو ڏڪڻي وٺيو ٿي ويئي.
ڪجهہ ڏينھن بمبئيءَ ۾ رهي، واپس ورياسون. محمد پناھہ خان، خانبھادر غلام محمد خان اسراڻ، ۽ خانبھادر امام بخش خان جتوئي بہ اسان سان گڏ نڪتا. رستي ۾، شڪار ڪرڻ جي ارادي سان، اچي مارواڙ جنڪشن تي لٿاسون. اسٽيشن جي ڀر ۾ ڊاڪ بنگلو هوندو هو. سارو لڏو هلي ان ۾ لٿو. مقامي شڪاري اچي ويا. جُوءِ جي خبرچار ورتي ويئي. ٻئي ڏينھن جو پروگرام رٿيو ويو.
صبح جو شڪاري ٻن پارٽين ۾ ورهائجي، بيل گاڏين ۾ سوار ٿي، روانا ٿيا. ڏاڏو مرحوم، محمد پناھہ خان ۽ آءٌ، هڪ ئي بيل گاڏيءَ ۾ چڙهياسون. ڏاڏي مرحوم پنھنجي رائيفل محمد پناھہ خان کي ڏني ۽ پاڻ هٿين خالي هليو. مون کي 30 - 32 بور جي هڪ يڪنالي، ٽاپ ليور رائفل مقامي شڪاريءَ کان وٺي ڏنائين. جوڌپور رياست ۾ بغير ليسن هٿيارن رکڻ جي آزادي هوندي هئي، تنھنڪري عام کان عام ماڻھن وٽ بہ چڱا چڱا هٿيار هوندا هئا. مون اڳ ڪڏهن بہ هرڻ تي گولي ڪانہ ڇوڙي هئي. عمر ۾ اهو پھريون دفعو هو جو هرڻن جي شڪار تي وڃڻ جو اتفاق ٿيو. هلندي، ڏاڏي مرحوم سمجهاڻي ڏني تہ ”بابا، هي شڪار محمد پناھہ خان لاءِ آهي، جو اسان جو مھمان ٿيو پيو هلي. تون گولي نہ ڇوڙجان“، مبادا تڪڙ ڪري مھمان جو شڪار خراب ڪري وجهين.“
محمد پناھہ پلٿي ماري بيل گاڏيءَ ۾ ويھي رهيو. اڳتي هلي، بندوق ۾ ڪارتوس وڌائين. شھر کان اڃا اڌ ميل کن مشڪل سان ٻاهر ويا هئاسون تہ هڪ هرڻ گاھہ ۾ بيٺل نظر آيو. بيل گاڏي ڦيرائيندي ڦيرائيندي وڃي ويجها پياسونس. محمد پناھہ خان کي تيار ٿيندو ڏسي، چوريءَ چوريءَ، مون بہ پنھنجي يڪناليءَ ۾ ڪارتوس وڌو. مناسب جاءِ تي گاڏي روڪي ويئي. محمد پناھہ خان جي گولي ڇٽي، پر هرڻ تندرست تنومند حالت ۾ ڀڄي نڪتو. ڀڄندي هرڻ تي نظر وٺي مون بہ ڪري گولي ڇوڙي، گردن ۾ لڳيس، ۽ هرڻ بولاٽيون کائيندو وڃي ڪريو. ظاهراً تہ واه واه ٿي ويئي. محمد پناھہ خان چيو:
”پير شاھہ سائين، علي محمد شاھہ تہ هاڻي ئي پيو ڀڄندا هرڻ ماري.“
”مون تہ روڪيو هوس، پر ڇوڪرو تڪڙو آهي.“
”روڪڻ اجايو هوس، جيڪڏهن علي محمد شاھہ گولي نہ هڻي ها تہ هرڻ هونئن بہ ڀڄي وڃي ها“.
ٻاهران ٻاهر تہ محمد پناھہ خان اهڙيءَ وسيع القلبيءَ جو اظھار فرمايو، مگر اندرون اندر طبيعت بي مزي رهيس. ان کان پوءِ وري بندوق مون ڪانہ هنئي، هرڻ محمد پناھہ خان کان بہ ڪونہ مئو. گهمي ڦري، شام جو ڊاڪ بنگلي تي موٽي آياسون. محمد پناھہ خان جي گسڻ ۽ منھنجي هرڻ مارڻ جو واقعو موضوع بحث بڻجي پيو. مرحوم امام بخش خان جتوئي سخت با مذاق انسان هوندو هو. محمد پناھہ خان مرحوم تي خوب ٽوڪون ۽ چٿرون ڪندو رهيو.
پنھنجي علائقي اندر محمد پناھہ خان وڏو ڌاڪو پيدا ڪيو. ڀاءُ جي مرڻ بعد اسپيشل ماجسٽريٽيءَ جا پاور کيس ملي چڪا هئا. وڏي رعب سان ڪورٽ جو ڪم هلائيندو هو.
