سرائي حسو خان
سرائي حسو خان (حسن علي خان) ميرن جو خانداني خدمتگار هو. پنھنجي زماني ۾ مير علي نواز خان جو ”مھتمم شڪار“ هو، شڪارين جو کاتو، ڏڦيرن (جيڪي زخمي مرن کي ڏڦا هڻي ختم ڪندا هئا) جو اٽالو، ڪتن ۽ ڪتائين جو انتظام، شڪار گاهن ۽ راکن جي رکپالي - غرض تہ شڪار متعلق جا بہ ڳالھہ هئي، سا سندس سپرد هئي. مير صاحبن جا ”ڪنَ“ هو. حسو خان جا ڳالھہ ٻڌائي، سا لوح محفوظ جي تحرير سمجهي ويندي، ڪنھن کي مجال جو سندس راءِ کي ريٽي!
شڪار ٽالپرن جو ڏاج هو. صبح کان رات تائين شڪار ۽ شڪار جا قصا. سوَن ميلن ۾ جهنگ رکيل هئا، جن کي مھاڙين ۾ وراهيو ويو هو. هر مھاڙيءَ کي لوڙهو ڏنو ويندو، جيئن جانور بند رهن، يا مقرر لوگهن منجها ئي ايندا ويندا رهن، تاڪ شڪارين کي جانورن جي هلچل جي خبر پوندي رهي. هر مھاڙيءَ تي راکا رکيل هوندا، جيئن ماڻھو ۽ ڍور کيچل ڪري جانورن کي ڀڄائي نہ ڇڏين. گهڻي وقت تائين تہ ٻاهرئين ماڻھوءَ کي مھاڙيءَ جي پاسي مان لنگهڻ جي اجازت ڪا نہ هوندي هئي. ۽ اهو جيل جي سزا جوڳو فوجداري ڏوھہ سمجهيو ويندو هو. جانور کي هيرائڻ لاءِ رستن تي ان ڇَٽيو ويندو هو، جنھن کي ”چَوڻ“ چوندا هئا. شڪاري اهڙا استاد هوندا هئا، جو کين هر جانور جو پتو هوندو - جي مرون آهي تہ وَڄ ڪيترا آڱر هوندس، ڦاڙهو آهي تہ سڱ ڪيتريون گيراٺيون ٿيندس. پيرو کنيائون، تہ وڃي جانور جي مٿان بيھندا.
اصلي شڪار ڪرڻ جا ڪيترا ڍنگ هوندا هئا. مثلاً، ”اوسر“ جو شڪار. جانور رات وڳڙي ۾ چرڻ لاءِ وڏو جهنگ ڇڏي ٻاهر پوکن ڏانھن ويندا. لڙيءَ رات کان پوءِ سندن واپس ورڻ جو ٽائيم ٿيندو. ان وچ ۾ شڪاري. ننڍو جهنگ وچ ۾ وجهي، وڏي جهنگ جي ٻاهران باهيون ٻارائي ڇڏيندا، جيئن جانور وڏي جهنگ ۾ لنگهي نہ سگهن ۽ وچئين ننڍي جهنگ ۾ ئي رهجي وڃن. ننڍي جهنگ ۾ هڪ ڪکائون کڏ(کڏڻو) ٺھيل هوندو، جنھن ۾ ڪرسيون پيل هونديون. کڏ جي چئني طرفن کان سنھا پها ڪڍيل هوندا، جيئن انھن پهن ۾ گهمندڙ جانور کڏ ۾ ويٺل شڪارين کي چڱيءَ طرح نظر ايندا رهن. صبح جي روشني ٿيڻ کان اڳ ۾، شڪاري سرڪي وڃي کڏ ۾ ويھندا. سج نڪتي پريان تڙَ شروع ٿيندي. ماڻھو ۽ ڪتا جهنگ ۾ ڪاهي پوندا. ماڻھن جو هاڙهاهو - باجهاڙو، ۽ ڪتن جون ڀونڪون ٻڌي، جانور کڏي طرف ڀڄڻ شروع ڪندا، ۽ شڪاري چونڊيو پيا بندوقون هڻندن. جيڪڏهن ڪو مرون زخمجي پيو تہ ڏڦير ڏڦا کڻي وڃي گهيرو ڪندس. هڪ ماڻھو وجهہ وٺي، مرونءَ جي پويان اچي، مرونءَ جي پٺيءَ کي سينو ڏيئي، هٿ وڌائي سندس اڳيون ٽنگون جهليندو، ۽ ٽنگان ڪڍي، پٽ تي ڪيرائي وجهندس. ان وچ ۾ ڏڦي وارا ڊوڙي ڪک ۾ ڏڦو هڻندس، ۽ ختم ڪري ڇڏيندس. اهو ڪم وڏيءَ بھادريءَ جو هوندو، ۽ ڏڦيرن کي چڱا انعام ملندا هئا.
