وڏيرو رسول بخش خان ڀٽو
قداور ۽ ڪُوپو مڙس، منھن گول، ڀورو، ڀرون جاڙيون، ڏاڙهي ڪتريل. چوندا هئا، جوانيءَ ۾ آگوٺي جي زور سان رپئي تان انگ اکر ميساري ڇڏيندو هو.
سخي مرد هو. سٺ هزار ايڪڙ آباد زمين جنھن مان آمدني اٿاھہ، پر هٿ ايتريقدر ڪشادو جو آمدنيءَ کان سندس خرچ هميشہ وڌيل رهيو.
دل جو ايتريقدر صاف، جو فقط در پيھي اچڻ جي دير هوندي هئي. پسگردائيءَ جا ماڻھو ساڻس ڪيترين بيھودگين ڪرڻ بعد، ڪم پئي وٽس لنگهي ايندا هئا تہ نامراد ٿي ڪو نہ موٽندا هئا. عام چوڻي هوندي هئي تہ ”رسول بخش خان جي ڪاوڙ ڪکن جي باھہ مثل آهي: گهڙيءَ جو شعلو، ان کان پوءِ ٿڌي خاڪ.“
اکين جي لڄ ۽ حضور شرمي ايتريقدر، جو ڪنھن سان بہ انڪار ڪري ڪونہ سگهندو. سندس ان خصوصيت جو ڪيترن ئي ماڻھن ناجائز فائدو پئي ورتو. پر هو صاحب پنھنجي طريقي تان ڪونہ هٽيو. ڇَتي نالي هڪ ٻرڙو سندس زمينداريءَ اندر رهندو هو. ان بزرگ جو ڌنڌو اهو هوندو هو تہ رسول بخش خان خلاف آفيسرن ڏانھن ڪوڙيون درخواستون موڪليندو رهي، ۽ ساڻن ملاقاتون ڪري رسول بخش خان خلاف چغليون هڻي. رسول بخش خان کي اها ساري حقيقت معلوم هئي، مگر ان هوندي بہ ڇَتي ٻرڙي جي هر وقت نہ فقط حاجت روائي، پر باقاعده پرورش ڪندو رهيو. ڇَتو خان قداور، هڪ اک کان ڪاڻو، اڻپڙهيل، پر پنھنجي ڌنڌي اندر پنھنجو مثال پاڻ هو. جنھن وڏيري وٽ لنگهي ويندو تہ وڏيري کي ڏڪڻي وٺي ويندي.
رسول بخش خان جي رهڻي ڪرڻي، شوق شغل، رياست جي والين جھڙا هوندا هئا. جنھن بہ شخص اچي وٽس ملازمت ڪئي، تنھن کي اولاد وانگر پاليائين، ۽ ايتريقدر ڏنائين، جو هو هميشہ لاءِ اڏجي ويو. جھڙو پاڻ ڍڪيائين، اهڙو ئي ان کي بہ پھرايائين. عبدالمجيد ۽ ڇمڪي نالي سندس عام مانورا ملازم هوندا هئا، جن جي ڏِک عام زميندارن کان بہ ٿورو زياده هوندي هئي.
شڪار سندس زندگيءَ جو تنھا مشغلو رهيو. نہ سنڌ کان ڪڏهن ٻاهر ويو، نہ وڏن شھرن گهمڻ جو ئي شوق هوس. جو وقت هوندو، سو شڪار بلي صرف ٿيندو.
ڪُتن جون لوڌون، شڪارين جون پلٽڻون، بندوقن جا انبار، ڪارتوسن سان توشا خانا ڀريل، سواريءَ لاءِ اُٺن جا وڳ ۽ گهوڙن سان طنبيلا ڀريل، اٺن ۽ گهوڙن جي پٺين تي ريشم جا سَنج ۽ ڳچين ۾ پَٽ جون ڳانيون ۽ چانديءَ جون سريون. تيار ٿي ڪيڏانھن نڪرندو تہ پاڻ اُٺ تي، ۽ اڳيان پويان گهوڙيسوارن جون قطارون. بوقت سواري، انگريزي طرز جا، سواريءَ جا ڪپڙا پھريندو: خاڪي قميص ۽ ڪوٽ، ساڳئي ئي رنگ جي برجيس، جنھن تي پٽيون ٻڌل هونديون، پير ۾ لانگ بوٽ، مٿي تي سرديءَ ۾ بالڪلاوا ٽوپي ۽ گرميءَ ۾ سولا هئٽ.