بمبئي ڪائونسل جي ميمبريءَ جو ٽرم پورو ٿيس، تہ محمد پناھہ خان انڊين سينٽرل اسيمبليءَ جو ميمبر منتخب ٿيو. ان زماني اندر زميندارن جو مارو بمبئي ڪائونسل جي ميمبريءَ تي هوندو هو، ڇو تہ مقامي معاملن جو واسطو پراونشل سرڪار ۽ پراونشل ڪائونسل سان هوندو هو، ۽ سينٽرل اسيمبليءَ ڏانھن ڪنھن جو توجھہ ڪونہ هوندو هو. ڪيترن بمبئي ڪائونسل جي ميمبرن کي سينٽرل اسيمبليءَ جو پورو نالو وٺڻ بہ ڪونہ ايندو هو. هڪ دفعي محمد پناھہ خان پاڻ ذڪر ڪيو تہ ورڪ ڪندي جڏهن بمبئي ڪائونسل جي هڪ وڏيري ميمبر وٽ پھتو ۽ کيس پنھنجو مقصد ٻڌايائين، تڏهن ميمبر صاحب اظھار راءِ فرمايو:
”اها ايسلمبي ڪھڙي بلا آهي؟ ميان، ايڏي تڪليف تہ ڪائونسل لاءِ وٺين ها تہ چڱو ٿئي ها“.
ان سال جي چونڊيل ”ايسلمبي،“ جنھن جو سنڌ پاران ميمبر محمد پناھہ خان چونڊجي ويو، هندستان جي تاريخ جي وڏي ۾ وڏي اسيمبلي ٿي گذري. جواهر لال نھرو جو پيءَ، پنڊت موتي لال نھرو، ڪانگريس پارٽيءَ جو ليڊر بڻيو. هندستان جي تاريخ ٺاهيندڙ سمورا ماڻھو، سواءِ هڪ مھاتما گانڌيءَ جي، ان جا ميمبر هئا: مثلاً، پنڊت مدن موهن مالويا، لالا لاجپتراءِ، مسٽر جناح، ۽ ٻيا ڪيترا عظيم مرتبي جا ليڊر. نئين دهليءَ جي شھر، نئين وائسريگل لاج، نئين سيڪريٽريٽ ۽ نئين اسيمبلي چيمبر جو افتتاح پڻ ان سال ئي ٿيو. اُن نئينءَ چونڊيل اسيمبليءَ جو پھريون اجلاس ان نئينءَ عمارت ۾ ٿيو. اهڙي تاريخي موقعي ملھائڻ لاءِ وڏا شادمانا ٿيا، جن جو تفصيل محمد پناھہ خان جي زباني ٻڌوسون. ڪٿ ٻڌوسون، سو موقعو پڻ ياد پويم ٿو. الهداداڻي اسٽيشن جي قريب، فقير جي ڳوٺ واري انجنيئري بنگلي ۾ رهيل هئاسون. شڪار جي ڪئمپ هئي. مسٽر اومني، پوليس جو ڊي. آءِ. جي.، آيل هو. ڏاڏو مرحوم، ابو سائين، ۽ آءٌ بہ مدعو هئاسون. محمد پناھہ خان، تازو اسيمبليءَ جو پھريون اجلاس پورو ڪري، دهليءَ مان واپس آيو هو. احوال اهڙي انداز ۾ بيان ڪيائين، جو اسين سڀ تعجب جي تصوير بڻجي وياسون.
محمد پناھہ خان هو فقط سنڌي خواندو، پوريءَ طرح ايندي اردو بہ ڪانہ هيس، اسيمبليءَ جي ساري عرصي اندر مشڪل سان ٻہ يا ٽي دفعا، ٻن - ٻن منٽن لاءِ مس ڳالھايائين، سو بہ ڀڳل ٽٽل اردوءَ نہ پر ”اڙدوءَ“ ۾، مگر ان هوندي بہ اسيمبليءَ جي مختلف حلقن اندر اثر اٿاھہ پيدا ڪيائين. سندس ڊنرين، پارٽين، هستيءَ سان هلڻ چلڻ، رعبدار صورت ۽ موقر شخصيت، هڻي وڃي هنڌ ڪيو هو. هڪ ڀيرو تہ ساريءَ اسيمبليءَ طرفان هندستان جي ريلواين جي سينٽرل صلاحڪار ڪائونسل جو ميمبر پڻ چونڊجي ويو، ۽ سيلون گاڏي وٺي، ساري هندستان جو دورو ڪري آيو. ان ڪائونسل لاءِ فقط ٻارهن ماڻھو منتخب ٿيندا هئا، ۽ انتخاب ۾ ووٽ ساريءَ اسيمبليءَ کي ڪرڻو پوندو هو. ان چونڊ ۾ فقط اهي ماڻھو اميدوار بيھي سگهندا هئا، جن جي پٺيان وڏيون پارٽيون هونديون هيون.