شڪار جو ٻيو طريقو هوندو هو ”چُوڻ يا ٽامي وجهڻ“. شڪاري، وڏو جانور ڏسي، سندس رستي ۾ ان يا وڻن جون ڪچيون سٺيون ٽامون وڍي، بطور چوڳ جي اڇلائيندا. جانور واٽ ويندي اهو مال مفت ڏسي هرکجي پوندو. ڪجهہ ڏينھن کان پوءِ تہ کيس عادت پئجي ويندي، ۽ ايتريقدر هري ويندو جو چوڻ جي لالھانگري تي، شڪاري هرکائي، آڻي ڏينھن ڏٺي جو کڏڻي يا اوطاق جي سامھون بيھاريندس، ۽ شڪاري کٽ تان ويٺي بندوق هڻي ماري وجهندس.
ٽيون طريقو هوندو هو ڪتن ۽ پنجوڙن سان مرن کي ڦاسائڻ جو. پيرا کڻي، پھريائين جانورن کي جهنگ جي ڪنھن خاص ٽڪري ۾ هٿيڪو ڪندا. ان کانپوءِ هڪ طرف واڻ جا پنجوڙ هڻي ويندا، ۽ ٻئي طرف کان وڃي ڪتا ڇڏيندا. ڪتا جانورن کي ٻوڙن مان ڪڍي ٻاهر ڀڄائيندا. جانور ڀڄندي اچي پنجوڙ ۾ پوندا، ۽ ويڙهجي ويندا. شڪاري، پنجوڙ مان ڪڍي، ڪاٺ جي گاڏيءَ ۾ بند ڪندن، ۽ اتان آڻي ڪوٽ ۾ ڇڏيندن - (ان ڪم لاءِ خاص چوديوارون ٺھرايل هونديون هيون، جن کي ”ڪوٽ“ سڏيو ويندو هو). ڦاٿل جانورن کي ڪجهہ ڏينھن تائين کارائي پياري تازو ڪندا، ۽ ان کانپوءِ ساڻن ڪتن جي ويڙھہ ڪرائيندا هئا. وڏو تماشو لڳندو هو. ڪٽڪ ماڻھن جا اچي ڪتن ۽ مرن جي ويڙھہ ڏسندا، ۽ ڪيترن ڏينھن تائين، حالتن پٽاندر، ڪن خاص ڪتن يا مرن جون تعريفون ٿينديون رهنديون. ”واھہ جو ٻھڙو ڪتو وڙهيو، مرندي مري ويو پر مرونءَ جي ڪن مان وات نہ ڪڍيائين!“ - “ٻولاهو، ڪتو تہ نہ هو، پر واسينگ هو! هڪ ئي ڦوڪ سان سوئر جو ساھہ ڪڍي ڇڏيائين“- ”بگهڙ (ان وچ ۾ گوار جو لفظ هوندو) ڪا گذا (غذا) ڪا نہ ڪئي. ڏسڻ جو تہ شينھن هو پر هو اٽي تي چٽي. مرونءَ جي پھرئين ٻھڪاٽ تي ڪؤن ڪؤن ڪندو ويو!“
ڪي وري مرن جي طرفداري ڪندا – ”سائين، لنڊي جي همٿ تہ ڏسوّ! هڪ ئي رومڙ سان ڏهن ئي ڪتن کي ڪاٽا ڪري وڃي ٻاهر پيو!“ ٻيو چوندو:”لنڊي ڪھڙي گذا ڪئي“ بھادري تہ بوجري جي هئي. ڪتا ڪنن ۽ ٻوٿاڙي ۾ چنبڙيا پيا آهن. مير الهڏني سائينءَ واري بلٽري پويان ٻيرا لاهيندي ويس، پر مڙي ڇو ٿو- ساريءَ لوڌ جون لاکان لاهي ڇڏيائين!“ ٽيو چوندو: ”اجائي پيا ڳالھہ ڪريو. قد ۽ بت بہ تہ ڏسوس ها، ماڙو گڏھہ لڳو پيو هو. ستن آڱرن کان مٿي تہ وَڄ هئس. مھينن جا مھينا بيھي ميراڻو ان کاڌو هئائين. ڪتن ويچارن جو مقدار ڪھڙو! ميرالهڏني جا ڪتا بہ ڪي ڪتا هئا ڇا! سڀ لوسي هئا، گهٽين مان ڳولي آڻي لوڌ ۾ ٻڌو هئوِن. مير ٻڍل سائينءَ وارو رونجهو ڇڏينس ها تہ مرونءَ کي بہ ڪل پوي ها تہ ڪنھن ڪتي سان ڪم پيو آهي!“