اڏامندي پکيءَ کي بندوق هڻڻ ۾ سندس ثاني مون اڄ تائين ڪونہ ڏٺو. پَري ۾ هلي بيھندو تہ مشڪل سان ڪو پکي بچي نڪرندو. هميشہ ٻہ بندوقون پاڻ سان رکندو هو: هڪ پنھنجي هٿ ۾، ٻي لوڊر ماڻھو ڀريو سندس ڀر ۾ جهليو بيٺو هوندو هو. ٻنھي بندوقن کي ايتريءَ ڦڙتائيءَ سان استعمال ڪندو هو، جو هڪ ئي پير تي چار پکي ڪيرائي وجهندو هو. سندس شڪاري عملو ايتريقدر تجربيڪار هوندو هو، جو پکين کي اهڙي طريقي تي اُٿاريندا هئا، جو سمورا پکي ٻين شڪارين کان پاسو ڪريو، سڌا وڃي رسول بخش خان مٿان پوندا هئا.
سنڌ جي ڪيترن ئي ٻيلن ۾ سندس مستقل مھاڙيون رکيل هونديون هيون، جن جي سنڀال لاءِ شڪاري مقرر هوندا هئا. جنھن ڏينھن ست ڦاڙها ماريائين، يا ٻن گراٺين يا ان کان مٿي سڱن وارو ڦاڙهو مئو، ان ڏينھن شڪارين مٿان انعامن اڪرامن جا مينھن وسي ويندا.
سندس شرافت جو ڪجهہ ذڪر مٿي ٿي چڪو آهي، ان جا ڪجهہ وڌيڪ مثال ٻڌو.
منھنجي ڏاڏي مرحوم ۽ سندس وچ ۾ ڪنھن زماني ۾ تلخي هوندي هئي. همسائگيءَ جون رقابتون هيون، ۽ شخصيتون ٻنھي بزرگن جون زوردار! هڪ ئي ٻيلي اندر ٻہ شينھن رهن، سرو ذرا مشڪل هو.
عين ان تلخيءَ جي زماني اندر، ڏاڏي مرحوم تي هڪ سرڪاري معاملو ٿي پيو. معاملي جي نوعيت هيءَ هئي: مرحوم کي ڪنھن پاسي پوسٽ ڪارڊ لکڻو هو. ٽپال آفيس پسگردائيءَ ۾ ڪانہ هوندي هئي. انجنيري کاتي جي ڪنھن ملازم آڻي کيس هڪ پوسٽ ڪارڊ ڏنو، جنھن تي پاڻ ڪجهہ لکي ڪري ٽپال ۾ وڌائين. اهو ڪارڊ ”سروس“ پوسٽ ڪارڊ هو. پر ڏاڏو مرحوم انگريزي پڙهيل ڪونہ هو، تنھنڪري کيس خبر پئجي ڪانہ سگهي تہ عام پوسٽ ڪارڊ ۽ سروس پوسٽ ڪارڊ ۾ ڪھڙو فرق ٿئي ٿو. ٽپال ۾ پوڻ بعد ڪارڊ پڪڙيو، ۽ پوسٽ ايڪٽ هيٺ مرحوم مٿان مقدمو داخل ٿيو.
عام دنيا جي دستور موجب، رسول بخش خان کي، پنھنجي دشمن خلاف ان موقعي جو هر طرح فائدو وٺڻ کپندو هو. پر هن صاحب ڪيو ڇا؟ حاضريءَ کان هڪ ڏينھن اڳ، چانديءَ جي رپين سان هڪ ڳوڻ ڀري اچي ڏاڏي مرحوم وٽ پھتو. چيائينس:”ميان پير شاھہ سائين، پنھنجا معاملا پاڻ ۾ پيا فيصل ڪنداسين. هيءُ ٻاهريون حملو آهي، ان ۾ جيڪو بہ خرچ ٿيندو سو آءٌ پاڻ ڪندس، توکي ڪرڻ ڪونہ ڏيندس.“
معاملو تہ پھرينءُ ئي حاضريءَ تي ختم ٿي ويو، ڇو تہ سرڪار پاڻ ئي ڪيس ڪڍائي ورتو. پر رسول بخش خان جي شرافت جو هڪ وڌيڪ غير فاني مثال ملي ويو.
انھن ساڳين ئي ڏينھن جو ذڪر آهي: جڏهن ٻنھي بزرگن جي وچ ۾ سخت جنگ ڇڙيل هوندي هئي، تڏهن بہ سندن سلوڪ هڪٻئي جي اولاد سان بلڪل مختلف قسم جو هوندو هو.
مرحوم رسول بخش خان ابي مرحوم سان ۽ ڏاڏو مرحوم رسول بخش خان مرحوم جي فرزند احمد خان (بعد ۾ خانبھادر احمد خان) سان مربيانہ سلوڪ ڪندو رهيو. تحفا تحائف ڏيڻ، اچڻ وڃڻ، شوق شڪار ۾ شرڪت، مطلب تہ دوستيءَ ۽ محبت جا سمورا لوازما پورا ٿيندا ٿي رهيا. چوندا هئا: ”مڙسن جا وير ٻچن کان نہ وٺبا آهن.“