ٽن سالن جي عرصي بعد اسيمبليءَ ۽ ڪائونسلن جون نيون چونڊون ٿيون. محمد پناھہ خان ان دفعي ڪائونسل آف اسٽيٽ لاءِ اميدوار بيٺو ۽ ناڪام ٿيو، پر ان کان اڳ ضلعي جي سياست اندر وري بہ سندس هستي قائم رهي.
شڪار جو پڻ شوقين هو. سندس شڪار جون محفلون وسرڻ جون نہ آهن. سنگتي ساٿي گڏ ڪري هلي مناسب جاءِ تي منزل ڪندو. ڇيلا ڪُسي ويندا ۽ طرحين طرحين طعامن جا ديڳڙا دمجي ويندا. سَون مُنھين ڇيڙا اچي گڏ ٿيندا، جن لاءِ تانھريءَ جون ديڳيون اڳواٽ چڙهيل هونديون. پاڻ برجيس پھريندو، جنھن جي مٿان پٽيون ڪشيون وينديون، پير ۾ لانگ بوٽ ۽ مٿي تي نرم ترڪي ٽوپي. جو تتر ۽ پکي سندس اڳيان اٿيو، تنھن جو پويون ڏينھن هوندو. جان ولڪس ڪمپنيءَ جي جڙيل هڪ 12 بور جي خوبصورت دونالي بندوق وٽس هوندي هئي، جنھن تي خاص طرح سان سندس هٿ ڏاڍو هريل هوندو هو.
گهڻو ڪري الھداداڻي ۽ تاجديري جي پسگردائيءَ ۾ اهي محفلون رچيندو هو. ساون جهنگن جي وچ ۾ سرنھن جي ڦولار جا کيت هوندا هئا. جنھن طرف اک ويندي، ان طرف فقط اهو زعفراني فرش پکڙيل پيو ڏسبو، ۽ هوندي خوشبو“، سرنھن ۽ ڄانڀي جي گلن جي! ۽ انھن ميدانن مان ڪارڙن تترن جو مٿي اٿڻ، ۽ مٿان بندوق کائي، رمال بڻجي اچي هيٺ ڪرڻ!
سندس زندگيءَ جا ڪيترا دلچسپ پھلو هوندا هئا. مثلاً، مھمان نوازي.
اڪيلو ماني کائڻ سندس لاءِ مصيبت هوندي هئي. جيستائين ٻہ - چار سنگتي ساٿي مھمان دستر خوان تي موجود نہ هوندا، سندس طبيعت نہ کُلندي، ۽ جيڪڏهن سندس طبيعت کُلي، کِلندي کِلندي پيٽن ۾ سور پئجي ويندا.
کاڌي پيتي سان چاھہ هوس: ٻہ - چار قسم ٻوڙ، پلاءُ ڀاڄيون ۽ ميوو هر وقت دستر خوان تي موجود رکندو. سفر تي چڙهندو، تہ بہ کاڄا پيڄا جو انتظام پھرين ٿيندو. ميوَن ۽ ڀاڄين جا ٽوڪرا ساڻ هلندا، ۽ انھن سان گڏ برف جا ٿرماس ۽ تيار طعام سان پُر ٽفن باڪس.
سندس شخصيت ۾ اهڙو اثر هوندو هو جو جنھن بہ محفل ۾ ويٺل هوندو، ان محفل اندر سڀ کان وڌيڪ ممتاز پيو نظر ايندو ۽ هر ڪنھن جي نظر وڃيو مٿس پوندي.
خود اعتماديءَ جو اهم عالم هوس جو هر شخص کي هيچ ۽ پاڻ کي هر مشڪل کان مشڪل مقام ۽ منصب جو اهل پيو سمجهندو هو.
آءٌ اڄ هيءُ مضمون فلپائن جي پرفضا شھر باگئي ۾ ويٺو لکان. چئني طرفين ساوڪ ئي ساوڪ آهي - رنگا رنگي گل، قسما قسمين درخت، ۽ طرحين طرحين جا سڳند. في الحقيقت هتان جا سرو صنوبر ايتريقدر مشھور آهن جو انھن جي سونھن پسڻ لاءِ ماڻھو آمريڪا کان بہ ڪاهيو پيا اچن، پر منھنجيءَ دل کي ڪا بہ شيءِ ڪانہ پئي آئڙي. جو ڪيف سنڌي سرنھن جي گلن ۾ مضمر هو، ۽ جا سرنھن ڪَچي جي لئن جي ڳاڙهن گُلن ۽ ٻٻرن جي ٻور اندر سمايل هئي، تنھن جو مقابلو ڪٿان ٿيون هي شيون ڪري سگهن؟-- هي چمن انسان جو سجايل آهي، هو چمن قدرت جو رکيل هو.
