خانبھادر دلمراد خان کوسو
کوسن جو سردار نہ هو، پر کوسن اندر سندس وقار ۽ هلندي کوسا سردار کان گهٽ ڪانہ هوندي هئي. جيڪب آباد ميونسپل جي اليڪشن ۾ پريزيڊنٽيءَ لاءِ اميدوار بيٺو. وقت جي وڏي کان وڏي سرمائيدار سان مقابلو هوس. ڄاڻن جي راءِ هئي تہ سنڌ جي تاريخ اندر نہ ان کان اڳ ۽ نہ ان کان پوءِ ڪنھن بہ چونڊ تي ايڏو خرچ ٿيو. فقط هڪ هندو مختيارڪار پنھنجي ووٽ جي قيمت ٽيھہ هزار رپيا ورتي! ان وقت جي في رپئي جي قيمت، اڄوڪي رپئي کان ڏھہ حصا وڌيڪ هوندي هئي.
انھن ئي اليڪشني مقابلن جي سلسلي ۾، جيڪب باد جا هندو سندس مخالف ٿي پيا. هڪ شام جو ڪو نامعلوم مسلمان بندوق کڻي شھر اندر ڪاهي پيو. اٺن - ڏهن هندن کي خون ڪري وڃي ٻاهر نڪتو. ساريءَ سنڌ اندر ٿرٿلو مچي ويو. اُهي ڏينھن هندو قوم جي وڏي وقار ۽ زور جا هئا. اهو ئي پھريون واقعو ٿيو، جنھن ۾ قومي منافرت جي بنياد تي هڪ مسلمان هٿان هندو مئا. ان کان پوءِ تہ گهڻا ئي فساد ٿيا، جن ۾ هندن مسلمانن هڪٻئي کي دل کولي ماريو، پر جيڪب باد وارو حادثو ان قسم جو اڃا پھريون حادثو هو، تنھنڪري اُن جي اهميت انداز کان ٻاهر هئي. ان زماني جي ڪن هندو اڳواڻن جو اهو دستور هوندو هو تہ اهڙن معاملن ۾، اصل ڏوهاري هٿ اچي يا نہ، پر مسلمانن مان ڪنھن نہ ڪنھن وڏي ماڻھوءَ کي ضرور جيل ۾ وجهرائين، جيئن سندن ڌاڪو ويھي. جيڪب باد واري حادثي جي سلسلي ۾، جڙتو شاهديون ڏيارائي، خانبھادر دلمراد خان، مرحوم مغفور حڪيم قائم الدين ۽ اٺن ٻين مسلمانن کي خوني سازش واري قلم هيٺ گرفتار ڪرائي ڪورٽ اڳيان رجوع ڪرايائون. عام طرح اهڙن مقدمن ۾ مسلمان قوم مسلمان ”ملزمن“ جي مدد ڪندي هئي، ۽ هندو قوم هندو فريادين جي پاران، پنھنجيءَ دولت ۽ وڪالت جي زور تي پرٽجي پوندي هئي، پر هن مقدمي هلندي مسلمان قوم پنھنجن مظلوم ڀائرن جي ڪا مدد ڪانہ ڪئي. اکيون ٻوٽي، پري کان تماشو ڏسندي رهي. نہ فقط ايترو، پر دلمراد خان جي ڪن مسلمان سياسي مخالفن پاڻ هندن جي امداد فرمائي. برعڪس ان جي، سنڌ جي ننڍي وڏي هندوءَ، هندن پاران، ان مقدمي ۾ ڳوڙهي دلچسپي ورتي، ۽ سمجهيو ائين ٿي ويو تہ ان چڪر مان دلمراد خان جو بچي نڪرڻ محال آهي. پر دلمراد خان پاڻ همٿ نہ هاري، نہ ڪنھن جي اڳيان هٿ ئي ڊگهو ڪيائين. مقدمي جو سارو بار پنھنجي سر تي کڻي بيھي رهيو. سندس پاران سر محمد شفيع مرحوم، لاهور وارو، وڪالت ڪرڻ لاءِ آيو، شايد پندرهن سؤ رپيا في روز فيءَ سان. سکر جي سيشن ڪورٽ اڳيان ڪيس هليو. اهو ئي پھريون ۽ آخري موقعو هو جو مون سر محمد شفيع جي صورت ڏٺي. انھن ڏينھن ۾ مسٽر جناح پڻ سکر ۾ آيل هو، پير صاحب پاڳاري جي پھرئين ڪيس جي سلسلي ۾. مون پھريون دفعو مسٽر جناح سان پڻ ان موقعي تي ئي ملاقات ڪئي. پاڻ ٽَڪر تي، پاڻيءَ واري ٽانڪيءَ جي ڀر واري بنگلي ۾ (جو ان وقت سرڪٽ هائوس طور ڪتب ايندو هو) رهيو ٿي. سر شفيع جي رهائش مير خيرپور جي بنگلي ۾ هئي، جو واٽر ورڪس ۽ پوليس ڪپتان جي بنگلن جي وچ ۾ هوندو هو.
