ٻڍڙو فقير
”منھنجو ڪڄاڙو، ڀينر هن ڀنڀور ۾؟“
جنھن ”ڀنڀور“ جا بھترين ماڻھو دنيا کان تارڪ ٿي ويندا، ان ڀنڀور جو دنيوي ڪاروبار ڪير هلائيندو، ۽ اهو خود ڪنھن جي حوالي ٿيندو؟ تصوف جي راھہ تي قدم رکڻ کان پوءِ دنيا ۽ آخرت جي معاملن ۾ پورو تناسب قائم رکيو اچڻ، هر ڪنھن ماڻھوءَ جو ڪم نہ آهي. اهو تناسب ۽ توازن فقط اهي چند بزرگ رکي سگهن ٿا، جن جو مقام عام سطح کان بالا آهي - ۽ اهڙا گهڻا ماڻھو هر سمي ۾ پيدا ٿين ٿا؟
تنھنڪري، گهڻن مفڪرن جو اهو خيال آهي تہ سنڌ جي اجتماعي ۽ خاص طرح سان سياسي زندگيءَ کي غير متوازن ۽ عوامي قسم جي تصوف وگهي گهڻو نقصان پئي پھتو آهي.
پر ان جي اها معنيٰ نہ آهي تہ اهو نقصان فائدي کان قطعاً خالي پئي رهيو آهي. مثلاً، تصوف جي طفيل، سنڌ اندر، اوائلي زماني ۾، هندن ۽ مسلمانن جي زندگيءَ ۾ ڪنھن حد تائين يڪرنگي پيدا ٿي ويئي هئي. مسلمان بزرگن جا هندو مريد ٿيا، ۽ ڪيترن هندو سنتن جا معتقد مسلمان هوندا هئا. ان سلسلي اهڙيءَ حد تائين ترقي ڪئي جو بيشمار هندو گهرن ۾ قرآن پاڪ جي تلاوت ٿيندي رهي، ۽ ڪيترن مسلمانن شوق سان گيتا جو اڀياس ڪيو. پوئين زماني ۾، جيڪڏهن سياسي حالتون غلط پلٽو نہ کائين ها، ۽ هندن ۾ ملڪ گيريءَ جي هوَس پيدا نہ ٿئي ها، تہ شايد صوفي بزرگن جي ان پوکيل ٻج مان سنڌي قوميت جو ڪو شاندار درخت نمودار ٿئي ها. اهو تہ مون پاڻ بہ ڏٺو تہ راڄوڻي فيصلن ۾ هندو قرآن مجيد جي قسم کڻڻ کان پوءِ هرگز ڪوڙ نہ ڳالھائيندا هئا، ۽ نہ وري مسلمان ئي ڪوڙ تي ”گيتا“ کي مٿي ڏيڻ لاءِ تيار ٿيندا هئا.
ان طرح جي خيال مان ٻيو اهو فائدو حاصل ٿيو تہ سنڌ جي لٽريچر کي گهڻي هٿي ملي ويئي. جنھن بہ بزرگ تي اها روحاني ڪيفيت طاري ٿي، سندس دماغ ۽ زبان هڪدم کُلي پيا: درد ڀريا ڏوهيڙا چوندو، سوز ڀريل ڪافيون ٺاهيندو، ۽ جيڪڏهن اظھار جي انھن طريقن مان بہ تسڪين حاصل نہ ٿيس، تہ يڪتارو هٿ ۾ کڻي ميدان ۾ نڪري پوندو - پاڻ بہ بيتاب رهندو، دنيا کي بہ بيتاب ڪندو ويندو. گهڻن درويشن تہ اڪتفا فقط ان يڪتاري تي بہ نہ ڪئي، پيرن ۾ ڇيريون ۽ هٿن ۾ گهنگهرو ٻڌائون - جنھن محفل ۾ داخل ٿيا، محشر مچائي ڇڏيائون!
سچل سرمست، مصري شاھہ، خير محمد فقير هيسباڻي، ۽ ٻيا بزرگ اسان جي سانڀر کان اڳ ٿي گذريا هئا. منھنجي ڏينھن ۾ اڃا ٻہ درويش زنده ۽ خاص طرح مشھور هوندا هئا: محمد فقير کٽياڻ حيدرآباد پاسي، ۽ ٻڍڙو فقير شڪارپور طرف.
ٻڍڙو فقير، جنھن کي ”ٻڍل سائين“ بہ چوندا هئا، شڪارپور کان پنجن ميلن جي فاصلي تي، بخشي انڙ جي ڳوٺ ۾ رهندو هو. وڏيءَ عمر کي رسي، سال 1939ع(1) ۾ وفات ڪيائين. سندس والد جو نالو ميان عبدالواسع صاحب هو.
ٻڍڙي فقر کي ننڍڙي کان ئي ”لَنو“ ۾ ڪا ”لغار“ لڳل هئي. ڍورن چاريندي، پَسڻ ٿي ويو هوس. هڪ ڏينھن، ذوق جي انتھائي غلبي ۾، سندس واتان هيءَ ڪافي نڪتي (جا سندس پھرين ڪافي چوڻ ۾ اچي ٿي):
سگهو موٽج يار، توکي ويٺا ساريون!
پويون بند هوس:
عشق ”ٻڍل“ کي هو ٻنڌڻن لاڪؤن،
منهڙو ڍڪين ٿو ڇو محب اسان کئؤن،
روح رَتو آ تن هي توهان کئؤن،
دم نہ ٿجانءِ تون ڌار، توڏي ٿا نھاريون!