محمد پناھہ خان مرحوم جو هڪ قول مون کي اڄ تائين چڱيءَ طرح ياد آهي. آءٌ اٺن - ڏهن ورهين جي عمر جو مَس هوس. هڪ دفعي پاڻ اچي اسان وٽ مھمان ٿيو. شام جو ڪچھري ٿي. ڪا ڳالھہ نڪتي. مون وڏي جوش سان گفتگو ۾ حصو ورتو. ڏاڏي مرحوم مون کي روڪڻ جي ڪوشش ڪئي. محمد پناھہ خان چيو:
”پير شاھہ سائين، علي محمد شاھہ کي نہ روڪيو. ايندڙ زمانو پڙٻاٽين جو آهي. ماڻھو جيتري قدر پڙٻاٽي ۽ گهڻ - ڳالھائو ٿيندو، اوتريقدر ٻُڌو ويندو ۽ اوتري قدر ترقي ڪندو. اوهان ۽ اسان جهڙن ٿور - ڳالھائن کي ڪو پڇندو بہ ڪونہ.“
اهو واقعو آئيني سڌارن جي رائج ٿيڻ، ۽ سياسي بيداري جي پيدا ٿيڻ کان اڳ جو هو.
افسوس آهي، هينئر اُهي وقت نہ رهيا، اُهي فراغتون ختم ٿي ويون، اُهي مجلسون اُجڙي ويون!
محمد پناھہ خان مرحوم جا ڪي همعصر همسايا، جن سان سندس اُٿ- ويھہ هوندي هئي، پڻ قابل ذڪر آهن:
مديجيءَ ۾ ميان مبارڪ شاھہ پٺاڻ هوندو هو. ٿلھو متارو، قداور، ڀورو، موڪرن پاچن سان پٺاڻڪي نموني جي سٿڻ پائيندو هو. هٿ ۾ ٿلھو نيٽ جو ڏنڊو کڻندو هو. سندس اهڙي هيئت اسان لاءِ باعث تعجب هوندي هئي. بذله سنج هوندو هو. گهڻو زمانو ڏسي چڪو هو. جا ڳالھہ ڪندو هو، سا عقل سان ڀرپور هوندي. پاڙي جا وڏا ماڻھو ڀل پيا پاڻ ۾ وڙهن، مگر هي صاحب دور انديشيءَ کان ڪم وٺي پاسو ڪريو ويٺو هوندو هو. سڀ جو سلام سڀ سان رام رام!
امروٽ جو سيد ميان جمن شاھہ، سنڌي مردانہ حسن ۽ حشمت جو اعليٰ نمونو هوندو هو. قداور، ڀورو، وار وڏا، ڏاڙهي چاپئين، اڇا کُنڀيل ڪپڙا، سفيد وڏي گول پڳ، پير ۾ سيم سان ڀريل سنڌي جُتي. ٻھراڙيءَ جي ماڻھن کي خيال هوندو هو تہ ميان صاحب جي هٿن ۾ جن آهن، ۽ ڇتي ڪُتي جي کاڌل ماڻھن تي سندس پڙهي ڏنل سڳو اثر ڪري ٿو، تنھنڪري گهڻائي جن جا ورتل يا ڇتي ڪُتي جا کاڌل ماڻھو پيا وٽس ويندا هئا. پاڻ ڏاڍي فهم ۽ ڌيرج جو صاحب هوندو هو. فارسي علم کان بہ واقف هو. جنھن مجلس ۾ هوندو، هڪ خاص قسم جي فضا پيدا ڪري ڇڏيندو.
وڏيرو همت علي خان ڪماريو: ترائيءَ ۾ رهائش هيس، ۽ ساريءَ ابڙا قوم جو سردار هو. ڪنھن زماني ۾ ابڙن جو چڱو زور رهي چڪو هو. ڪلھوڙن جي صاحبيءَ اندر ڪلھوڙن حاڪمن سان چڱيون چڪريون کائيندا رهندا هئا، ۽ انھن واقعن تي اڄ تائين هر هڪ غريب کان غريب ابڙي کي بہ فخر ۽ ناز آهي. شڪارپور کان وٺي لاڙڪاڻي جي پسگردائيءَ تائين سندن قوم جي پکيڙ هوندي هئي لٺ بانٺي جي معاملي ۾ خاص طرح سان مشھور هوندا هئا. مون پاڻ منجهانئن هڪ شخص ڏٺو، جنھن جو نالو باغ هو ۽ ذات جو ککراڻي هو (ککراڻي ابڙا قوم جي هڪ شاخ آهي) اسان جي پاڙي ۾ رهندو هو، سندس متعلق هيءَ مسلم راءِ هوندي هئي تہ هو فقط لٺ سان اڪيلي سر پنجاھہ ماڻھن جو مقابلو ڪري سگهيو ٿي، ۽ مقابلي ڪندڙ ڀل ڪھاڙين، ترارين، لوڙين يا لٺين سان مسلح هجن. لٺبازي سنڌ جو پراڻو اباڻو ورثو هو، جو هينئر بندوقن آئي ختم ٿيندو پيو وڃي.