مطلب تہ ڪيترن ڏينھن تائين اوطاقن، دائرن ۽ مڪانن ۾ بحث مباحثا ٿيندا رهندا. ڪڏهن ڪڏهن تہ اختلاف ڪندي ڪندي ماڻھو پارٽين ۾ ورهائجي ويندا، ۽ نوبت وڃي لٺ باٺي تائين پھچندي!.
رات جو جهنگ ۾ پاڻيءَ جي تلاءَ يا پئي تي ويھي جانورن کي مارڻ، يا پوک جي ڪناري تي کڏ(ڪودي) ٺاهي ويھڻ، وڏي شڪار جا ٻيا طريقا هئا. جهنگ ۾ گهمي، گهمندڙ جانورن کي مارڻ، ”گهوم جو شڪار“ سڏيو ويندو هو.
پکين جو شڪار، بندوقن کان سواءِ، بازن سان بہ ٿيندو هو. مير صاحبن کي بازن جو خاص شوق هوندو هو، جن جي پالڻ لاءِ بازدارن جو خاص محڪمو هوندو هو. هر مير وٽ ڪيئي باز ٻڌا بيٺا هوندا هئا. هڪ دفعي، شام ويلي آءٌ وڃي ڪوٽ ڏيجيءَ جي ٻاهران بيٺس. تقريباً جيڪو بہ ماڻھو شھر مان ٻاهر ٿي نڪتو، تنھن جي هٿ تي باز هو. بازن کي هواخوريءَ ۽ ورزش لاءِ کليل ميدانن ڏانھن ڪڍيو ٿي آيا. مون ڏٺو تہ هڪ ڪوٽ ڏيجيءَ جي شھر اندر هزارين منھين باز هوندا.
خيرپور رياست ۾ ڪيترن قسمن جا جانور هوندا هئا. خاص طرح سوئر، ڦاڙها، سينڌڙ هرڻ، ۽ ڪاريھر هرڻ(1) ، مير علي مراد خان جي زماني تائين تہ ٻيلا ئي شينھن (tigers) بہ هوندا هئا. مير صاحب پاڻ ايترا شينھن ماريا هئا، جو انھن جي کلن مان تنبو ٺھرائي، تحفي طور راڻي وڪٽوريا ڏانھن لنڊن روانو ڪيو هئائين. مير علي مراد جي ڏڦيرن جي بھادريءَ جي هيءَ حالت هوندي هئي، جو زخمي شينھن تي بہ حملو ڪري، ڏڦن سان ماري وجهندا هئس. اهو فن ٻئي ڪنھن بہ ملڪ ۾ ڪو نہ هوندو هو، ۽ نہ اهڙا بي جگرا، بھادر انسان. اوڻيھين صديءَ جي پڇاڙيءَ تائين، خيرپور ۽ سنڌ جي ٻيلن ۾ نہ فقط شينھن هوندا هئا، بلڪ ممون، ٻارهن سڱا ۽ چيتا بہ نظر ايندا هئا. اوڻيھين صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾ واھہ کوٽجي ويا. آباديون ٿي ويون، بندوقون عام جام ملڻ ۽ استعمال ٿيڻ لڳيون، ۽ ڪيترن قسمن جي جانورن جو نسل بنھہ ختم ٿي ويو.