مون کي هينئر چٽائيءَ سان ياد نہ آهي، پر ڪنھن ڳالھہ جي سلسلي ۾ آءٌ سر شفيع سان ملاقات ڪرڻ لاءِ ويس. گرميءَ جا ڏينھن هئا، پاڻ چينا سلڪ جو تازو استري ٿيل سفيد سوٽ پھريو، ڊرائينگ روم جي وچ ۾ ويٺو هو. ارد گرد ٻيا ماڻھو بہ هئس. سندس مٿو وارن کان خالي، منھن گول، چھري جا خط ۽ خال ٿُلھا، قد اوچو، ڏاڙهي مڇون ڪلين شيو. مون سندس خدمت ۾ احوال پيش ڪيو، پر پاڻ گهڻو توجھہ ڏيئي نہ سگهيو. ڪيس جو ڪم هوس، ۽ ان اپرانڌ، خانبھادر دلمراد خان وٽان بہ ان ڏينھن جي فيءَ جا پئسا اڃا تائين ڪين آيل هئا. فضا قدري ثقيل هئي.
دلمراد خان جو ڪيس ڪاميابيءَ سان ختم ٿيو. ڪورٽ کيس ۽ ٻين سمورن مسلمان ملزمن کي بيقصور ٺھرائي باعزت آزاد ڪيو. مالي ڌڌڪو ضرور دلمراد خان کي پھتو، پر دل جو ڌڌڪو سندس مخالفن کي بہ سھڻو پيو.
مرحوم، ڏسڻي وائسڻيءَ ۾ سؤ في صدي ٻروچ هوندو هو. انھن ڏينھن ۾ لباس وغيرہ جي معاملن ۾ نئون فيشن جيڪب آباد تائين پھچي چڪو هو. سردارن جي نئين پوش، ٻروچڪا جوتا ڦٽا ڪري، انگريزي شُوز پھرڻ شروع ڪيا هئا. موڪري پيراهن جي جاءِ انگريزي طرز جي قميص کي حاصل ٿي چڪي هئي. ٻروچڪي پراڻي وڏي اڇي گول پڳ جي جاءِ تي مشھدي لنگيون اچي ويون هيون، يا ڪلف لڳل پٽڪا - ننڍا، پر طرا اُڀا. قميص جي ٻاهران اڳ ننڍيون صدريون پھريون وينديون هيون، پر هينئر ڊگها فراڪ ڪوٽ مروج ٿي چڪا هئا. مڪمل انگريزي سوٽ - ڪوٽ پھريندي اڃا بہ سردارن کي خوف پئي محسوس ٿيو، ڇو تہ ان مان انگريز حاڪمن سان همسريءَ جي بوءِ اچڻ جو خطرو هو. ساري جيڪب آباد ضلعي اندر، انھن ڏينھن ۾، فقط هڪ نوجوان انگريزي خوان هو، جنھن مڪمل طرح سان انگريزي فيشن جي زندگي اختيار ڪئي. ۽ اهو هو مسٽر محمد پناھہ خان اڍو، جنھن جو مفصل ذڪر ٻيءَ جاءِ تي ايندو.
بھرحال، نئينءَ ۽ پراڻيءَ تھذيب جي انھن سارن تصادمن جي باوجود، خانبھادر دلمراد خان پنھنجي رهڻي ڪرڻيءَ جي معاملي ۾ ڪو بہ نئون اثر قبول ڪونہ ڪيو.