همت علي خان سان اسان جي گهَر جي پڪي دوستي هوندي هئي، سندس ڳوٺ ترائي، اسان جي ڳوٺ کان فقط ڇهن ميلن جي مفاصلي تي هوندو هو. هڪ روايت موجب، شاھہ عبداللطيف ڀٽائي پڻ ترائيءَ ۾ آيو هو، جو سندس ”نظارو“ هڪ ابڙي عورت سان هوندو هو. انھن ڏينھن ۾ ترائيءَ جي سردار کي نرينو اولاد ڪونہ ٿيندو هو، تنھنڪري ان سردار جي والده شاھہ صاحب وٽ لنگهي آئي ۽ اچي کانئس دعا پنيائين. شاھہ صاحب وراڻيءَ ۾ هڪ شعر چيو:
”تنھن جوري واريءَ جوءِ ويو شھر ورائيو،
سڙيءَ لام منجهان ڪو جو مورو موريو.“
ان کان پوءِ سردار کي پٽ ڄائو، ۽ اهو خاندان اڄ تائين قائم رهندو اچي. منھنجي پنھنجي زماني اندر همت علي خان کي پٽ جو اولاد ڪونہ ٿيندو هو، حتاڪ سندس ڄمار اچي سٺ ورهين کي رسي هئي. سندس قوم جي ماڻھن کي ان هوندي بہ هميشہ آسرو هوندو هو تہ ڪنھن نہ ڪنھن ڏينھن همت علي خان کي ضرور پٽ ڄمندو، ڇو تہ ”ان خاندان کي ڀٽائي صاحب جي دعا ٿيل آهي ۽ تنھنڪري ان جو نسل هرگز ختم نہ ٿيندو.“ آخر، خدا جي قدرت، ٿيو بہ ائين. همت علي خان کي، پنھنجي مرڻ کان ٻہ سال کن اڳ ۾، پٽ ڄائو، پر گونگو ۽ ٻوڙو-- وري بہ پٽ هو! هينئر اهو گونگو وڌي مڙس ٿيو آهي،“ ڪماريي خاندان جو نالو قائم رکيو اچي.
همت علي خان مرحوم جي طبيعت بلڪل نرالي قسم جي هوندي هئي. هو نہ ڪنھن انگريز عملدار ۽ ديسي ڪاموري سان دوستي رکندو هو، ۽ نہ انھن سان گهڻو ڪري اچ - وڃ ئي رکندو هو. پاڻ هڪ وڏي قوم جو سردار ۽ فرسٽ ڪلاس جاگيردار هوندو هو، پر ڌاريءَ حڪومت جي اهلڪارن سان ويجهو پوڻ ناپسند ڪندو هو. ساريءَ عمر اندر هڪڙي بہ انگريز عملدار کي ڪڏهن دعوت ڪانہ ڏنائين، ۽ نہ منجهانئن ڪنھن کي شڪار ئي ڪرايائين. حالانڪ اُهي ڏينھن اهڙا هوندا هئا جو عملدارن کي شڪارن ڪرائڻ لاءِ زميندار هميشہ سرگردان پيا رهندا هئا. ان گوشه نشينيءَ ڪري همت علي خان جي اثر ۽ هلنديءَ کي گهڻو نقصان رسيو، ان حد تائين جو ڪمن ڪارين وارا ماڻھو کيس ”بي همت“ سڏڻ لڳا، پر اُنھن اُلَن يا چوڻين جي خود کيس ڪا پرواھہ ڪانہ رهي. هو پنھنجيءَ جاءِ تي ڪنارو ڪريو ويٺو رهيو، ۽ جيڪڏهن اُٿي ڪنھن جو ڪم نہ ڪيائين تہ ڪنھن کي ڏکويائين بہ ڪونہ. شڪار سان البت دلچسپي هوندي هيس. گهڻو ڪري ڪو بہ اهڙو هفتو ڪونہ گذرندو، جنھن ۾ سندس هڪ - ٻہ پروگرام شڪار جا رکيل نہ هوندا. هڪ 16 بور جي دو نالي بندوق وٽس هوندي هئي، جنھن سان گهڻو شوق هوس، ۽ جنھن تي سون جو پاڻي پڻ چڙهايو هئائين. اُها بندوق اُٺ تي اڳيان رکي روانو ٿيندو هو. پاسن سان گهوڙيسوار ملازم رليا ايندا هئس. شڪار جي جاءِ تي پھچڻ بعد، پاڻ لھي اڪيلي سر ٻہ - چار ٺڪاءُ ڪري وري واپس هليو ايندو هو. ڪمن نالي سندس هڪ ملازم هوندو هو، جو ڪڏهن ڪڏهن ساڻس شريڪ شڪار پيو ٿيندو هو. اهو سندس معزز ۽ معتبر ملازم هوندو هو. جنھن تان ٻيو سڀ ڪم ڪار معاف هوندو هو. هو سارو ڏينھن فقط بندوق ڪلھي تي کنيو، شڪار پٺيان، ٻيلن ۾ ڦرندو وتندو هو. اهڙو ڪو ڏينھن مشڪل سان ٿيو هوندو. جنھن ڏينھن ڪمن خالي هٿين گهر وريو هوندو. ڪمن مون گهڻو ڏٺو. واقعي عزت ۽ اعتبار جي قابل انسان هوندو هو. مجلس ۾ ويھندو تہ تھذيب سان، ڳالھائيندو تہ چٻي چٿي، ڪم ڪار ڪندو تہ سليقي ساڻ. پنھنجي آقا جو نالو، ادب وچان، هرگز وات تي نہ آڻيندو، هميشہ وڏيرو سائين“ ڪري پيو ڏانھنس اشارو ڪندو. ساري زندگي شڪاري يونيفارم ۾ رهيو. خاڪي شلوار، تنھن تي پٽيون ٻڌل، ڳچيءَ ۾ ڪارتوسن جو ٿيلھو، مٿي تي خاڪي موڱو پٽڪو ۽ ڪلھي تي بندوق،عام چوڻي هوندي هئي تہ ”جهنگ ۾ ٺڪاءُ ٻڌو تہ سمجهو تہ ڪمن آهي ۽ ڪانہ ڪا شي ضرور ماري اٿس-“ ڪمن جو ڪارتوس خالي نہ ويندو هو.