چون ٿا تہ ڪافي چوندي، غش کائي ڪِري پيو. گهر - ڀاتين سمجهيو تہ ڪنھن جن ڀوت جو پاڇو پيو اٿس. دعائون ۽ ساٺ سوڻ شروع ڪرايائون، پر، بزرگ اڳ ۾ ئي ان مقام معليٰ تي پھچي چڪو هو، جت انھن شين جو ڪو چارو ڪونہ ٿي چليو. پاڻ نتيجو هيءُ نڪتو جو رهيل کھيل حجاب جو پردو ڦاڙي، پيرن ۾ ڇيريون ٻڌي، هٿ ۾ يڪتارو کڻي، نچڻ ۽ ڳائڻ نڪري پيو. خويشن عزيزن سمجهيو تہ بنھہ ”ڪل ٿڙي ويئي“ اٿس، ۽ چريو ٿي پيو آهي. تنھنڪري، ٻين علاجن سان گڏ، جسم تي ڏنڀ بہ ڏياريائونس. مگر فرق ڪونہ پيو، پڇاڙيءَ تائين پنھنجي حال ۽ درويشي خيال تي قائم ۽ مستحڪم رهيو.
منھنجيءَ سانڀر ۾، سندس ڪلام ننڍي وڏي جي وات تي هوندو هو. ڪو بہ ڳائيندڙ اهڙو ڪونہ هوندو، جو شروعات ٻڍڙي فقير جي ڪلام سان نہ ڪندو. ڪلام جي نموني طور، ٽي ڪافيون ڏجن ٿيون.
(1)
(طرز بيدل: سک رمز وجود وڃاوڻ دي، ناهي حاجت پڙهڻ پڙهاوڻ دي)
سک رمز جِيتي مرجاوڻ دي،
ناهي حاجت هنر هلاوڻ دي.
شاھہ منصور سر سُولي ٻولي، رمز اِنھيءَ سان اِها ڳالھہ چولي،
لنو لنو دي وچ ڏتڙي لولي، انا الحق آلاوڻ دي.
علم عقل نون عشق نہ مندا، جان جان هستي حال نہ ڀندا،
ڇوڙ تڪيا اِنھيءَ خاڪي تن دا، نيت نہ رک ول آوڻ دي.
ڇوڙ دعويٰ هڪ درد ڪون گهِن تون،
مرشد واري مام چاڳهين تون، بد هوائي دا بوتا ڀن تون،
مرشد واري مام چاگهن تون، ڪر نہ ڪسب ڪماوڻ دي.
پڙھہ پڙھہ علم ڪيا فاضل هووين، مرڻ ڪنون اڳي مول نہ مووين،
جھڙا هووين تهڙا هووين، پڙھہ آيت آپ وڃاوڻ دي.
”ٻڍل“ نفي اثبات ڪر ڄاڻين، وچ اپڻا دي آپ نہ آڻين،
ساري ذات صفات سڃاڻين، احدؤن عبد ڇپاوڻ دي.
(2)
(طرز فريد: بن دلبر شڪل جھان آيا.)
وه دلبر ڪر سينگار آيا، هر صورت دي وچ يار آيا!
ڪاٿي ميخاني تي مخمور ڏٺم، ڪاٿي شريعت ذوق ظهور ڏٺم،
ڪاٿي سوري تي منصور ڏٺم، چئي انا الحق اظھار آيا.
ڪاٿي تخت مٿي تيار ڏٺم، ڪاٿي چِٽو چوڪيدار ڏٺم،
ڪاٿي ڪارائو تي ڪمدار ڏٺم،
ڪاٿي ناچو ٿي نروار آيا.
ڪاٿي عيسيٰ روح ﷲ ڏٺم، ڪاٿي ابراهيم خليل ﷲ ڏٺم،
ڪاٿي موسيٰ ڪليم ﷲ ڏٺم، ڪاٿي احد، علي اظھار آيا.
ڪاٿي صحيح ”ٻڍا“ سلطان ڏٺم، ڪاٿي پڙهندا ياد قرآن ڏٺم،
ڪاٿي ڳل جڻيا صنعان ڏٺم، ڪاٿي يوسف مصر بازار آيا.
(3)
تن مارن جا، ميان عمر، سور وڃن ٿا ساڙيون:
پَسان پيڪن جون پَٽ تي، ويڙهيچن جون واڙيون.
آءُ ڪانگا ڪا تن جي، لَنؤ هاڻي لات وري،
سانگيئڙن جي سڪ ۾، رئندي ڳچ پيا ڳري:
دم دم ڪريان ٿي دانھون، ڳوڙها ڳلن تي ڳاڙيون.
تي ڳاڙيون.
رنجايل جي روح ۾، پلپل پُور پون،
سانگيئڙن کي ساريو، نت نت نيڻ وهن:
بيوس ٿي هان بند ۾، روز ڪريان ٿي راڙيون.
تن مارن سان عمر منھنجا نيڻ لڳا،
ساھہ سيبائي ڪينڪي، تنھنجا ويس وڳا:
لاکيڻي اٿم لوئي، پَٽُ ڦِٽي ڪريان ڦاڙيون.
”ٻڍڙو“ آکي، ٻن پيا تن ريءَ گهر گهٽيون،
جهانگيئڙن سان جهنگ ۾، وڃي پيان خوب کٽيون:
ڏوٿيئڙن جي ڏک ۾، مور وڻن نہ ماڙيون.
____________
(1) سنڌ جدا ٿيڻ کان پوءِ جي. ايم. سيد ۽ اسان سخت ڪوشش ڪري درٻارين ۽ ڪرسين جو اهو سرشتو بند ڪرائي ڇڏيو.
(1) تاريخ 12 - آڪٽوبر، 1939ع