ان کان اڳ، عرب سياح ابن بطوطه جي زماني ۾ سنڌو درياھہ جي ڪناري وارن جهنگن ۾ تہ گينڊا بہ رهندا هئا.
مير علي مراد خان ۽ ان کان اڳين ميرن جي شڪار متعلق انگريزن جي لکيل سفرنامن مان گهڻو احوال ملي ٿو. مير علي مراد خان جي شڪاري زندگيءَ متعلق ”لينگلي“ صاحب پنھنجي ڪتاب ۾ تفصيل سان احوال ڏنو آهي. مير علي مراد خان ساري زندگي سفر ۾ رهيو، ۽ شڪار جي پٺيان. انھن ڏينھن ۾ ميرن متعلق هيءَ چوڻي عام هوندي هئي تہ ”مير نصير خان رنگ ۾ (يعني عيش عشرت ۾)، مير سهراب خان جنگ ۾(يعني ملڪ هٿ ڪرڻ ۽ وڌائڻ ۾) مير رستم خان ڀنگ ۾ (يعني نشي پتي ۾)، ۽ مير علي مراد خان جهنگ ۾ (يعني شڪار ۾).“ علي مراد خان کان پوءِ بہ سندس جانشينن اها روايت قائم رکي، پر وقت جي لحاظ سان جيئن پوءِ تيئن گهٽتائي ٿيندي ويئي. مير “سانگيءَ” هڪ جاءِ تي شڪار کي ”ڏاڏاڻي ڪار“ ڪري سڏيو آهي:
”بندوقون هڻي ڪي هرڻ مارجن،
وري ڪا ڪجي پنھنجي ڏاڏاڻي ڪار.“
جهڙيءَ طرح مٿي عرض ڪري آيو آهيان، مير علي نواز خان جي شڪاري ڪاروبار جو مکيہ ڪار پرداز سرائي حسو خان هوندو هو. قوم جو شيخ هو. وڏي ڌاڪي سان رهندو هو. پنھنجن ذاتڀائي شيخن جي سرپرستي ڪندو هو. سندس زماني ۾، ڪٿان ٿو شيخن جو گهوڙو جهل ڏئي؟ ”شيخ“ ڪيتريقدر بہ بدصورت، سڪل سڙيل ِليکن کاڌل ڇو نہ هجي، پر سندس مڇ دائما مکيل ۽ مٿانھين هوندي. سرڪاري شڪار خراب ڪرڻ ۽ جانورن کي ٽاهڻ جي الزامن هيٺ، بيشمار ڳوٺاڻن جا خانا خراب ڪرائي ڇڏيندا. شڪار گاهن جي پسگردائيءَ ۾ رهندڙ، ڀؤ جا ماريل هاري ۽ ناري، مالدار، ڀاڳيا، مکڻ ۽ ماکيون، ڇيلا ۽ ڪڪڙ مٿن تي کنيو، شيخن جي پٺيان ڊوڙندا وتندا هئا تہ جيئن کين هر دم راضي رکيو اچن.
حسو شيخ جون پنھنجون اوطاقون ۽ پنھنجون ڪچھريون هونديون هيون. جت ساريءَ رياست جي ٻڌي - ڇڙي پئي نبرندي هئي. جنھن پاسي گشت تي نڪتو، لانڍيون لڳي وينديون، پاڻي ڇڻڪارجي ويندا، ڇيلا ڪسجي ويندا، ديڳيون چڙهي وينديون. جيڏانھن منھن ڦيرائيندو، ”جيئي حسن علي خان!... سرائي صاحب جي سر جو خيرّ!“ جا نعرا لڳي ويندا.
مير تہ مير هو، پر گهٽ حسن علي خان بہ ڪو نہ هو. چوڻي آهي: ”سائين تہ سائين، پر سائينءَ جو ڪتو بہ سائين!“