همت علي خان مرحوم ڪنھن زماني ۾ عشق وچان شاعري ڪئي هئي. اهائي مائي مُئي تہ ان جي قبر ڀرسان پنھنجي قبر بہ ٺھرائي ڇڏيائين، جنھن ۾ ڪڏهن ڪڏهن وڃي پاڻ سمهندو بہ هو. انتقال بعد کيس انھيءَ قبر ۾ دفن ڪيائون.
مرحوم اڻپڙهيل هوندو هو. صحيح بدران، اڳوڻي دستور موجب، پنھنجي منڊيءَ تي ٽِڪ بطور مھر جي هڻندو هو. ڳالھائيندو مختصر هو، ٻڌندو گهڻو هو، جيڪو اکر پاڻ چوندو هو، سو شائستو ۽ وڻندڙ هوندو. شيعي مذهب جو هو. غريب کان غريب سيد بہ ڪڏهن وٽس لنگهي آيو تہ پاڻ اٿي کڙو ٿيندو. وڌي، نوڙي، پيرين پئي، کيس وٺي آڻي سيرانديءَ ڏانھن ويھاريندو. سيد سڳورو بعد ۾ جيڪو بہ حڪم ڪندو، تنھن جي حتي الوسيع تعميل ٿيندي.
وڏيرو غلام عباس خان، سندس سؤٽ ۽ سندس همعصر هو. اهو صاحب وري پنھنجي اوطاق کوليو، جدا ڪچھري ڪريو ويٺو هوندو هو. شريف انسان هوندو هو. سندس صورت ڏسي، اڳئين زماني جي سنڌي اميرن ۽ سردارن جون صورتون اکين اڳيان ڦرڻ لڳنديون هيون.
محمد پناھہ خان ڊکڻ جي خاندان جو، وقت جي حڪومت سان تعلق هجڻ سبب، وڏو پرتاب هوندو هو. تنھنڪري همت علي خان مرحوم کي هميشہ ساڻس ٺھي هلڻو پيو. انھن ڏينھن ۾ ”پاڙي جي شرم ۽ لحاظ“ جو سوال پڻ هوندو هو. ”پاڙي کي پٺي ڏيڻ“ ائين سمجهيو ويندو، جيئن ڪتي جو ماس کائڻ. ائين نہ آهي تہ رقابتون نہ هونديون هيون، پاڙيچا پاڻ ۾ وڙهندا نہ هئا. پر انھن رقابتن کي حد اندر رکيو ويندو هو ۽ هر ويڙھہ جو فيصلو پاڙي جا چڱا مڙس پاڻ ۾ مڙي ڪري ڇڏيندا هئا. جيئن گهڻي اوگهڙ نہ ٿئي. پاڙي جي ماڻھوءَ هٿان ڪھڙي بہ ”ڪَسي پڪي“ ٿي پوي تہ پاڙي جو ٻيو ماڻھو ان جو ”پن نہ کڻندو“. پنھنجي همسايي خلاف ڪنھن چغلي هنئي، تہ ڀت ڀاڄيءَ کان خارج ٿي ويندو. شل نہ ڪنھن تي نالو پوي چغل جو. جيڏانھن منھن کڻندو،اتان ڦٽڪار پئي وسنديس. جيڪڏهن مورڳو ڪنھن ماري وڌس تہ بہ گهڻو داد فرياد ڪونہ ٿيندس. اهڙي ماڻھوءَ کي سڏيو ويندو ”چغل ٽويو“. ۽ چغل ٽوئي کي راڄ طرفان ڪنھن بہ قسم جي پناھہ يا مدد ڪانہ ملندي. ان ”چغل“ جي هيڊنگ هيٺ ٻہ ٻيون صنفون بہ اينديون هيون: يعني (1) ”چانجوس“ يا ”ياسوس“ (جاسوس)، ۽ (2) ”باڪو“. ”چانجوس“ اهو هوندو هو، جو لڪي ڇپي ڪا خبر معلوم ڪري ۽ چپ چپاوت ۾ وڃي ٻئي تائين پھچائي. ”باڪو“ اهو هوندو، جو ڪچھري ۾ اچي کليو کلايو ڪنھن خلاف شاهدي ڏئي يا ڪنھن جو پلؤ کڻي. انھن ٻنھي قسمن جي ماڻھن کي حقارت سان ڏٺو ويندو ۽ مٿن اعتبار ڪو بہ ڪونہ ڪندو.
اهي هونديون هيون ابڙا قوم يا ابڙا سوسائٽيءَ جون عام روايتون، جنھن جو فائدو پاڙي جا ٻيا غير ابڙا بہ پيا ماڻيندا هئا. محمد پناھہ خان ڊکڻ جون اليڪشنون ٿيون، ڏورانھن پري وارن سان جهيڙا لڳا، خود مٿس مقدمو داخل ٿيو، پر همت علي خان جو خاندان هر موقعي تي ساڻس ٻانھن ٻيلي ٿيو بيٺو رهيو.
محمد پناھہ خان مرحوم جي ڪچھريءَ ۾ چرچا گهٻا خوب ٿيندا هئا، ۽ ان ڪري سندس محفل ڪڏهن بہ بي رونق نہ هوندي هئي. وقتاً فوقتاً هميشہ ڪو نہ ڪو ساٿي پاڻ سان گڏ کنيو وتندو هو، جنھن کان مسخريءَ جي ڊيوٽي ورتي ويندي هئي.
خير محمد ڊکڻ نالي هڪ بذله سنج ماڻھو هوندو هو، جنھن کي ڪنھن زماني ۾ آڻي پاڻ وٽ رکيائين. خير محمد پنجوديري جو ويٺل هوندو هو ۽ تپيدار رهي چڪو هو. تپيداري مان سندس ڊسمس ٿي نڪرڻ جو سبب اهو ٿيو جو هن پنھنجي اسسٽنٽ ڪليڪٽر جي هڪ داشته، مقامي مھاڻي عورت سان هٿچراند ڪري وڌي هئي. اهو اسسٽنٽ ڪليڪٽر مسٽر ڪريرار هو، جو بعد ۾ سرجيمس ڪريرار جي نالي سان، پھريائين بمبئي سرڪار جو ايگزيڪيوٽو ڪائونسلر، ۽ پڇاڙيءَ ۾ وائسراءِ جو ايگزيڪيوٽو ڪائونسلر بڻيو. خير محمد وارو واقعو انھن ڏينھن ۾ ٿي گذريو هو، جڏهن ڪريرار قنبر ڊويزن جو اسسٽنٽ ڪليڪٽر هو ۽ خير محمد هو تپي ڪنڊڙيءَ جو تپيدار.
ان ڳالھہ کي ڪيترا سال گذري ويا. ڪريرار ترقي ڪندي ڪندي وڃي بمبئي سرڪار جو ايگزيڪيوٽو ڪائونسلر مقرر ٿيو، ۽ خير محمد تپيداريءَ مان نڪرڻ بعد رلندي پنندي وڃي محمد پناھہ جي مصاحبي اختيار ڪئي، ۽ محمد پناھہ خان بمبئي ڪائونسل جي ميمبر چونڊجڻ بعد جڏهن اجلاس ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ بمبئيءَ ويو تہ خير محمد بہ ساڻس گڏيو ويو.
هڪ ڏينھن، بمبئيءَ جي اسڪوئٿ ائنڊ لارڊ ڪمپنيءَ جي دڪان اندر، اوچتو ئي اوچتو ڪريرار ۽ خير محمد هڪٻئي جي آمھون سامھون ٿي ويا. خير محمد، محمد پناھہ سان گڏ هو، ۽ محمد پناھہ خان، ڪريرار کي دڪان اندر ڏسي، وڌي وڃي سلام ڪيو. سندس پٺيان خير محمد بہ لڳو ويو. ڪريرار محمد پناھہ خان کي هٿ ڏيڻ بعد جيئن نگاھہ کنئي تہ وڃي خير محمد تي پيس. هڪدم ڇرڪ ڀري، خير محمد ڏانھن منھن ڪري، چيائين:
”ويل، ڪنڊڙيءَ جو تپيدار؟“
خير محمد سينو تاڻي وراڻي ڏني:
”حضور، ساڳيو ئي گنھگار!“
سردست رديف قافيي جو معاملو تہ طئہ ٿي ويو، مگر محمد پناھہ خان بعد ۾ جڏهن خير محمد کان ان بيتبازيءَ جو پس منظر معلوم ڪيو، تڏهن پيشانيءَ تي پگهر اچي ويس.
انھن ڏينھن ۾ واقعي ڪي رعب هوندا هئا انگريز عملدارن جا. صاحب جي داشتہ تي ڪنھن ديسي ماڻھوءَ جي نگاھہ بہ پوي، ۽ اهو ماڻھو وري ڪنھن زميندار سان گڏ گهمندو ڦرندو نظر اچي! ناقابل معافي جرم هو.
خير محمد جا اڪثر لطيفا اهڙي قسم جا هوندا هئا، جي فقط مردن اڳيان، ۽ سو بہ ان زماني ّجي وڏيرڪين محفلن اندر ئي بيان ٿي سگهندا هئا. اڄ انھن کي ڪتاب ۾ آڻڻ مشڪل آهي. حقيقت هيءَ آهي تہ مڙس اهڙو هو، جنھن جي ويٺي غم غلط هوندا هئا.
خير محمد کان اڳ، محمد پناھہ جو هڪ مصاحب گنومل بہ هوندو هو. گنومل ان علائقي جي اڪثر وڏن ماڻھن جو واقف هوندو هو. کين وياج تي پئسا ڏيندو هو، ۽ وٽن ايندو ويندو ۽ رهندو هو. ڏاڍو چرچائي هو. جا ڳالھہ ڪندو سا روڪ ٽوڪ بنا، ۽ جنھن مجلس ۾ ويٺل هوندو ان مجلس تي اداسي ڇانئجڻ هرگز نہ ڏيندو. چرچن ڪندي، مُڙندو وڏي کان وڏي ماڻھوءَ مان بہ ڪو نہ، ۽ ڪنھن نہ ڪنھن وقت محمد پناھہ خان جھڙي انسان سان بہ سوڙھہ- گهُٽ ڪري ڇڏيندو هو.
هڪ ڀيري محمد پناھہ خان کي ڏاڍو تنگ ڪيائين. محمد پناھہ خان انتقام وٺڻ جي ارادي سان پنھنجي بورچيءَ کي سمجهائي ڇڏيو تہ ان ڏينھن ٻوڙ ۾ وڏي ٻڪريءَ جو گوشت استعمال ڪري، جنھن تي وڏي گوشت جو شھبو ٿي سگهي. اهو بہ چيائينس تہ گنومل ٻوڙ کائي ويھي ۽ کانئس (بورچيءَ کان) گوشت جي سخت هئڻ بابت سوال پڇيو وڃي، تہ هو جواب ڏئي تہ اهو ٻوڙ وڏي گوشت مان رڌل هو.
دستر خوان وڇيو، ماني آئي، گنومل گوڏا کوڙي تيوڻ واپرايو. جڏهن پليٽ صاف ڪري ويٺو تہ محمد پناھہ خان بورچيءَ کان گوشت بابت پڇيو. بورچيءَ چيو تہ ”ان ٻوڙ ۾ تہ وڏو گوشت هو!“ پر گنومل ڳالھہ تاڙي ويو. بورچيءَ ڏانھن منھن ورائي چيائينس: ”ميان اڄوڪي تيوڻ ۾ ڏاڍو ساءُ ۽ مَجو (مزو) هو. مون کي ڏاڍو وڻيو. اڳتي بہ اهڙا تيوڻ تيار ڪندو رهجان“، ڇڙو ڪنھن هٽ واڻئي سان اها پچار نہ ڪجانءِ، جيئن اها ڳالھہ پنچائت تائين نہ پُڄي، ۽ چريا واڻيا اجايو مون کي نڙ تان لاهي نہ ڇڏين.“
محمد پناھہ خان جا ٻہ ٻيا ساٿي پڻ ڪچھريءَ جا ڪوڏيا هوندا هئا: هڪ وڏيرو قائم خان وڳڻ مرحوم، ۽ ٻيو الھہ بخش خان ڪاڪيپوٽو مرحوم، جو بعد ۾ ”خانبھادر سردار الھہ بخش خان ڪاڪيپوٽي“ جي نالي سان مشھور ٿيو. ٻيئي دلچسپ انسان هوندا هئا، کِل چرچي کان سواءِ ويھڻ ڪونہ ايندو هونِ. محمد پناھہ خان مرحوم تي عاشق هوندا هئا. اهڙو ڪو هفتو مشڪل سان گذرندو هو، جڏهن منجهانئن هڪ نہ ٻيو محمد پناھہ خان وٽ ٽڪيل نہ هوندو. انھن ڏينھن ۾ واندڪايون بہ هيون، ۽ خوشي مذاق ۽ ڪچھرين لاءِ ڪافي وقت هوندو هو.
محمد پناھہ خان مرحوم جي انتقال بعد، هڪ دفعو مان سندس اوطاق تي ويس. ويراني ئي ويراني لڳي پئي هئي. اڳين ڏينھن جو هاڻوڪن ڏينھن سان مقابلو ڪندي ۽ دنيا جي بي ثباتيءَ تي ڳوڙها ڳاڙيندي، روانو ٿي ويس:
هنڌ اهي ئي ماڳ، پر جَت نہ پَسان جُوءِ ۾!
____________
(1) کھڙو صاحب سر غلام حسين جي وزارت ۾ پارليامينٽري سيڪريٽري هو.
(1) عرب جي لارينس، پھرين عالمگير جنگ جي زماني ۾ عرب ممالڪ ۾ انقلاب آندو هو.